31 mamyr – qazaqtyń qandy kegin eske alar kún

1997 jyldan bastap «31-mamyr – saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni» bolyp resmı bekitilgen bolatyn.                                                       

1937-1939 jyldar aralyǵynda qazaqtyń bas kóterer zııaly qaýymynyń kópshiligi qýǵyn-súrgin qurbanyna aınaldy. Juban Moldaǵalıev «Men qazaqpyn» atty óleńinde:

Men – qazaqpyn myń ólip, myń tirilgen,

Jórgegimde tanystym muń tilimmen.

Jylaǵanda júregim kún tutylyp,

Qýanǵanda kúlkimnen tún túrilgen

– dep jyrlaǵandaı, qazaqtyń basynan ótpegen zulmat kemde-kem. Alaıda, totalıtarlyq saıasattyń mashınasy bárinen asyp tústi. Qazir osy datany aza tutý kúni retinde atap ótý paryzymyz. Sebebi ótkenin umytqan ulttyń bolashaǵy da joq. Sondyqtan mamyrdyń 31-i kúni Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde qýǵyn-súrgin qurbandarynyń urpaqtarymen kezdesýler ótip, túrli is-sharalar bolyp otyrady. QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty A.Smaıyl byltyr 31-mamyr jappaı qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúnin «jappaı qýǵyn-súrgin jáne ashtyq qurbandaryn eske alý kúni»,– dep qaıta rásimdeýdi suraǵan. Alaıda ol týraly túrli kereǵar pikirlerdiń týýyna baılanysty másele aıaqsyz qalǵan.

Táýelsizdik alǵannan keıin 1993 jyly sáýirdiń 14-inde «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańy qabyldanady. Sodan beri 20 myńnan asa muraǵattyq qylmystyq is zerttelingen kórinedi. Alaıda, «saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan murajaıdyń» jekeshelenip ketýinen atalmysh tarıhı oqıǵaǵa memlekettik deńgeıde baǵa berilmeı júrgenin bilýge bolady. Murajaı qyzmetkerleri bolashaqta tól ǵımarattarynyń qaıtadan ózderine qaıtarylatynyna senimderi mol. Sebebi, – deıdi mekemeniń basshysy N.Jaqaýova: «NKVD-nyń burynǵy ǵımaraty saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń sońǵy demi qalǵan jer, tipti bólmelerinde qannyń izi bar edi. Menińshe, bul kórinis kelgen adamdarǵa qatty áser berip, ótken tarıhymyzdy baǵalaýǵa muryndyq bolar edi. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń balalary 3-4 jastarynda áke-sheshelerine tamaq tasyǵan jer. Máselen, Tomsk qalasynda NKVD-nyń burynǵy ǵımaraty sol qalpynda saqtalynyp, saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń murajaıyna aınalyp otyr.

31-mamyr kúnin biz jyl saıyn atap ótemiz. Almaty qalasynyń osy zulmatty bastan ótkergen otbasy urpaqtary Almaty oblysynyń «Jańalyq» aýylynda qaraly mıtıngke jınalady. Onda NKVD qolymen atylǵan 3 myńnan astam adam jerlengen. 1990 jyly bul jerge tas belgi qoıylsa, 2002 jyly eskertkish ornatylǵan».

1937-1938 jyldardaǵy qandy oqıǵa jańǵyryǵy máńgi el jadynda. Naqaqtan-naqaq ultymyzdyń kózi ashyq, kókiregi oıaý azamattary «ultym» deımin dep – «uly qylmys» jasap, «halqym» deımin dep – «halyq jaýy» degen jala jabylyp atylyp ketti. Talaı beıbit otbasylarynyń oty óship, ana jesir, bala jetim qaldy. Túptep kelgende, saıası qýǵyn-súrgin, ashtyq, ózge ulttardyń deportasııasy barlyǵy totalıtarlyq júıeniń orystandyrý-shoqyndyrý,   bútindeı bir ultty joıý saıasatynyń nátıjesi.  

 Máselen, Qazaqstanǵa 1936-1957 jyldary 800 myń nemis, 102 myń polıak, 19 myń káris, 507 myń Soltústik Kavkaz halyqtarynyń ókilderi jer aýdaryldy. Qyrym tatarlary, túrikter, grekter, qalmaqtar men basqalar da óz erkimen kelgen joq. Barlyǵy 1,5 mln adam kóship keldi.

Ol zamanda solaqaı saıasat shyndyǵyn aıtýǵa bolmaıtyn, al qara halyqtyń tilek-múddesi múlde eskerilmeıtin. Ony tómende berilgen epızodtan da kóre alamyz.

Birde el-jurtty 32-shi jyl zulmaty kúńirentip turǵan kezde poıyzben Máskeýge, álde Almatyǵa ótip bara jatqan Fılıpp Goloshekın Aqtóbe vokzalynda «kontrrevolıýsıoner-baılardyń maldy qyryp tastaǵan zymııan áreketi» týraly áshkere-sóz aıtyp tastaýǵa nıettense kerek. Biraq, ol vagonynan túser-túspesten, aldynan alǵashqy Qazrevkom múshesi, ádilet komıssary, qyzyl partızan retinde keńes ókimetin qorǵaýǵa kóp eńbek sińirgen qaljyrańqy ardager Baqytjan Qarataev jaıdaq arbamen shyǵa keledi. Tizesi qalt-qult etip, tarantas ústinde boıyn túzeıdi. Sosyn dimkás qart alańda jıylǵan halyqtyń kóz aldynda, baıaǵy 2-Dýma minberinde turǵandaı ójettikpen Goloshekınge ashyna túıilip, sóılep beredi. Ol bolshevık-patshany eldi ashtan qyryp jatqan qylmysy úshin aıyptaıdy. Sonda Goloshekın: «Shal sharshap qalypty», – degen kúbirmen vagonyna keri kirip ketedi...

Bas kótergenderge jazalaý sharalary júrgiziledi. 1929-1931 jyldary kóterilister men tolqýlarǵa qatysqany úshin NKVD organdary 5551 adamdy sottap, onyń 883-in atyp jiberedi. Jalpy alǵanda, kúshtep ujymdastyrý kezinde 10 myńnan astam adam jazalanady.

Osylaısha, qazaq halqy atajurtynda otyryp-aq ana tilinen, ulttyq ereksheliginen, dininen aıyrmaqshy bolǵan qaýipti qara syzyqtyń kelesi jolaǵyn attaǵan bolatyn.

Goloshekın Qazaqstanǵa birinshi hatshy bop kelgennen keıin bul prosess ashyq túrde júrgizildi. "Goloshekın genosıdi" jóninde aıtqan kezde 1928 jyly bastalǵan asharshylyqqa erekshe nazar aýdarǵan jón. Oǵan 1926-27 jyldardaǵy aýqatty sharýa men baılardyń mal-múlkin kámpeskeleý jáne halyqty ujymdastyrý naýqany túrtki bolǵan. Maldy tartyp alǵan soń, halyq qynadaı qyrylǵan. Tipti bir-biriniń etin jeı bastaǵan.

1932 jylǵy tamyzda QAKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń tóraǵasy Oraz Isaev Stalınge hat joldaǵan. Onda qazaqtardyń ashtan qyrylý, bosyp ketý derekterin búkpeı baıandap, ólkelik komıtettiń kózboıaýshylyqqa jol berip, ashtyqqa aparǵan ásire naýqanshyldyǵy men ony ústeı túsken aýyldardaǵy sholaq belsendilikti jasyrmaı áshkereledi. Bar aıypty bir adamǵa úıip-tógýge bolmaıtynyn eskertti. Kúızeliske ólkekom bıýrosy túgel, onyń ishinde, basshy qyzmetker retinde, óziniń de belgili dárejede jaýapty ekenin moıyndaı otyryp, basshylyqty jańartý qajettigin aıtty. Birinshi hatshynyń aıryqsha róli barshaǵa belgili ekenin atap kórsete kele, O. Isaev Goloshekındi óz qatelikterin túzetýge qaýqarsyz dep oılaıtynyn da jazdy. Ol Bas hatshy I.V. Stalınniń tikeleı ózine osyndaı pikirin ashyq joldap, Qazólkekomnyń birinshi hatshysy Goloshekındi aýystyrý qajettigin tuńǵysh ta dara, ári jalǵyz kóterdi.

Árıne onyń ondaı pikiri birden qosh alyna qoıǵan joq. Sonymen birge, O.Isaev qazaq aýyly men mal sharýashylyǵy jóninde shuǵyl atqarylýǵa tıis usynystardy da tujyrymdap, sol máseleler jóninen Ortalyq Komıtettiń arnaıy sheshim shyǵarýyn suraǵan-dy. Bul ótinishi qanaǵattandyryldy. 1932 jylǵy 17 qyrkúıekte BK(b)P Ortalyq Komıteti Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy, onyń ishinde mal sharýashylyǵy jóninde qaýly qabyldady.

Alaıda, onyń oryndalýy da mardymsyz boldy. Goloshekınniń partaktıvte «Ortalyq Komıtet 17-qyrkúıektegi qaýlysymen maquldaǵan Qazólkekomnyń aýyldy qaıta qurýdaǵy iri jetistikteri» jóninde aıtqan ótirikke toly bóspe-sózinen qaıran bolmady. Halyq ashtyq, indet zardaptaryn tarta berdi, qyrylý, bosqyndyq tyıylmady. Ol jaıynda Stalınge 1932 jylǵy 29 qyrkúıekte RKFSR Halyq Komıssarlary Keńesi tóraǵasynyń orynbasary Turar Rysqulov hat jazdy. Aqyry, jaǵdaı tym asqynyp, Almaty kóshesi ashtyq qurbandarynan aıaq alyp júrgisiz bolǵan 1933 jylǵy qańtarda, «adal lenınshil-stalınshil» Fılıpp Goloshekın Máskeýge, Joǵary Tórelik Sotty basqarýǵa shaqyryp alyndy. Avtonomııalyq respýblıkanyń basshylyǵy aýystyryldy.

1933 jylǵy 9 naýryzda T. Rysqulov kósemge Qazaqstandaǵy aýyr jaǵdaı men onyń sebepterin baıandap, tuıyqtan shyǵarar usynystar qorytqan ekinshi hatyn berdi. Uzamaı respýblıkada Levon Mırzoıannyń basshylyǵymen, shetelderge asyp ketkender men ashtyqtan qyrylǵandardy aýyzǵa alýǵa tyıym salýly ahýalda, asharshylyq zardaptaryn mal sharýashylyǵyndaǵy jaǵdaıdy jaqsartý arqyly joıýǵa baǵyttalǵan jumystar júrgizile bastady...

Tarıhshylardyń baǵalaýynsha, odaq boıynsha 1927-1953 jyldary 60 mıllıon adam, onyń ishinde Qazaqstan boıynsha 103 myń adam qýǵyn-súrginge ushyraǵan. Olardyń 25 myńy atyldy. Tizimdegi 631 atylǵan adamnyń 80 paıyzy qazaqtyń belgili adamdary bolǵan. Kóbi alashtyń arystary.

1929-1933 jyldary Qazaq ASSR OGPÝ saıası ókiliniń úshtigi 9 805 is qarap, 22 933 adam jóninde sheshim qabyldaǵan, sonyń ishinde 3 386 adamǵa eń joǵary jaza – atý jóninde úkim shyǵarǵan. Sonyń ishinde Batys Qazaqstan oblysy boıynsha 1937 jyly 853 adam qýǵynǵa ushyrap, onyń 335-i atylǵan, qalǵandary ár túrli merzimderge eńbekpen túzeý lagerlerine jiberilgen. 1938 jyly 936 adam tutqyndalyp, 690-y atylǵan, 246-sy sottalǵan.

 Stalındik qýǵyn-súrgin jyldarynda búkil elde 953 lager men qonys mekenderi bolǵan. Qazaqstanda GÝLAG-tyń 11 lageri ornalasqan. Olar: Aljır, Qarlag, Dalnıı, Stepnoı, Peschanyı, Qamyslag, Aqtóbe, Jezqazǵan, Petropavl, Keńgir jáne О́skemen lagerleri.

1937 jyldyń úshinshi shildesinde NKVD-nyń Batys Sibir boıynsha basqarmasynyń bastyǵy Mıronov pen Qazaqstan Ishki ister halyq komıssary Zalın bir mezgilde shuǵyl qupııa tapsyrma alǵan. Onda kúzeti kúsheıtilip, qatań tártiptegi tikenek symmen jáne bıik dýalmen qorshalǵan konsentrasııalyq lager uıymdastyrýǵa pármen berilgen. Munda qanquıly qylmysker nemese kánigi ury emes, názik jandy áıelder – analar, qyzdar, balalar ustalýǵa tıis bolǵan. Qaraǵandy GÝLAG-ynyń quramyna engizilgen bul tozaq mekemesiniń ataýy da qulaqqa tosyn estiletin – ALJIR. Ony qazaq tilinde tarqatyp aıtqanda, «Otanyn satqandar áıelderiniń Aqmola lageri» degen sóz bolyp shyǵady. Bul shıfrogrammaǵa GÝLAG bastyǵy Berman qol qoıǵanmen, onyń ámirshisi – sol kezeńdegi NKVD bastyǵy Ejov boldy. Áıelderdi syrqaty, ekiqabattyǵy, sábıli bolýy da temir tordan qutqara almady. Tipti, «otanyn satqandar» delingen qara kúıe jaǵylǵan adamdardyń burynǵy áıelderi de tuzaqqa ilikti. О́kimettiń paıymdaýynsha, áıelder kúıeýleriniń kózqarastaryn qoldaıdy, sondyqtan olar da – qaýipti adamdar bolyp sanalady.

 1937-1938 jyldary munda 20 myń áıel jazasyn ótedi. Olardyń arasynda burynǵy kórnekti partııa-keńes qaıratkerleriniń Ázıza Rysqulova, Zınaıda Týhachevskaıa, Dámesh Júrgenova, Ábısha Qabylova sııaqty áıelderi boldy. Myńdaǵan jazyqsyz jandar Aqmola mańyndaǵy Malınovka aýylyna Máskeýden, Lenıngradtan, Odessadan, keń baıtaq Keńes Odaǵynyń barlyq túkpirinen aǵyldy. 1938 jyldyń jıyrma segizinshi aqpanynda alǵashqy etap keldi: aıaqtaryna jeńil aıaq kıim kıgen, sándi de kerbez áıelder Aqmolanyń syz basqan qytymyr tabıǵatyna aıaq basty. Olar mal baqty, baqshada jumys istedi, qyrqynshy jyldary maıdandaǵy áskerge kıim tikti, qamys shapty.

 «Otanyn satqandardyń» balalaryn balalar úıine apardy. Sonyń ishinde týys adamdar men tanystardan da qasaqana bólip jiberdi. Alaıda, balalarymen kezdesý úmitterin ALJIR-diń qatań taǵdyry úze almady. Bostandyqqa shyqqannan keıin de olardyń barar jeri, basar taýy qalmady. Burynǵy tutqyndar lager mańyndaǵy qonystardan alysqa kete almady. О́ıtkeni tólqujattarynda eldiń 39 qalasyna barýǵa tyıym salynǵan belgisi bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń jikke bólinýi qoldan jasalǵan jáne birneshe kezeńge sozylǵan kúrdeli prosess. Eń alǵash bolshevıkter Álıhan Bókeıhan bastaǵan Alashorda qaıratkerlerin bılikten yǵystyryp shyǵardy. Odan keıin bul úrdis 1925-1930 jyldary qaıta jalǵasty. Úshinshi kezeńde 1937-1938 jyldary sharyqtaý shegine jetti. Osy jyldary qazaq zııalylary: Turar Rysqulov, Álıhan Bókeıhanov, Beıimbet Maılın, Maǵjan Jumabaev, Ahmet Baıtursynov, Abdýlla Rozybakıev, Magazı Masanchı, Ilııas Jansúgirov, Levon Mırzoıan, Sáken Seıfýllın, Sanjar Asfendııarov, Halel Dosmuhanbetov, Jahansha Dosmuhanbetov atyldy.

Búgingi tańda saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryna arnalǵan «ALJIR» murajaı-memorıaldy kesheninde jyl saıyn eske alý sharalary atalyp ótiledi. Zertteýshilerdiń málimetteri boıynsha, 1921-1954 jyldar aralyǵynda Keńes Odaǵynyń úsh mıllıon jeti júz elý myń turǵyny onyń qurbanyna aınalǵan.

Qazaq tarıhynda Alash ıdeıasy, Alash qozǵalysy, Alash avtonomııasy san qyrynan tarazylaıtyn tyń taqyryp. Áli de onyń qaıratkerleri tolyqtaı zerttelip bolǵan joq. Máńgilik Alash ıdeıasyn júzege asyrýdaǵy qazaq zııalylarynyń rólin tarıhı saralap, ótkenge kóz jibersek, Alash ıdeıasynyń HH ǵasyrdyń bas kezindegi ýaǵyzdaýshy ári júzege asyrýshy qaıratkerleri ult isine erte eseıgen esti sanamen, jalyndap turǵan jastyq jigermen qulshyna kiriskendikterin baıqaýǵa bolady.

 Alash qozǵalysynyń basty maqsaty – Qazaq eliniń ózin-ózi basqarý, ulttyq múddesin qorǵaı alatyn memlekettik júıe qurý quqyn metropolııaǵa moıyndatý, túbinde derbes memleket qurý, qazaq jerlerine ishki Reseıden qonys aýdarýǵa shek qoıý, álemdik ozyq tájirıbeni paıdalana otyryp, dástúrli mal sharýashylyǵyn órkendetý, sonymen qatar eginshiliktiń, ónerkásiptiń damýyn qamtamasyz etý, naryqtyq qatynastarǵa jol ashý, jeke adam quqyǵyn jáne basqa demokratııalyq prınsıpterdi qadir tutý, ulttyq mádenıetti órkendetý, oqý júıesiniń, tildiń damýyna qajet sharttar túzý boldy. Qazaqty «ult» retinde saqtap qalý boldy. Solardyń birqatary týraly naqtyly derekter keltire ketsek.

 Alashordalyqtardy ultshyldar retinde 1929-1931 jyldar aralyǵynda qurta bastady. Olardyń ishinde Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Shákárim Qudaıberdıev, Júsipbek Aımaýytov, Jahansha, Halel Dosmuhamedovtar sekildi alashtyń arystary boldy.

Halel Dosmuhamedov – kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri, Alash kósemi, ensıklopedıst-ǵalym, kúlli Túrkistandaǵy oqý-aǵartý, ǵylym, baspa isi jáne densaýlyq saqtaý salalarynyń uıymdastyrýshy. Ol 1883 jyly qazirgi Atyraý oblysy, Qyzylqoǵa aýdanyndaǵy Taısoıǵan qumynda dúnıege kelgen. Kishkentaıynan aýyldaǵy moldadan hat tanyp, odan soń jergilikti orys-qazaq mektebine oqýǵa túsken. 1894 jyly, on bir jasynda Oral qalasyndaǵy áskerı realdy ýchılısheniń daıyndyq klasyna qabyldanyp, zerektigimen tanylǵan. 1902 jyly ony úzdik bitirip, taǵy bir daıyndyq klasynda oqyp, 1903 jyly Peterbordaǵy Imperatorlyq Áskerı-medısınalyq akademııaǵa latyn tilinen qosymsha emtıhan tapsyryp túsken. Keıin ol qazaq tarıhy, tili men ádebıet salasynda izashar eńbekter jazyp, tunǵysh ret medısına, bıologııa, zoologııa, tabıǵattaný oqýlyqtaryn ana tilimizde dúnıege ákelgen. Batys Alashorda qaıratkerleriniń biri, Jahanshanyń seriktes joldasy. 1930 jyldary QazPI-diń prorektory bolyp júrgen jerinen, tutqyndalyp, Voronejge jer aýdarylǵan. Sonda júrgende, «Alashordashyl» degen aıyppen qaıtadan tutqynǵa alynyp, Máskeý, Almaty túrmelerinde otyrǵan. 1939 jyly atý jazasyna kesilgen.

Mirjaqyp Dýlatov (1885-1935) – Alash qozǵalysynyń qaıratkeri, 20-shy ǵasyrdyń bas kezindegi qazaq mádenıeti men ádebıetiniń iri ókili, aqyn, dramatýrg. Qostanaı oblysynyń Jangeldın aýdanynda týǵan. Alǵashynda aýyl moldasynan hat tanyp, keıin Torǵaıdaǵy Y.Altynsarın yqpalymen ashylǵan 2 synyptyq orys-qazaq mektebinde bilim aldy. Aýyl muǵalimi degen kýálik alyp, aýylda bala oqytty. 1904 jyly Omby qalasyna qonys aýdaryp, onda A.Baıtursynov, Á.Bókeıhanovpen tanysty. Omby, Qarqaraly, Oral, Peterbor qalalarynda kórnekti qoǵam qaıratkerlerimen pikirlesý, saıası qozǵalystarǵa aralasý onyń saıası-áleýmettik kózarasynyń qalyptasýyna yqpal etti. Ol 1905 jyly qazannyń 17-inde Reseı úkimetine qazaq halqy atynan joldanǵan Qarqaraly quzyrhatyn daıyndaýshylardyń biri boldy. 1906 jyly Konstıtýsııalyq demokrattar partııasy delegattary qatarynda Peterborǵa barady. Túrli sıpatty jıyndar men saıası kúshter uıymdastyrǵan kóshe sherýlerine, ereýilderge qatysady. Osy kezden bastap Reseı úkimeti qupııa polısııasynyń saıası senimsiz adamdar tizimine ilinedi.                             

1928 jyldyń jeltoqsanynda qamaýǵa alynyp, eki jyldan keıin atý jazasyna kesiledi, keıin on jylǵa abaqtyǵa aýystyrylady. Belomor-Baltyq arnasynyń qurylysy boıynda Sosnovsk stansysyndaǵy lagerde jazasyn óteıdi. 1935 jyly qazannyń 5-inde osy lagerdiń lazaretinde aýyr naýqastan qaıtys boldy. Súıegi 1992 jyly qyrkúıektiń 1-18 aralyǵynda Torǵaı óńirindegi óz esimimen atalatyn aýyl beıitine ákelinip, qaıta jerlendi.

   Ahmet Baıtursynov – qoǵam kaıratkeri, aqyn, ádebıettanýshy, lıngvıst, aýdarmashy, pýblısıst, aǵartýshy-ǵalym, ult ustazy.

 1873 jyly, qańtar aıynda Qostanaı oblysy, Jangeldın aýdany, Sarytúbek degen jerde dúnıege keldi.

    Ádiletsiz orys oıazynyń zorlyǵyna qarsy turǵan ákesi Baıtursynnyń 15 jylǵa Sibirge jer aýdarylýy on úsh jasar bala Ahmettiń júregine óshpesteı jara salady.

   1886-1891 jyldary Torǵaı qalasyndagy eki synyptyq mektepte, 1891-1895 jyldary Orynbordaǵy muǵalimder daıarlaıtyn mektepte oqıdy.

   1895-1909 jyldary ustazdyqpen aınalysyp, bala oqytady.

   1905 jyly jer meselesi, kazaqtyń óz jerin ózine kaıtarý jóninde patshanyń atyna hat jazýshylardyń biri bolady. Patsha ókimetine narazylyǵy úshin 1907, 1909 jyldary abaqtyǵa qamalady. 1910 jyly qazaq jerinen qýǵyndalyp, Orynbor qalasyna jer aýdarylady.

   1913 jyldan 1917 jylǵa deıin M.Dýlatovpen birge "Qazaq" gazetin shyǵarady. Saıası baǵyttaǵy maqalalary patsha úkimeti oryndaryna jaqpaǵan basylymnyń redaktory retinde A.Baıtursynov birneshe ret túrmege jabylady.

   Patsha taqtan túsken soń Ahań qazaq zııalylarymen birigip, ulttyq "Alash" partııasyn qurady. Keńes úkimeti ornaǵan soń A.Baıtursynov Qazaqstan úkimetiniń múshesi, Halyq aǵartý Komıssarıaty janyndaǵy ǵylymı-ádebı komıssııanyń tóraǵasy bolyp saılanady.

 Orynbor, Tashkent, Almaty qalalaryndaǵy pedagogıkalyk joǵarǵy oqý oryndarynda sabaq beredi. Goloshekındik asyra silteý saıasatyna qarsy bolǵany úshin 1929, 1937 jyldary eki ret saıası repressııaǵa iligip, jazyqsyz atyldy.

Saryǵojın Sabyr – Qaratóbe aýdanynda dúnıege kelgen. Áskerı qaıratker, general-maıor. Kóp jyldar Reseı patshasy áskerinde qyzmet etken. 1918-19 jyly Jympıtydaǵy Alashorda úkimetiniń áskerı komıssary boldy. Repressııa qýǵyndalýynan 1919 jyldyń sońynda Qara teńiz arqyly Anglııaǵa ótip ketti. 1925jyly Ulybrıtanııada London qalasynda qaıtys bolǵan.

Jumat Shanın – rejısser, dramatýrg, akter, ulttyq kásibı teatr óneriniń negizin salýshylardyń biri. 1937 jyly Oral mýzykalyq-dramalyq qazaq teatryn uıymdastyryp, basshylyq jasaǵan. 1938 jyly teatr repertýarynda baılyqty ýaǵyzdaıtyn «Aıman –Sholpan», «Han Kene» pesalaryn qoıyp, teatr trýppasyna baıdyń qyzdaryn aktrısa retinde alǵany úshin jáne teatr ǵımaratynda órttiń shyǵýyna baılanysty tutqynǵa alynǵan. 1938 jyly atý jazasyna kesilgen.

 Bısenov Baqtyǵalı – Taıpaq aýdanynyń №3 aýylynda týǵan. Batys Alashorda qaıratkeri. Dáriger. 1937 jyly Jympıty aýdandyq aýrýhananyń dárigeri bolǵan. 1938 jyly Úshtik sheshimimen tutqynǵa alynyp, atý jazasyna kesilgen.

 1927-1953 jyldarǵa deıin saıası qýǵyn-súrgin qurbany bolǵan adamdardyń qaraly tizimin ári qaraı jalǵastyra berýge bolady... Uzaq jyldardan keıin ǵana kóptegen alashtyń ardaqty azamattarynyń esimderi halqymyzǵa qaıta oraldy.

Osy qanquıly jyldardyń oqıǵasyn, onyń jazyqsyz qurbany bolǵan adamdardyń esimderin máńgi umytpaı, olardy árqashan este saqtaý, ótkenge salaýat etip, aqtańdaqtar aqıqatyna tereńirek mán berip, uǵyný – búgingi urpaq paryzy.

Maıra ALDABERGENOVA