Ár adamnyń bir bas aýrýy bolǵany sııaqty, ár eldiń , ár memlekettiń bir bas aýrýy bolary haq. Mundaı bas aýrýlar bizdegi keı adamdardyń nazaryndaǵy "keremet demokratııaly" delinetin, "keremet tynysh" delinetin batys qoǵamynyń ózinde de bar. Mysaly, Ispanııa úshin alǵanda Katalan táýelsizdik qozǵalysy eń ulken bas aýrý. Kún batpas ımperııa bolǵan Anglııa úshin Irland bólshekteýshileri bir úlken bas aýrý. Aǵylshyn tildi Kanada úshin alǵanda Kýbek ólkesindegi fransýz tildiler bas aýrý. Amerıka úshin alǵanda, el ishinde, násilshildik jiktelis bas aýrý bolsa, el syrtynda, jaýlap alǵan jerlerindegi taýsylmas, bitpes daý-damaılar bas aýrý. Japon úshin Teristik Kóreı bas aýrý. Qytaı úshin alǵanda, Tıbet, Uıǵyr, Taıýan bas aýrý.....
Osylaı jalǵasaq, kete beredi, kete beredi. Bas aýrýy joq el joq.
Al, bir eldi bylyqtyrǵysy keletin ekinshy bir jaý el-jańaǵy eldiń jarasynan ustaıdy. Jandy jerinen ustaıdy. Onyń jarasynyń betin tyrnap, oǵan tuz sebedy. Osy arqyly ishten irytip, óz maıyna ózin qýyrady. Qazyrgi arabtardyń basyndaǵy qasiret te osydan bastaldy. Arab tóńkerisin týıtter(https://twitter.com/) tóńkerisi deıtyni de sonan. Bir eldi bylyqtyryp, sonshama qannyń tógilýine sebep bolǵan, san qalanyń qıraýyna, san úmittiń óshýine sebep bolǵan, eń bastysy, bostandyqtaǵy eldiń bodandyqqa túsýine sebep bolǵan bul týıtter degen ne bále edi, sonshama? Anyǵynda, ol ǵalamtordaǵy ásheıin bir qoǵamdyq jeli quraly ǵana edi. Bar bolǵany onyń arab tildi nusqasy aldymen jasalyndy da, arab jastary arasynda keń taraldy. Arab ǵalamtorshylarynyń óziniń derbes qoldanatyn osyndaı qoǵamdyq jelisi bolmaǵandyqtan, Batys kúshteriniń qolyndaǵy týıttrge basy baılandy. Ǵalamtordaǵy osy basybaılylyq kesirinen, jańaǵy týıtterde arandatýshylyq sıpattaǵy aqparattar esh tıdaýsyz taratyldy. Arabty arabqa qarsy aıdap saldy. Jastardy bılikke qarsy qaırap saldy. Bılikti jamandap, qubyjyq kórsetetin maqalalardyń kóptigi bul kúnde bul isterdiń barlyǵynyń tý basta-aq uzaq ýaqyttyq josparmen jasalynǵandyǵyn dáleldep otyr. Ǵalamtordyń ózinde orystyń Agenti men Amerıkanyń feısbýgine basy baılanyp bara jatqan qazaq ǵalamtor dúnıesi dástúrli baspasózdegi orystildi aqparatqa bodandyqtyń qamytyn qalyńdatyp turyp kıip alǵanyn kóre alamyz. Endeshe, Týıtter tóńkerisinen keıin, bizdiń ULTTYQ QAÝIPSIZDIGIMIZ, eldik, memlekettik bútindigimiz haqynda oılandyq pa, aǵaıyn?
Eń aldymen Mysyrlyqtarǵa " Mysyrlyqtar arab emes" degen kózqaras sińdirildi. Mysyr jastary óz-ózinen jerine bastady. Mysyrda din ıslamǵa senbeıtin kápir qaýymdar da bar. Biraq, san ǵasyrlyq sińisý arqyly bul kápir qaýymdardyń tili, óńi, túri mysyrlasyp ketip edi. Keıbiri musylmandasqanymen, keıbiri sol ózderiniń dinderinde qalǵan edi. Biraq, bulardyń túri, túsi, tili musylmandardan esh aıyrmasyz bolyp ketken edi. Tili bir bolsa da, dili bir bolmaǵannyń qandaı bolatynyn osylar bizge anyq dáleldep berdi. Mysyr qoǵamyn bylyqtyrýǵa osylardyń qosqan úlesi zor boldy. Mysyrda Múbaraktyń darabıleýshiligi bolsa da, ol kezdegi Mysyrda el aman, jurt tynysh edi . О́zin arab sezinbeıtin mysyrlyqtar men Mysyrdaǵy ıslamǵa nanbaıtyn kápir qaýymy qoǵamdaǵy rýhanı jiktelisti qantógiske jalǵastyrdy. Arabtardyń óz qolymen ózin baýyzdatyp, óz maıyna ózin qýyrǵan batys kúshteri typ-tynysh bir eldi osylaısha op-ońaı bylyqtyra saldy.
Ispanııanyń kez-kelgen jerinen, úı qabyrǵalaryna, qýys kóshelerge shımaılap jazyp tastaǵan " Katalan-Ispanıa emes" degen jazýlardy kórýge bolady. Bul Ispandaryńyz da sonshama bir jaýynger el bolǵan edy ǵoı. Teńyzdiń betin toltyrǵan kemelerimen, Amerıka qurlyǵyn jaýlaǵan qaraqshylarymen dańqy shyqqan emespe edi?! Dál qazyrdiń ózinde Brazılııa jáne birneshe ýaq elden basqa, tutas Latyn Amerıkańyz osy ıspan qaraqshylarynyń tuqymy. Jarty ǵasyrǵa jýyq bir Kastro ózi jalǵyz bılegen qyzyl Kýbańyz da ıspan áýletinen. Chılı, kolombııa, Meksıka, Argentına, Venesýala, Perý, Ekvador, Gýatemala, Domınıka, Gondýars, Bolıvııa, Salvador, Nıkaragýa, Paragýaı, Kosta-rıka, Ýragýaı, Panama t. b barlyǵy osy bir ǵana ıspan eliniń tuqymy edi ǵoı. Bir ıspan tilinde soıleıtin osy elderdiń ana otany Ispanııa edi. Biraq, osy qýatty, baı ıspanıańyzdyń basyn Katalandar aýyrtyp tur. Eýro odaqtyń qorǵaýy men qoldaýy bolmasa, Ispanııańyz baıaǵyda-aq byt-shyt bolar edi...
Demek, bir el qanshalyqty qýatty bolsa da, onyń ishinen shyqqan jaý syrttan shyqqan jaýdan áldeqaıda qaýipti. Meıli ol qanshalyqty álsiz ári azshylyq qaýym bolsa da. Sebebi, syrtqy jaý sol ishki jaýyńyzdy paıdalanady ǵoı....
Almaty kóshelerindegi kólikterdiń keıbirinde jelbirep turatyn
"joq memlekettiń týy" syndy Katalandardyń da óz týy bar. Memleketi joq bolsa da, týlaryn ýaǵyzdap, jastarynyń sanasyna quıyp, jantalasqan bir qaýym osy Katalandar. Batys qoǵamy demokratııaly degenimyzben de ol demokratııanyń óz shegi, óz ustanymy bar. Sol Katalondaryńyz bul kúnde túri, túsi jaǵynan kádimgi Ispandardan esh aıyrmasyz qaýym. Ispanshańyzǵa sýdaı. Ispan men Katalondy aıyra almastaısyń. Biraq, bólshektengisi keletin qaýymǵa munyń barlyǵy mańyzdy emes. Sebebi, eń basty nárse, ol júreginiń tereń túkpirinen ózderin eshqashan ıspan sezinbeıdi ǵoı. Bizdiń túbi bir túrki keı týystas qaýymdarymyz da solar sııaqty. Biz olardy myń jerinen baýyrymyzǵa basyp, basynan sıpasaq ta, olar ózderiniń qazaq emes ekendigin umytpaıdy. Myń jerinen olardy aqtap, jaýyrdy jaba toqyp, olardyń úı ishinen úı tikpek bolǵan bólshekteýshilik pıǵyldaryn jasyryp-japsaq ta, máseleni sheshe almaımyz. Jasyrǵanymyzben, japqanymyzben, zııan shegeri ózimiz bolamyz. Sebebi, aýrýyńdy jasyrǵanmen, ólimiń áshkere...
Bylaıǵy el-jurt Ispanııany Madrıd arqyly, Barseleno arqyly, Samaranchı arqyly, fýtbol arqyly, buqa oıyny arqyly, latyn bıi arqyly tanıdy ǵoı. Sol Ispanııańyz kezkelgen kúni byt-shyt bolyp bólshektenip ketýdiń shaq aldynda tur. Anaý-mynaý emes, tek osy byltyrǵy, ıaǵynı, 2012 jyldyń 11 qyrkuıeginde, 1714 jylǵy Ispan patshasy jaǵynan jaýlanyp alynǵan Katalonııa memleketiniń bodandyqqa túsken "qasiret kúninde", Katalondar ereýil ótkizedi ǵoı. Ispanııa úkimettik sanaǵynda bir jarym mln. halyq jınalsa, katalondardyń óz sanaǵynda eki mln halyq ereýilge shyqqan.... Al, Katalondar men Ispandardyń arasy qandaı?! Tegi, bular qandaı halyqtar?! Úsh ǵasyr ótse de, bir tilde sóılese de, bir mádenıet, bir mentalıtette bolsa da, bulardyń ‹úı ishinen úı tikkisi kelip turatyny› qalaı?!
Bul ózi uzaq áńgime. Qalaı bolmasyn, sol katalonyńyz ben ıspanyńyzdyń arasy dál qazirgi qazaq pen "Túbi bir túrki týystas" bolǵanymyzǵa qaramastan, Jetisýdy jekeshelegisi keletinderdiń arasynan áldeqaıda jaqyn, áldeqaıda etene. Túri de, túsi de aýmaı qalǵan. Anyǵynda, úsh ǵasyrlyq Ispan bodanynda bolǵan bul el-baıaǵynyń baıaǵysynan ıspandasyp ketken de. Birine biri qyz berip qyz alysqan, birine biri quıryq-baýyr asatysqan, birinen birin ólseń aıyra almastaı kirigip, birigip ketken eki halyq. Tegi de, ata-babasy da bir. Týys deseń, týys. Túbi bir deseń, túbi bir. Eń bastysy, bul katalondy ıspandardyń jaýlap alǵanyna úsh ǵasyr boldy. Ispan tilin bilmeıtin katalon joq derlik. Biraq, báribir, osynshama jaqyndyqtar men qoǵamdyq-saıası,etnıkalyq baılanystarǵa qaramastan, olar ózderin ıspan sezinbeıdi. Barselonany bilmeıtin el joq. Biri-saıasatqa qumarlar bolsa, ekinshisi dopqumarlar. biraq, el-jurt osy ataqty Barseleona jurtynyń osy Katalon halqy ekenin biri bilse, biri bile bermeıdi. Bul shaharda ataqty álemdik arystar da ótti. Jumyr jerdiń barsha turǵynyn shaqyryp, qazaqsha aıtqanda, Alty Alashtyń balasyn shaqyryp, tóńirektiń tórt buryshyna saýyn aıtyp, at shaptyryp as berip, ulan-asyr toı jasaǵan shahardyń biri osy. Iıa, Barselena osy katalondardyń shahary. О́zi nebary 12 mılıon, qazaqsha aıtsaq, on eki Júz túmen ǵana jan sany bar katalondardyń osyndaı bir myqty shahary bar....Bulardyń tili katala dep atalady, keı óńirlerde valenshııa dep te atalady...
Bir Ispanıanyń ǵana emes, baı, baqaýatty , damyǵan delinetin Fransııanyń da basyn qatyryp otyrǵan ETA degen uıym bar. Aǵylshynsha izdeýishterden "Basque Homeland and Freedom ETA" dep izdep qalyńyz. О́zderin Basque (Baske) dep ataıtyn bul halyq Ispanıa men Fransııanyń kartasy ishindegi ózderine táýeldi bolýǵa tıisti jerlerin biriktirip, osy elderden bólek úshinshi bir el bolýdy armandaıdy. Bul jolda olar biraz tirlikter istedi de....
ETA uıymynyń dámesi zor, maqsaty úlken. Azýyn aıǵa bilep tur.
Qazynasy qalyń , áskeri mol, qýaty myǵym, tamyry tereńde jatqan Fransııanyń tutas ońtústigin kesip almaq. Fransııa degenińiz de eýropa qurlyǵynda aǵylshyndar men nemisterge des bermeı turǵan bir alpaýyt qoı. Qazirdiń ózinde qarý-jaraq jaǵynda óz aldyna bir bólek júıesi bar el. Eshkimge eshqashan bir súıem jerin tekten tek bere qoıaıyn dep turǵan joq.
ETA uıymy onymen qoımaı, Ispanııanyń teristigin kesip almaq. Sosyn, Ispanııayń teristigine Fransııanyń tústigin qosyp, Baske degen halyqtyń derbes memleketin qurmaq. Mine, qandaı arman! Mine , qandaı fantazııa!
Biraq, bul uıym kúlli eýropada qýǵynǵa ushyrap tur. Ásirese, Ispanııa úkimeti bulardy qatty qysymǵa alyp otyr. Tek, bir ǵana 2010 jyldyń bir ózinde, ushbý uıymnyń múshelerinen 50 shaqtysyn jumyr jer boıynsha izdeý salyp júrip, kókke shyqsa sıraǵynan, jerge kirse shashynan julyp alyp, taýyp shyqty. Qolǵa aldy. Qolyna kózir, aıaǵyna kisen saldy. Azattyq ańsaǵan Baske arystary bul kúnde abaqtyda jatyr...
ETA uıymynyń músheleri 700 shaqty ǵana. Biraq, olar elý jyldan beri tynbaı kúresip kele jatyr. Anyǵynda, olar qazirgi batystyq órkenıet elderine tóngen bir bále boldy. Fransııa men Ispanıa osy eta uıymy aldynda keıde tym qaýqarsyz kúıge túsip qalady. Lańkestyk áreketterden 800 shaqty adam zardap shekti. Fransýzdar men ıspandar birlese otyryp, aqyry osy uıym múshelerin zor kólemde tutqyndady. Olardyń basshylary bir emes, birneshe ret ‹qarýly kúresten bas tartqandyqtaryn› jarııalaǵanymen, onysy syldyrdyń sýǵa jazǵan sertindeı ǵana is boldy...
Múmkyn, osy eta uıymyn jasyryn qoldap otyrǵan bir elder bar shyǵar. Árıne, múlde jasyryn kúıde. Syry bir Allahqa ǵana aıan.
Mundaǵy jurtqa belgili bir áńgime bar. Ol-túbi bir túrki jurtynyń ishindegi eń qýatty, eń alyp el-Túrkııanyń bas aýrýy bolǵan Kúrd máselesi. Túrikter-óz týystarymyz. Sol Túrkııa jurtynyń shańyraǵyn shaıqaltqysy kelip júrgen kúrd degen halyq bar. Qaı bir jyly osy kúrdtiń Aýjalan degen eserin túrikter ustady. Iraqty Amerıka áskeri jaýlap alǵanda, Amerıka áskeri aldynan qýanyp, bılep shyqqandar osy kúrdter edi. Qazir Iraqtyń ishinde turyp, derbes eldyń salaýatynda. Bir esepten, Iraqtyń túbine osy kúrdter jetti. Endi, Túrkııany qurtqysy keledi...
Bul kúrdterdiń qoltyǵyna sý búrkip, qutyrtyp turatyn elder bar. Bolmasa, qýaty kúshty Túrkııa "ap" dep asap alsa, jańaǵy kúrd olardyń tamaǵyna qylqan qurly bolmas edi. Túrkııada túrikshe bilmeıtin kúrd joq. Olar da ábden aralasyp, quralasyp, qyz berip, qyz alysyp ketken qaýymdar. Kerek deseń, dini bir. Biraq, báribir, basynan sylap-sıpap, aýyzynan maı aǵyzyp, úlde men búldege orap otyrsań da, túby shıki óz shıkiligin kórsetedi. Bolmasa, túrik musylmandary olarǵa jaman bolmaǵan edi...
Adamzat tarıhynda, dál qazirgi 2013 jylǵa deıin, eń sońynan derbes bolǵan, eń jas el qaısy el?!
Bul suraǵymyzǵa kóp el birden jaýap beredi. Olar-Shyǵys Tımor memleketi. Bul- Shyǵys Tımor elin tilge tıek etip otyrýymyzdyń bir ǵana sebebi bar. Ol da qazaqtyń qamy úshin. Alash balasyna "jaý joq deme, jar astynda" demekpiz. Shyǵys Tımorlar-óte, óte azshylyq qaýym. Biraq, óz kúshine súıenip emes, batys kúshteriniń jymsyma saıasatynyń kesirinen, Indonezııa elinen derbestenip, bólektenip, óz aldyna tý tigip, óz aldyna el boldy. Jurttyń barlyǵy bilse kerek, Indonezııa-musylman eli, al, Shyǵys Tımorlar-Rım katolık dinine senedi! Indenezııa men Malaızııanyń tegin qýsań-bir el. Olardyń musylmanshylyǵy myqty, elderi damyǵan, baqaýatty elder edi. Musylmandardyń bir ózgeshe tańǵajaıyp elderin osy din baýyrlarymyz quryp, ornatyp otyrǵan bolatyn.
О́kinishtisy, osy Shyǵys Tımor elinde 20 paıyz ındonezııan halqy turatynyna qaramastan, Shyǵys-Tımor batys kúshteriniń qoldap-qýattaýymen derbes el bolyp ketti. Musylman Indonezııany jaqtaıtyn jaqyny, odaqtasy bolmady. Hrıstııan-katolık elderi qarjylaı, áskerı qoldaý kórsetip júrip, bir kezdegi ózderiniń otarlaýy arqyly katolıkti qabyldaǵan, shoqynshyq Shyǵys Tımorlardy derbestendirip jiberdi. Qan tógildi, adam óldi, biraq, kúshtiniń arty tıirmen tartty. Indonezııan jurty óz jerinen aıryldy.
Al, osy Shyǵys Tımorlardyń jan sany qansha deısiz ǵoı?! Tańyrqaısyzdar. Bulardyń jan sany 2004 jyly birikken ulttar uıymynyń sanaǵy boıynsha 780 myń ǵana! 780 myń jan sany bar qaýym ózinen áldeqaıda jan sany mol, qýatty elden bólinip, derbestenip, egemen el bola alady eken. О́z kúshine súıenip emes, batys kúshterine súıenip! Qazaqta "balǵasy kúshti bolsa kıiz qazyq jerge kiredi" degen sóz bar ǵoı. Súıengen ıesi kúshti boldy. Shoqynshyq Shyǵys Tımorlar 2002 jyly 20 Mamyrda túngi saǵat nólde derbes el boldy. Sóıtip, birikken ulttar uıymy jaǵynan moıyndalǵan 193-shi derbes, egemendi el boldy. Olardyń derbestený tarıhy-tańǵajaıyp. Avstralııa eli olardy tóteden tóte qoldap otyrdy. Tipti, bul jerdiń Indonezııa eliniń jeri ekendigine qaramastan, "beıbitshilikti saqtaǵysh" áskerlerin jiberdi. Osynyń nátıjesinde musylman eli bólshektendi de, sý jańa katolık eli paıda boldy.
Biz munan bir ǵana aqıqatty bilemiz. Bir memleket úshin alǵanda, onyń eń álsiz jeri-onyń jaýlarynyń oǵan qol salatyn jeri. Qaýpiń neden bolsa, qateriń sonan. Ishten shyqqan jaý jaman. Qandaıda bir eldiń ishinde, sol elden bólektenip, derbestengisi keletin bir qaýym bolsa, jańaǵy eldiń jaýlary eń aldymen solardy qoldap shyǵa keledi. Meıli, ol qanshalyqty azshylyq bolsa da.
Iıa, týra sol sııaqty, Jetisýdy jekeshelegisi keletin, qazaqstandaǵy keıbir alabóten oıly, ala kóńil ala taqııaly bes sadyra sart bizge qaýipti emes-aý. Jan sany jaǵynan bolsyn, erlik-batyrlyǵy jaǵynan bolsyn, mádenıeti jaǵynan bolsyn, olar -qazaqtyń teńi emes, teńi bola da almaıdy. О́z bastary tóte kelse, olar qazaqqa buıym emes. Qaýiptisi-olardyń artyndaǵy batys kúshteri bolyp otyr ǵoı. Batys kúshterine ne kerek?! Qazaq jeri arqyly atajaýlary Reseıdy tuqyrtqan kerek. Munaı men gazdan qysyp, Qytaıdy tyǵyryqqa tiregen kerek. Al, osynyń barlyǵy qazaq elinde búlik týdyrý arqyly iske aspaq. Jospar osy. Al, jańaǵy bes sadyramyz solardyń atqan oǵy, jaqqan oty bolmaq.
Árıne, biz -túrkilik týystasýǵa basy bútin qarsy emespiz. Maǵjan atamyz alystaǵy týysyn ańsap óleń jazǵanyndaı, alystaǵy, jaqyndaǵy túbi bir túrki týystarymyzdyń barlyǵymen tatý-tátti ótýge qazaq muqtaj, Qazaqııa muqtaj. Biraq, osynyń barlyǵy da qazaq múddesin alǵy shart etýi kerek. Túrkilk týystasý, baýyrlasý, odaqtasý-oıdaǵy orysqa oı salǵanǵa kerek, qyrdaǵy qytaıǵa qyr kórsetkenge kerek. Saıasat degenińiz shahmattyń tasy. oıyndy oınaı bilgen jeńedi de, ańǵaly utylady. Shahmattyń tasyna batyrlyq esqatpaıdy, aqyl esqatady. Qazaqtyń múddesin zııandaı otyryp nemese qazaqty qanǵa bóktire otyryp áldebir "etbaýyr, baýyrǵa, týysqa" bola otqa kúıýge dál qazir qazaqtyń qaýqary joq. Qazaq , aldymen qýattanyp alsyn. Aınalasyndaǵy alpaýyttar sanasardaı qalge jetsin. Orynynan nyq tursyn. Jer betinde eki-aq ult bar: Qazaqtar jáne qazaq emester. Qazaqstanda da solaı. Qazaqstan-qazaqtyń eli.
Endeshe, egemen jas qazaq eline kim jaý, kim dos?!
Qytaı dos pa, jaý ma?! Orys dos pa, jaý ma?!
Qytaı qaýypti me? Orys qaýypti me?!
Dinin tyqpalap, qazaqstanǵa dendeı engisi keletin kórshimiz Iran she?! Qazaqqa jat dinı aǵymdardy tyqpalap jatqan "din baýyr" elder she? Ata jaý- muńǵul she? Irgedegi ózbek she?! Mańǵystaýda armanyn qumǵa kómip ketken túrikpen she?! Qaspıden úmitti ázerbaıjan she?! Onyń sál arjaǵyndaǵy túpki jaý-qalmaqstan she?!....
tegi, osylardyń qaısysy jaý, qaısysy dos?!
Anyǵynda, ashyylap turyp aıtqanda, osy suraqtardyń barlyǵy bastaýysh mektep balasynyń suraqtary, sábıdiń suraqtary. Memlekettiń dosy joq. Memlekettiń jaýy da joq. Keshegiólispeı berispeıtin ata jaýymyz muńǵulmen búgin dospyz. Aldyńǵykúngiqulymyz, keshegyqojamyzoryspenbúgintaǵydaodaqtaspyz. Taǵdyrsoǵanmájbrleptur. Amalsyzsyń. kóshipketkengejumyrjerdebosjerjoq.
Endeshe, memleket quryp otyrǵan ult retinde, bizdiń qazaqtyń árbir jasy mynany bilgeni abzal. Memlekette tek qana múdde bar. Memlekette jaý da, dos ta bolmaıdy.Máńgilik jaý joq, máńgilik dos joq, tek, máńgilik múdde ǵana bar. Ol- qazaqtyń múddesi bolýǵa tıis.
qamshy.kz
Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.
Pikir qaldyrý
pikir