Teńgege bir emes úsh jaqtan qysym túsip tur

Mamandardyń paıymynsha, qazir teńgege úsh jaqtan qysym túsip tur. Álemdik naryqtaǵy qubylmaly munaı baǵasy, Reseı naryǵyndaǵy rýbldiń tómendeýi, dollarǵa degen suranystyń artýy teńgeniń qunsyzdanýyna jol ashyp otyr.

Buǵan qatysty mamandar:

«Qazir kórshi Reseı elinde de rýbldiń qunsyzdanyp turǵan tusy. Deńgeıi qyrǵyzdyń somynan da tómendep qalǵan Reseı rýbliniń bulaısha arzandaýy Reseımen ekonomıkalyq seriktes elderge de jeńil tıip turǵan joq. Keltirilgen derekterge súıensek, 2019  jyldyń sońyna qaraı burynǵy Keńes odaǵyna múshe elderdiń birqatary bir ǵana rýbldiń qunsyzdanýynan  10 mıllıard dollarǵa deıin shyǵyn kóredi. О́ıtkeni Armenııa, Grýzııa, Ýkraına, О́zbekstan Qazaqstan tárizdi elder Reseımen aradaǵy qarajat aýdarymdaryna táýeldi», - deıdi.

Jalpy, 2019 jyl bastalǵaly Reseı rýbli eńse tikteı alar emes. Rýbldiń kúnnen kúnge qunyn joǵaltyp jatqanyna qatysty qazirde ekonomıst-sarapshylar tym alańdap otyr. Sarapshylardyń paıymdaýynsha, Reseı valıýtasynyń bulaısha qunsyzdanýy teńgege áser etpeı qoımaıdy. «Sondyqtan biz úshin qazir qajettisi rýbldiń eńse tikteýi» deıdi sarapshylar. Bul rette ekonomıst-sarapshy, Maral Tórtenova: «Reseıdiń Ortalyq bankine rýbldi tejep ustap turý arzanǵa soǵyp turǵan joq. Bizdiń ekonomıkamyz Reseıge baılanyp turǵandyqtan bul jerde Reseıdiń valıýtasynyń qunsyzdanýy bizge áser etpeıdi deýge negiz joq. Ázirge Ulttyq bank teńgeniń baǵamyn qalypty ustap tura alady. Biraq bul ýaqytsha qubylys. Bizdiń ekonomıkamyz tikeleı munaıdan túsetin túsimmen tolyǵyp otyrǵandyqtan bul jerde biz álemdik munaı baǵasyna qatysty, elge tartylyp jatqan ınvestısııalarǵa qatysty da boljam jasaǵanymyz abzal. Eger bolashaqta munaıdan túsetin túsim artsa teńge baǵamy da nyǵaımaq» deıdi. Reseı rýblinen bólek munaıdan túsetin túsimge qatysty mynadaı boljamdar jasaýǵa bolady: A) Birinshi, pessımıstik ssenarıı. Eger 2019-2020 jyldar aralyǵynda álemdik naryqtaǵy munaı baǵamy 40 AQSh dollaryna deıin tómendep, ahýal qıyndaı túsetin bolsa, bizge mundaı jaǵdaıǵa da daıyn bolý kerek. Onda bıylǵy jyldyń kóktemine jetpeı teńgeniń baǵamy kúrt tómendep taǵy bir devalvasııa oryn alady. Qazaqta «jaman aıtpaı jaqsy joq» degen naqyl bar emes pe? Damý jolyna bet burǵan bizdiń elimiz qazirde bul baǵyt boıynsha da josparlar quryp, birshama ister atqarý kerek. Á) Ekinshi, konservatıvtik bazalyq ssenarıı. Eger 2019-2020 jyldar aralyǵynda álemdik naryqtaǵy munaı baǵamy 60-70 AQSh dollaryn quraıtyn bolsa, biz ortasha bazalyq baǵytpen júrýdi oılastyrýymyz qajet. Mundaı sátte álemdegi shıkizat kóziniń baǵamy 10 paıyzǵa ósim beredi dep kútilýde . Bul boljam da jaǵdaıdy ortasha qalypta ustap turady.  B) Úshinshisi, optımıstik ssenarıı. Bul jaǵdaıda álemdik naryqta munaı baǵamy 85-90 AQSh dollaryn quraıdy dep kútilýde. Al mundaı ssenarıı oryn alsa bizdiń ekonomıkalyq áleýetimiz odan ári qarqyndy bola túspek. Sebebi bul rette álemdik shıkizat kózderiniń quny 20-25 paıyzǵa deıin ósim beredi.

Árıne, biz úshin eń qolaılysy osy optımıstik boljam bolyp turǵany daýsyz. Mundaı batyl boljamdarǵa halyqtyń da ishi jylı túsetini ras. Sondaı-aq mamandar bizdiń elimizge enetin ınvestısııa áleýeti tómendemegenin, kerisinshe, elde ınvestorlarǵa qolaıly jaǵdaı jasalyp otyrǵanyn alǵa tartýda. Mamandarymyz «bul másele de teńgeniń baǵamyn osy qalypta ustap turýǵa yqpal etedi» desedi. Degenmen, biz qazir azýy aıdy bilegen Qytaı elinen bastap birqatar Eýropa elderi áldeqandaı zaman bolsa abdyrap qalmaýǵa daıyndyq jasap jatqanyn esten shyǵarmaǵanymyz jón. Biz negizinen Qytaı men Reseıdi Qazaqstannyń syrtqy saýdadaǵy basty áriptesteri dep bilemiz. Qytaı eli búginde álem halqyna ajdahadaı kóringen qarjylyq daǵdarys kele qalsa oǵan tótep berý úshin baryn salyp saqtanyp jatyr. Reseıdegi jaǵdaı bizge belgili. Al osy tusta «biz de qarap qalmaýymyz qajet», - deıdi mamandar.

Bul rette ekonomıst-ǵalym, Jumadilda Baıahmetov:   «Jalpy, teńge baǵamyn qalypty ustap turý úshin dollarǵa táýeldilikten arylýymyz kerek. Al bizdiń altyn-valıýta qorynyń 40 paıyzy dollarmen jınaqtalyp otyrǵanyn eskersek, bul jerde saqtyq sharalaryn qarastyrmaýǵa taǵy bolmaıdy. Rýbldiń kún sanap qunsyzdanýy eki el arasyndaǵy saýdaǵa keri áserin tıgizip, bizge túsetin túsim kólemi azaıady. Ekonomıkanyń yrǵaqty ósý negizin ınvestısııalar legi quraıtyny daýsyz. Ras, ınvestısııalar tasqyny kelip jatyr, biraq biz otandyq kásiporyndardyń jumysyn jandandyrmaı dollarǵa táýeldilikten qutyla almaımyz. Endeshe bolashaqta teńgemiz jyl ótken saıyn qunsyzdana túspesin desek, otandyq óndiristi damytýǵa barynsha kúsh salǵanymyz abzal. Ras, ázirge Ulttyq bank teńgeniń baǵamyn ustap tura alady. Degenmen keler jyl basynan-aq shıkizat baǵasynyń túsip, eksporttan túsetin túsimniń azaıǵanyn eskersek, bul-bizdiń altyn-valıýta qorymyzǵa qaýp tóndiretin jaıt. Esterińizde bolsa, 1998 jyly Ulttyq bank teńgeniń qunyn ustap turýy úshin eki aıda 2,5 mlrd dollardan astam qarjy jumsap jiberdi. Sondyqtan bolashaqta bul rette alǵysharttardy qarastyrý kerek. Kórshi Reseıde bolyp jatqan ekonomıkalyq turalaýdyń salqyny bizge báribir óz áserin beredi. Demek úkimettik turǵyda saqtyq sharalaryn qaıta qarastyrý kerek. Buǵan qatysty otandyq óndiristi qoldaýdyń jańa sharttary túzilgeni jón. Sebebi qazirde Reseı úshin syrtqy ınvestısııanyń tıimsiz ekeni naqty belgili boldy. Reseıden ınvestısııalar legi qashyp jatyr. Biz budan sabaq alýymyz kerek. Syrttan kelgen ınvestısııa qansha jerden tıimdi degenmen, onyń qaýiptiligi de bar. Sondyqtan áldeqandaı zaman týǵanda ınvestısııa syrtqa ydyraı qashpaýy úshin otandyq óndiristi qoldaýǵa barynsha nazar aýdarýymyz kerek. Dollardan arylýǵa da, teńgeniń baǵamyn qalypty ustaýǵa da, túsimdi arttyrýǵa da yqpal etetin birden-bir faktor osy», - dedi.

Qarlyǵash Zaryqqanqyzy