Tarıhı kitaptyń tusaýy kesildi

Jıynǵa ardagerler keńesiniń múshesi, el aǵasy Salamat Nuruly, Beıneý aýdany, Sarǵa aýlynyń ardager aqsaqaly Rysbaı Dúısenov, Q.Sydıyqov atyndaǵy Mańǵystaý oblystyq kitaphana dırektory Záýre Aıtýarova, osy mádenı ortalyqtyń ádiskeri Nurgúl Eńsegenova, qala, aýdan kitaphanalary basshylary, aýyl kitaphanashylary qatysyp, otyrysty «Rýhanı jańǵyrý» óńirlik jobalyq ofısiniń jetekshisi Gúlaıym Azan ashty.

— «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda Atyraý oblysy Jylyoı aýdanyndaǵy Pir Beket Atamyzdyń Aqmeshitiniń ımamy, ustaz, qalamger, ata týraly birneshe jınaqtyń avtory Islam qajy Myrzabekulynyń qurastyrýymen ekinshi ret basylyp shyqqan «Ábilqaıyr han men Bopaı hanym» kitabynyń tanystyrylymyna qosh keldińizder! – dep jıyndy ashqan Gúlaıym Azan bul sharaǵa negizinen zııaly qaýym – el aǵalaryn, ǵalymdardy, kitaphanashylardy, óńirlik saraptaý keńesiniń múshelerin, tarıhı kitaptarǵa qumar oqyrmandardy shaqyrǵanyn aıtty.

Sonymen birge, óńirlik saraptaý keńesiniń 2018 jylǵy 24 shilde kúngi № 13 otyrysynda «Ábilqaıyr han men Bopaı hanym» atty kitap shyǵarý jáne Bopaı hanymnyń memlekettik jáne qoǵamdyq isteri týraly ǵylymı konferensııa uıymdastyrý jobasy talqylanyp, bastamalardyń sátti iske asqanyn atap ótip, oqyrmandardyń suraýy boıynsha atalmysh jınaq taralymyn arttyryp, ekinshi ret basyp shyǵarýǵa qajettilik týǵanyn jetkizdi.

Elbasy «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasynda «qazirgi ádebıettegi, mýzyka men teatr salasyndaǵy jáne beıneleý ónerindegi uly oıshyldar, aqyndar jáne el bılegen tulǵalar beınesiniń mańyzdy galereıasyn jasaýdy qolǵa alý qajetin» jazǵan bolatyn. Sondaı-aq «Elimizdiń tarıhı kezeńderin keńinen qamtı otyryp, «Uly Dala tulǵalary» atty ǵylymı-kópshilik serııalyq fılmder shyǵaryp, taratý jumystaryn júıelendirý jáne jandandyrý qajet»,-degen edi.

Osy baǵytta jergilikti N.Jantórın atyndaǵy mýzykalyq drama teatr sahnasynda «Han kegi» dramasy qoıylyp, Bopaı hanymnyń kórkem beınesi somdaldy. Sonymen qatar XVIII ǵasyrdyń kórnekti sýretshisi Djon Kestl salǵan sýreti negizinde portreti jasaldy.

«Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn iske asyrý boıynsha óńirlik jobalyq ofısi men óńirlik saraptaý keńesi kóptegen mańyzdy máselelerdi qolǵa alyp, keńeske salyp, saraptap, nátıjesinde búgingi «Ábilqaıyr han men Bopaı hanym» kitabynyń tusaýkeserin de, ǵylymı konferensııa uıymdastyrdy. Búgingi sharany sonyń jalǵasy deýge bolady.

Pir Beket Atamyzdyń atajurtyndaǵy Aqmeshit tarıhı orynnyń ımamy Islam qajy Myrzabekuly aǵamyzdyń tynymsyz izdenisi men uıymdastyrýshylyq eńbeginiń arqasynda jaryq kórgen bul jınaq qazirdiń ózinde oqyrmandardyń yqylasyna bólenip, qyzyǵýshylyǵyn týdyryp otyrǵanyn aıtpaı ketýge bolmaıdy.

Jıyn barysynda kelesi sózdi kitap avtory, bekettanýshy, bopaıtanýshy, Aqmeshittegi Beket ata meshitiniń ımamy, Islam qajy Myrzabekuly alyp, óziniń mamandyǵy fızıka-matematıka pániniń muǵalimi bola tura, Ábilqaıyr men Bopaı hanym tarıhyn zertteýge kelýine sebep bolǵan, ómirinde erekshe oryn alǵan bir oqıǵa týraly áńgimelep berdi.

«2015 jyly «Qazaq handyǵynyń qurylǵanyna 550 jyl» sharasy aıasynda Aqtóbeden 632 shm, Torǵaı qalasynan 80 shm qashyq jerdegi «Han molasy» basynda ótken respýblıkalyq deńgeıdegi asqa qatystym. Sol astan qaıtyp kele jatyp, ózgeshe bir oıǵa qaldym. Ábilqaıyrdyń jatqan jeri belgili, ol týraly birneshe monografııalar, kitaptar jazylǵan. Biraq onyń tulǵasy uzaq jyldar óz dárejesinde tarıhı baǵasyn ala almaı, shyndyqtyń burmalaýǵa ushyraǵany belgili. Áıteýir aqyrynda semeılik tarıhshy ǵalym Amantaı Isınniń zertteý eńbeginiń arqasynda uly tulǵa negizsiz jaǵylǵan kúıeden tazaryp, tolyq aqtalyp shyqty.

Al Bopaı hanym týraly derekter óte az. Orys tarıhı jazba derekterinde kóp jazylǵanyna qaramastan qazaq arasynda tanymal bolmady. Biz sonyń ornyn toltyrý maqsatynda, ulttyń uly analarynyń biri, asa kórnekti tarıhı tulǵa, áıgili qoǵam qaıratkeri, Bopaı (Bátıma) apamyzdyń basyna zııarat etip, ótken ketken tarıhymyzdy túgendeý maqsatynda Reseıdiń Orynbor oblysy, Elek aýdany, Dmıtrıevka selosynan 30 shm jerdegi áskerı-aılaqqa arnaıy sapar shektik»,-dedi Islam Myrzabekuly.

«Bizdiń tarıhymyzda erlermen birge uly áıelder de bolǵan. Solardyń tarıhı tulǵasyn urpaqqa tanytýymyz kerek»,-degen Islam qajy buryn Uly Otan soǵysynda erlik kórsetken Álııa men Mánshúk esimderi ǵana aıtylyp, jaýmen olardan kem aıqaspaǵan ushqysh Hıýaz Dospanovanyń aty kóp aıtylmaǵanyn, sol sekildi endi, ózi muryndyq bolyp ótkizilgen birneshe shara nátıjesinde ǵana Bopaı hanym aty keńinen atala bastaǵanyna toqtaldy.

«Atyraýdan Astanaǵa deıin jaıaýlap júrip, jergilikti telearnalardan sóılep, ózimshe Bopaıdy tanytýǵa úles qostym. Sonyń jemisi bolar, Túrikmenstan-Bolashaq temirjoly boıynan beket aty, О́zen qalasynan, Túpqaraǵan aýdanynan kóshe aty berildi. Bunyń bári — bizdiń jeńisimiz.

Osy kúni Tomırıs pen Zarınadan bastap, Bopaıǵa deıin jáne onyń sińlileri týraly derekter jınap júrmin. Osy taqyryp «Túrik álemi» basylymynda bastaý alypty soǵan qatty qýandym.

Jasym jetpis beste, ǵasyrlar boıy tarıhı qujattarda saqtalyp kelgen Bopaıdyń atynyń respýblıka kóleminde kópshilikke tanymal bolyp, tarıhı tulǵa retinde moıyndalýyna qosqan mysqaldaı úlesim bolsa ózimdi baqytty sezinetinimdi jasyrmaımyn»,-dep aǵynan jaryldy avtor.

Tarıhtan bilýimizshe, Bopaı hanym el basqarý isinde Ábilqaıyr hannyń senimdi serigi, ári aqylshysy bolyp, ishki jáne syrtqy máselelerdi sheshýge atsalysyp, dıplomatııalyq qatynastardy rettep otyrǵandyǵy belgili. Ábilqaıyr hannyń Bopaı hanymnan týǵan bes uly – Nuraly, Eraly, Aıshýaq, Qojahmet, Ádil sultandardyń úsheýi – Nuraly, Eraly, jáne Aıshýaqtyń áke jolymen kópshilik qoldaýymen han bolyp saılanýynyń ózi kóp nárseden habar beredi.

Nemereleri Piráli, Sherǵazylardyń ata jolyn abyroımen jalǵastyrýyna uly anasynyń ıgi yqpaly bolǵany sózsiz. Sondyqtan Bopaıdyń azamattyq, qaıratkerlik tulǵasy, asyl ana retinde tárbıelik ónegesi – ultqa maqtanysh, urpaqqa úlgi. Onyń ónegeli ómiri men memlekettik jáne qoǵamdyq qyzmetin nasıhattaý keleshekte de jalǵasyn taba berýge tıis. Múmkinshilik bolyp jatsa, onyń súıegin elge ákelip qoısaq jaqsy bolar edi degen pikirin bildirdi.

Uzaq ýaqyttan beri Beket atanyń ómir derekterin jınap, halyqqa usyný jolynda jemisti eńbek etip júrgen Islam qajy Myrzabekuly aldaǵy – 2020 jyly Pir Beket Ata Myrzaǵululynyń týǵanyna 270 jyl tolatynyn, Uly tulǵaǵa arnalǵan sharalardyń daıyndyǵyn qazirden bastap kóp bolyp jumyla uıymdastyrýǵa shaqyrdy.

Sonymen birge Atanyń urpaǵy týǵanyna – 170 jyl tolatyn Amanbaı áýlıeniń atyn ulyqtaý, as berý saýapty is bolmaq. 2009 jyly Amanbaı ata týraly kitap shyǵardym, sony óńdep qaıta shyǵarý oıymda bar,-dep óziniń aldaǵy josparlarymen bólisti.

El aǵalary atynan Salamat Nuruly sóz alyp, eldik sharanyń basy-qasynda júrgen kitap avtoryna shyǵarmashylyq tabys, densaýlyq tiledi. «Bundaı el úshin jasalyp jatqan saýapty isti qolǵa alyp, birqatar sharalar ótkizýge muryndyq bolyp júrgen Islam Myrzabekulyna alǵysymyz sheksiz, biraq, Bopaıdyń súıegin elge ákelip qaıta jerleý – el bolyp oılasatyn sharýa. Sebebi amanat aıtylyp qoıylsa, sóz bólek. Jerlengenine 325 jyl bolǵan, pálen jyl synaq ótken áskerı aılaqta jatqan múrdeni qozǵaýdyń qajeti bola qoıar ma eken? Onyń «demim úzilgen jerge qoıyńdar» degen óziniń ótinishi bolǵanyn bilemiz.

Al turpatyn jasaý — elde bar dástúr. Topyraq ákelip Baqashyǵa qoıǵanyń – óte saýapty sharýa boldy. Bul týrasynda el úshin úlken is bitirgen adamsyń. Bopaı sekildi uly tulǵanyń jatqan jeri, onyń ómir-derekteri qazaqtyń úlken tarıhynan habar beredi. Ol tekti tuqymnyń qyzy, ataqty batyrlardyń urpaǵy. Tarıhı tulǵa. Kitabyńda ne nárseni bolsa da asyryp jazbaısyń, shyndyqtan aýytqymaısyń. Sonyń unaıdy. Qalamyń muqalmasyn, talabyń tası bersin! Aman júr!-degen tilegin jetkizdi.

Sarǵa aýylynyń turǵyny, ardager Rysbaı Dúısenov Islam qajynyń el qorǵaǵan batyrlarǵa, tarıhı tulǵalarǵa árqashan qamqor bolyp júretin úlken júrekti azamat ekenin, «El qorǵaǵan Esek mergen» atty kitap shyǵarýǵa qol ushyn bergenin aıtyp, avtorǵa shyǵarmashylyq tabys, densaýlyq tiledi.

Jıyn sońynda Salamat Nuruly qatysýshylarǵa Beket atanyń búgingi kúni belgili 5 meshiti bar ekenin, negizinde 7 meshiti bolǵanyn aıtyp, Atanyń meshitteri jetiqaraqshy juldyzy pishininde ornalasqanyn jetkizdi.

Odan bólek birneshe jerde Namaz jaıy bolǵanyn, Tobyqtydaǵy meshittiń sol dáretsiz adam aıaǵy baspaǵan, taza oryn – namaz jaı ústine salynǵanyn, ol jerde atanyń 5 ret namaz oqyǵanyny týraly kópshilik bile bermeıtin tyń málimetter berdi.

-Mine osynyń bárin kóp bolyp anyqtar bolsaq, Beket atamyzdyń 270 jyldyq asyna úlken syı bolar edi,-dep aıaqtady sózin ardager aqsaqal.

Shara sońynda Islam Myrzabekuly aýdan, qala basshylaryna «Ábilqaıyr men Bopaı hanym» kitabynyń 3 danasyn óz qolymen syıǵa usyndy.

Ábilqaıyr men Bopaıdyń tarıhy – bizdiń tarıhymyz. Sondyqtan bul tarıhqa beıjaı qaraýǵa bolmaıdy. Sóz sońynda aıtarymyz, Islam qajy aǵanyń kópten kókeıinde júrgen bir arman – Bopaı hanymǵa eskertkish ornatý. Bul ıgi maqsat bir Isekemniń emes, búkil eldiń tilegine aınalyp, Bopaı apamyzdyń eńseli eskertkishi Aqtaý qalasynyń kórnekti jerinen boı kótererine bek senemiz.

Úmit JÁLEKE