"Sarqyt tasýshy – óziniń aýrý tasymaldaýshy ekenin bilmeıdi"

Jáne búgingi tańdaǵy ózekti másele – ekpe týraly halyqtyń kózqarasy qandaı? Vırýsty juqpa – qyzylsha aýrýy týraly maman ne deıdi? Osy jáne ózge de suraqtar jóninde Qazaqstan Respýblıkasy densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń «Qoǵamdyq densaýlyq saqtaý ulttyq ortalyǵy» sharýashylyq júrgizý quqyǵyndaǵy respýblıkalyq memlekettik kásipornynyń «Sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq saraptama jáne monıtorıng ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy fılıalynyń Infeksııalyq jáne parazıtarlyq aýrýlardyń aldyn alý basqarmasynyń basshysy Smaǵul Manar Qamshy.kz aqparat agenttigi tilshisiniń saýaldaryna jaýap bergen edi.

Qazaqstanda vırýsty juqpanyń ahýaly qandaı?

Jalpy jedel  vırýstyq juqpalar týraly epıdemıologııalyq maýsym kezinde qazan-sáýir aılarynda aımaqtardan málimet alyp otyramyz. Qansha adam aýyrdy, qansha adam kómekke júgindi. Onyń qanshaýynan synama alyndy, qanshaýynan vırýs anyqtaldy. Jalpy vırýstyń qandaı túrleri anyqtalǵanyn baqylaýda ustaımyz.

Qazirgi tańda elimizde Eýropa elderindegideı qyzylsha vırýsy shyqpady ma, sony anyqtaımyz. Soǵan alańdap otyramyz. Epıdemııalyq órshý ótken jyldyń qazan-qarasha aılarynda bastaldy. Sol ýaqyttan beri búginge deıin jeti myń adam qyzylsha aýrýymen aýyrdy. Otyz paıyzy eresekter, jetpis paıyzy balalar. Al jalpy qyzylsha aýrýymen tirkelgenderdiń seksen paıyzy ekpe almaǵandar. Al dál qazir jaǵdaı birqalypty.

Qazirgi bizdi alańdatyp otyrǵany - basqa  juqpaly aýrýlardyń epıdemııalyq maýsymy bastaldy. Ol enterovırýsty juqpa, jiti ishek juqpalary. Ishek qurttary, tamaqtan ýlaný, ish ótkizý sekildi túrli vırýsty juqpalary. Qoǵamdyq tamaqtaný oryndarynda tamaqty asa muqııattylyqpen jeýge keńes beremiz. Qoǵamdyq tamaqtaný oryndardaryn, ashanalardy jiti tekserýden ótkizemiz.

Qoǵamdyq oryndaǵy ashanalar tekserile me?

Oraza bitti, endi toı maýsymy bastalady. Sondyqtan, toıhana, dámhana ıelerin aspazdaryna barynsha muqııat bolýǵa shaqyramyz. Mysaly, aspaz aýyryp tursa nemese qolynda jaraqaty bolsa, barynsha saq bolýyn talap etińizder deımiz. Ydystardy tazalap jýý kerek. Ydysta tamaq qaldyǵy qalmaýyn qadaǵalaý kerek. Qazir kún ystyq. Ydysty tamaq qaldyǵy qalsa, dál sol tamaq qaldyǵyna mıkrob, vırýs jınalsa, sol jerge kelgen qonaqtar aýrý juqtyryp alsa, eki jaqqa da jaqsy bolmaıdy. Toıda 40-50 emes, júzden astam adam keledi. Jazda tamaqty erte daıyndap qoısa, keshke toı bastalady degenshe, ystyq kúnde ol buzylyp ketýi múmkin. Sol taǵamdy tutynǵan toıǵa kelgenderdiń bári jappaı ýlaný qaýpi óte joǵary. Soǵan asa muqııat bolý kerek.

Qoǵamdyq oryndarda tamaqtaný, jeke gıgıena týraly...

Biz memlekettik qyzmetker emes, ǵylymı tájirıbelik  ortalyqpyz. Jergilikti jerdegi jeke kásipkerlerdiń meıramhana, dámhanalary Salaýatty taǵamtaný ortalyǵynyń departamentiniń talabyna saı tekseristen ótip, arnaıy sertıfıkattalýy tıis. Aspazdarynyń da bilimi, sertıfıkaty bolýy qajet. Al jeke tutynýshylarǵa kelsek, kim qaı jerden tamaqtansa da, chek talap etýge quqyly. Eger oqys jaǵdaı bolsa, mysaly ýlaný faktisi oryn alsa, chekpen dáleldeı alady. Biraq bul jeke bir adam emes, toptyq jaǵdaıda ǵana oryndalady. Biz eki tarapty da jaýapkershilikpen qaraýǵa shaqyramyz.

Al kósheden tamaqtanýǵa kelsek, ol ár adamnyń jeke gıgenasyna baılanysty. Oqýshylarǵa, stýdentterge, kópshilikke de kez kelgen jerden ártúrli taǵam satyp alyp jeı bermeńizder dep eskertip júrmiz. Qazirgi kezde qalanyń kez kelgen jerinde ártúrli taǵam ónimderin kez kelgen adam sata beredi. Mysaly, sút, qurt, maı satatyndarǵa qoıylatyn talap: sıyryńyz aýrý emes pe, sútińizdi taza ydysqa saýasyz ba, tazalyq saqtaısyz ba dep  suraımyz. Maldarda kezdesetin brýsellez aýrýy adamǵa juqsa, ol tipti adamdy bedeýlikke, býyn aýrýlaryna deıin alyp keledi. Sondyqtan, ár adam óz isine jaýapkershilikpen qaraýy tıis. Alypsatarlarǵa «almańdar, satpańdar», tutynýshylarǵa «satyp almańdar» demeımiz. Tek saýdagerlerge óz ónimderińizge kepildik berińizder deımiz.

Al ótken aptada sarqytqa qatysty qyzý pikirtalas týdyrǵan máselege kelsek...

Bárimiz sarqyt jep óstik. Oǵan eshkim «joq» deı almaıdy. Ol bizdiń dástúr. Tek munda basty talap sol taǵamdy daıyndaıtyn adamǵa qoıylady. Munda taǵam daıyndaıtyn aspazdyń sertıfıkaty bar, aýrý emes adam bolýy múmkin. Biraq sarqytty, ıaǵnı, qalǵan tamaqtardy meıramhanadan úıge aparam degen aralyqta oǵan áldebir mıkrobtar túsýi múmkin. Mysaly, toıda men dárethanaǵa baramyn da, qolymdy jaı jýa salamyn. Sosyn et týraı salamyn. Demek, osy aralyqta taǵamǵa mıkrob túsýi múmkin. Iаǵnı, sarqyt tasyǵan adam sonymen qatar mıkrob tasýshy bolýy da múmkin. Ony ózi de bilmeı qalady.

Orazanyń aldynda da ımamdarǵa eskerttik. Biz orazaǵa, aýyzasharǵa qarsy emespiz. Biraq aspazdarǵa, aýyzashar beretin jandarǵa talap qoıyp, barynsha tazalyq saqtaýlaryn qadaǵalańyzdar dep eskerttik. Taǵam ázirleıtin, ydys jýatyn adamdarǵa da eskertý kerek. Iаǵnı, bizdiń maqsat – eskertý. Mysaly, byltyr aýyzashar kezinde taǵamnan aýyryp qalǵan adamdar boldy. Bıyl ondaı jaǵdaı tirkelmedi.

Halyqtyń ekpege degen kózqarasy

Jalpy halyqtyń ekpege degen kózqarasy ártúrli. Elimizde ekpeden bas tartatyndar barshylyq. Bul jaǵdaı dúnıejúzilik deńgeıde úlken másele retinde tirkeldi. Iаǵnı, tek Qazaqstanda ǵana emes, búkil álem boıynsha ekpeden bas tartyp keledi. Qazaqstanda batys óńirde ekpeden bas tartatyndar kóp.

Mine, jaz bastaldy. Endi kóptegen ata-ana balalaryn shetelge oqýǵa jibergisi keledi. Biraq sheteldiń talaby – bala mindetti túrde ekpe alýy tıis. Iаǵnı, qyzylsha, týberkýlez syndy aýrýlardan mindetti ekpe alýy tıis. Sóıtip, ata-ana qıyn jaǵdaıǵa tap bolady. Sondyqtan, balany kishkentaı kezinde alýy tıis ekpelerin ýaqytyly alyp júrýge keńes beremiz.

Tumaý týraly, júkti áıelderge salynatyn ekpe týraly

Al tumaýǵa kelsek, ol aýa tamshylary arqyly juǵatyn vırýstyq juqpa. Jeltoqsan, qańtar, aqpan aılarynda órshı túsedi. Sol aılarda ózińizdi jaısyz sezinseńiz, qoǵamdyq ortaǵa barmańyz, barý qajet bolsa, betperde kıińiz dep eskertemiz. Vırýstyq juqpanyń taralýynyń belgili bir deńgeıi bolady. Eger deńgeıden asyp bara jatsa, mysaly, merekelik sharalardy ótkizbeı tura turyńdar, jınalys jasamaı qoıa turyńdar dep eskertemiz. Mysaly, bólmeni jıi jeldetip alyńyz deımiz.

Jıi aýyratyn, ımmýndyq júıesi álsiz adamdarǵa memleket arnaıy tegin ekpe bóledi. Tumaýdan barynsha saqtanýdyń eń tıimdi joly – ekpe. Epıdemııalyq maýsym órshigen kezde «ekpe alaıyn» deýshiler bolady. Biraq ol múmkin emes. Sebebi, ekpeniń de óz ýaqyty bar. Mysaly, qazan aıynan bastap ekpesalamyz. Ásirese, júkti áıelderdiń ekinshi, úshinshi kezeńinde tumaýdan ekpe alýǵa keńes beremiz.

Aıaǵy aýyr áıelderge salynatyn tumaýǵa qarsy ekpeden balaǵa esh zııan joq. Qaıta kerisinshe, anasyn da, balasyn da aýrýdan qorǵaıdy.

Júkti áıelderge tek tumaýǵa qarsy ekpe ǵana egiledi. Basqa ekpeler egilmeıdi. Al eger júkti áıel tumaý ekpesinen bas tartqan jaǵdaıda qoǵamdyq ortaǵa barmańyz, ımmýnıtetińizdi kóterińiz, qunarly taǵam jeńiz dep keńes beremiz.

Tumaýdan dári-dármekten bólek qarapaıym jolmen qalaı qorǵanýǵa bolady?

Tumaýdan ekpeden tys qarapaıym jolmen qorǵaný ol – qoldy jıi jýyp júrý. Mysaly, men aýyryp turyp túshkiremin, túshkirgende qolymmen aýzymdy jabamyn da, sosyn baryp esikti ashamyn nemese taǵy bir zat ustaımyn. Sóıtip, ózge bireýge juqtyramyn. Sondyqtan eń basty qorǵaný tásili ol – qol tazalyǵy. Eger aýyryp tursańyz, ózgege juqpasyn deseńiz, betperde kıip júrińiz. Taǵy bir qarapaıym túrleri serýendeý, qunarly tamaqtaný.

Tumaýdy úı jaǵdaıynda emdeý

Júkti áıelder, egde jastaǵylarǵa, balalarǵa tumaýdyń áseri tym kúshti. Jeńil aýrý sııaqty kórinýi múmkin. Biraq osy atalǵan adamdarǵa tumaý tıse, tez qozyp ketý yqtımaldyǵy tym joǵary. Úı jaǵdaıynda emdelýge bolady, biraq dárigerdiń keńesi mindetti túrde kerek.

Qystaǵy tumaýdyń, jazdaǵy tumaýdan aıyrmashylyǵy

Jazda kóp tumaýmen aýyrǵandar tirkelmeıdi. Tirkelgen jaǵdaıda ol syrt jaqtan keldi degen sóz. Ondaı jaǵdaıda vırýsty zertteımiz. Qandaı vırýs, qaıdan kelgen, emi qandaı bolýy múmkin degendi izdestiremiz, shara qoldanamyz. Sol adamdy jiti baqylaýǵa alyp, tolyqtaı emdelip shyǵýyn qadaǵalaımyz. Eger shet jaqtan aýyryp kelgen bolsa, ol adam ushaqtan túsken boıda aýrýhanaǵa jetkiziledi. Áýejaıda adam dene qyzýyn tekseretin arnaıy qurylǵy bar. Eger adamnyń dene qyzýy kóterilip tursa nemese shetelden belgili bir aýrýmen aýyryp kele jatyr dep eskertilse, ushaqtan túsken boıda tıisti sharalar qoldanamyz.

Tumaýdy halyq emimen emdeý

Tumaýmen nemese basqa aýrýmen emdelý kezinde tabıǵı ónim, mysaly, qymyz, shubatpen, bıobelsendi qospalarmen emdelýge qarsylyǵymyz joq. Onyń da paıdasy bar. Adamnyń ımmmýndyq júıesin kóteredi. Jalpy kúsh-qýatyn arttyrady. Alaıda, ózińiz senim artatyn jaqsy bir dárigerge turaqty túrde qaralyp, keńes alyp turǵanyńyz abzal.