Shetel qazaq ádebıetiniń tamyrlastyǵy

Sheteldegi qazaq ádebıetiniń túp-tórkini men qara shańyraǵy – qazaq ádebıeti desek te, salystyrmaly aıtqanda olardyń ózara sabaqtastyǵy da bar.

Ejelgi túrki jeriniń bir bóligi bolǵan Altaı, Tarbaǵataı, Ile taýlarynyń baýraıyn jaılaǵan qazaqtar ádebıeti bir-birimen tamyrlasyp, taǵdyrlasyp jatty.

Sonyń ishinde kúlli qazaq ádebıetine ortaq belgili tulǵalar da shoqtyqty kórindi. Aıtalyq, qazan tóńkerisiniń jáne keńestik ujymdastyrý kezeńderiniń aldy-artynda Qytaı asqan J.Shaıhyslam, Á.Naımanbaıuly, A. Apashbaıuly, t.b. aqyndar men Shynjań topyraǵynda ósip óngen  T.Bójekuly, Sh.Kómekuly, A.Úlimjiuly, K.Maralbaıuly, T.Joldyuly, A.Tatanaıuly, N.Myńjanı, Q. Shabdanuly, R.Ápsheuly, Q.Qozybaev, M.Razdanuly, t.b. aqyn-jazýshylar bastaǵan ádebı qaýym Qytaı elindegi qazaq ádebıetiniń ortaq tulǵalaryna aınaldy.

Shyńjań qazaqtarynyń qıly taǵdyry saldarynan aýmaly-tókpeli kezeńderde shetel asqan qazaqtar da az bolmady. Biz jalpy qazaqtar ómirindegi qýǵyn-súrgindi sóz etkende keńestik saıasattyń qurbandaryn kóbirek tilge tıek etemiz. Shyn máninde, Shyńjań qazaqtarynyń basynda da qytaılyq qýǵyn-súrginder óte kóp boldy. Búginde dúnıeniń túkpir-túkpirine shashylyp, álemniń qyryq neshe eline shashylǵan qazaqtardyń, eń keminde otyz bes elindegi qazaqtar arǵy jaǵy Qytaı elinen qashyp barǵandar sanalady.

Qytaıdyń Shyńjań jaǵdaıynan alǵanda qazaqtardyń shetelge asýyn birneshe kezeńdermen kórsetýge bolady.

 

Birinshi kezeń – Chıń patshalyǵy (1864-1912) dáýiri.

Búgingi Mońǵolııa qazaqtarynyń 60 paıyzy osy jyldar ishinde Qytaıdyń Altaı aımaǵy óńirinen Mońǵolııa jaǵyna asqandar esepteledi. Bazarqul Kóbesh batyr Aıtbaıuly, sherýshi Aqtaı, Boztaı Kóbegenuldary, Qojamjar (О́jeke) tóre, qaraqas Tileýdi bı bastaǵan kósh, tarıhqa «Bóke aýǵan» degen atpen qalǵan Bóke batyr Jyrǵalańulynyń Altaıdan aýǵan jyldary osy kezeńde boldy. Altaıdan aýyp Úrimjige jaqyn óńirge baryp, odan ary Tıbetke deıin bosty. Tıbette qytaı qýǵynshylary ólgen Bókeniń basyn kesip alyp, tozǵan eldi Shynjańǵa qaraı qaıta aıdap kelgende, ishinara aýyldar taǵy da Mońǵolııa asty.

Osy dáýirdiń kórkem ádebıettegi beınesin shyńjańdyq jazýshy Shámis Qumaruly «Bóke batyr» romanynda beıneledi.

Mońǵolııa jerinde týyndaǵan 1911 jylǵy ózgerister «Jalama aıdaǵan», «О́rikti kól» oqıǵalary da osy dáýirdiń sońǵy jyldarynan bastaý aldy.

Aqyt Úlimjiulynyń Qobda jerine baryp, ustazdyq jáne poshtalyq qyzmetter atqaryp, alǵashqy ret qajyǵa barýy, «Qajybaıandy» jazýy osy jyldarǵa týra keledi.

 

Ekinshi kezeń – Iаń Zyńshın (1912-1928), Jın Shýryn (1928-1933) dáýiri.

Bul dáýirde Qytaıdaǵy patshalyqtyń qulap, jańa úkimettik bıliktiń ornaýy,  qazan tóńkerisi, birinshi dúnıejúzilik soǵys, keńes qyzyl úkimetiniń ornaýy, Mońǵolııa jerine T.Rysqulov bastaǵan ekinshi ınternasıonaldyń kelýi, «Jantaılaqtyń basynyń alynýy», «Zýqa batyrdyń basynyń alynýy», «Álip shabylǵan» t.b. san túrli oqıǵalar týyndap jatty.

Shyńjańdyq jazýshy Batyrhan Qusbegınniń «Zýqa batyr» romany sol dáýir sýretterine quryldy.

Joǵaryda aıtqan Bóke batyrdyń uly Rabaı bastaǵan kósh, jántekeı aýyldary, sarbas, molqy, sherýshi, t.b. rýdy qamtyǵan qazaq kóshteri ilgerindi-keıindi Altaı óńirinen Qobda jerine ótti. Mońǵolııadaǵy qazaqtardyń 20 paıyzy osy kezdegi kóship barǵandar sanalady.

 

Úshinshi kezeń – Shyń Shysaı (1933-1944) dáýiri.

Qazaqtyń qandy balaq soǵystarynyń kóbi osy kezeńde týdy. «Barkól eliniń Gansý-Chıńhaıǵa aýýy», «Altaıdaǵy Ospan tóńkerisi», «Qazaqtardyń Gımalaı asyp Úndistan-Pákistanǵa ótýi», Mońǵolııa jerindegi «Kenjebek aıdaǵan», t.b. san túrli oqıǵalar oryn alyp, búgingi Túrkııa-Eýropa qazaqtarynyń qalyptasýynyń alǵashqy legi osy kezde paıda boldy. Bul kóshtiń kýágeri retinde Halıfa Altaı «Atajurttan Anadolyǵa deıin» (Ankara,1981j), «Estelikterim» Stambýl, 1980 jyl; Almaty, 2002 jyl),, «Altaıdan aýǵan el» (Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy. 2000j) kitaptaryn jazdy.

 

Tórtinshi kezeń – Shyǵys Túrkistan (1944-1949) jáne jańa QHR qurylǵan  jańa (1949) dáýiri.

«Shyǵys Túrkistan Respýblıkasynyń qurylýy», «Ospan men Choıbalsannyń kezdesýi», «Saýan aýdanynyń ákimi Qalıbektiń kóshýi», «Qusaıyn, Soltanshárip táıjilerdiń kóshi», «Ospan, Jánimhandardyń atylyp, Jánimhanuly Dálelhandardyń shetke qashýy», t.b. kóptegen oqıǵalar osy kezeńde týyndady.

Shyńjańdyq jazýshy Sháısultan Qyzyrulynyń «Dabyl», «Bulań dúnıe», «Qaıqaıa shapqan Qaraker», «Qaırylar ma eken qaıran el» romandary sol 1938-1950 jyldardaǵy oqıǵalardy qamtydy.

Joǵaryda atalǵan qazaq kóshiniń qaıratkerleriniń bastaýynda Gımalaıdy ekinshi ret asqan kósh aldyńǵy kóshtiń izimen Úndistan-Pákistanǵa jetip, eki kósh sonda qosylyp 1953-1954 jyldary Túrkııaǵa jetti. 

Bul kósh haqyndaǵy ádebıetterden – Hasan Oraltaı, «Elim-aılap ótken ómir», (Almaty, Ǵylym, 1997j), ««Elim-aılap ótken ómirden» soń» (Túkııa Izmir, 2006j); Hyzyrbek Ǵaıretolla, «Altaıdaǵy qandy kúnder», (Stambul.,1977j), Dálelhan Janaltaı «Qıly zaman qıyn kúnder» (Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy. 2000j). Nurǵojaı batyrdyń estelikteri – «Azattyqtyń óshpes rýhy» (Almaty: Sardar, Qurast: Ábdiýaqap Qara. 2008 jyl), Qulanbaı qajy Názir «Qıly jyldar shejiresi» (Almaty, 2011 jyl), «Qalıbek Hakim týraly estelikter», (qurast: Á.Ilııasuly, Almaty, «Bilim», 2009j), Ábdýaqap Qara «Qazaqtardyń Túrkııaǵa kóshi» (Qojan Ýázir aqsaqaldyń aýyzsha derekteri, Almaty-2016 «Orhon» Baspa úıi), t.b. shyǵarmalar ómirge keldi.

Biz joǵyrydaǵy jylnamalar men oqıǵalarǵa baılanystyra otyryp, sheteldegi qazaq ádebıetiniń tamyrlas bolýynyń tarıhı negizderin kórsettik.

Endi sol tamyrlastyqtyń, ortaqtyqtyń mysaldaryna aıaldaı keteıik.

Qytaıdaǵy qazaqtardyń ádebıeti men Mońǵolııadaǵy qazaqtardyń ádebıetin zerttep, zerdelegende olardan kóptegen ortaq tulǵalardy taýyp alamyz.

Mońǵolııa qazaqtarynyń ádebıetiniń qalyptasýy sóz bolǵanda onyń basynda Aqyt Úlimjiuly turady.

Aqyttyń  «Jıhansha», «Ahıretbaıan», «Sáıpilmúlik–Jamal» dastandarynyń Qazan baspasynda basylǵan alǵashqy nusqalarynyń kóshirmeleri, «Abaq kereı shejiresi», «Er Jánibek», «Altaı» sııaqty tolǵaý óleńderi Mońǵolııa qazaqtary arasynda qoljazba túrinde keńinen taraǵan. A.Úlimjiuly  bastaǵan 30-dan astam halyq aqyndarynyń shyǵarmalary jınastyrylyp, zerttelip, el ıgiligine aınalǵan. Olardyń ishinde Shyńjań qazaq ádebıetiniń ókilderinen Tólebaı Bójekuly(1858-1924), Meshel Qojekeuly (1858-1928), Otarbaı aqyn(1882-1953), t.b.lar kezdesedi.

1955 jyly Mońǵolııada qazaq qalamgerleri úıirmesi ornap, 1957 jyly jylyna 4 mezgil jaryq kóretin «Jańa talap" almanahy (qazirgi «Shuǵyla") shyǵa bastady. Osy tustaǵy Keńes Odaǵy men Shyńjań jaǵynnyń qarym-qatynastary negizinde Qytaı qazaqtary men Mońǵolııa qazaqtary arasynda da barys-kelister men azdaǵan kóshi-qon oryn aldy.

Keıingi jyldary Shyńjańda jaryq kórgen rýlyq shejireli eńbekterde Mońǵolııa qazaq ádebıetiniń ókilderi sanalatatyn – A.Babıuly (1897-1973), Q.Muqamadıuly – (1923-1964), A.Jumajanuly, D.Dikeıuly, I.Baıbatyruly, Sh.Qatshanuly,  D.Qalaýbaıuly, J.Baıyt, I.Jábenuly, Q.Káp, M.Egeýhan, A.Qaýııa, I.Iаkı, J.Kákeı, Sh.Zýqaı, R.Shynaı, I.Keńes, Q.Toılybaı, Q.Bodaýhan, O.Soldathan, J.Qýanǵan, M.Zúlkafıl, B.Murat, Á.Dáýlethan, R.Zurǵanbaıuly sekildi qalamgerler esimi kezdesedi.

Mońǵolııadaǵy qazaq qalamgerleriniń kórnekti shyǵarmalarynan Eleýsiz Muqamadıulynyń «Qobda qoınaýynda», Shabdarbaı Qatshanuly «Jyraqta qalǵan jyldar», Maǵaýııa Sultanııauly «Urpaq taǵdyry», Islám Qabyshuly «Urpaǵyń úzilmesin», Jamlıha Shaluly «Úlken úı», Qaýııa Arysbaıuly «Jıekte», Seıithan Ábilqasymuly «Qara boran», Sultan Táýekeıuly «Munar taýlar», «Aqyr Jánibek» romandary da Shyńjań jaǵyna ár túrli joldarmen jetip turdy. Sonyń ishinde Islam Qabyshulynyń «Kereıler kerýeni» kitaby zertteý eńbekterindegi ádebıetter tizimine kirse, Sultan Táýekeıulynyń «Munar taýlar», «Aqyr Jánibek» romandary Qytaı qazaqtarynyń tóte jazýynda basylyp taratyldy.

1976 jyly sheteldegi qazaqtarmen mádenı baılanys ornatý maqsatynda Qazaqstandaǵy «Otan» qoǵamynyń janynan shyqqan «Bizdiń Otan», keıinnen «Shalqar» gazeti de shetel qazaqtarynyń bir-birimen baılanystyratyn kópirge aınaldy.

Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdik alǵannan keıin álemniń ár shalǵaıynan jetken qandastar atajurtta bas qosyp, bir-birimen suhbattas, májilistes bolatyn boldy. Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy tóńireginde ótken is-sharalar olardyń basyn qosyp qana qalmaı, ádebı-mádenı baılanystaryna da jol ashty.

Aıtalyq, osy joldardyń avtory kýá bolǵandaı, 2000-2008 jyldary Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy janynan qurylǵan «Atajurt» baspa ortalyǵynan – D.Janaltaıdyń «Qıly zaman, qıyn kúnder», H.Altaıdyń «Altaıdan aýǵan el», S.Janbolatovtyń «Eljaý kúnbı», B.Qusbegınniń «Zýqa batyr», J.Sámıtulynyń «Qytaıdaǵy qazaqtar», T.Joldyulynyń tańdamalylary, Qajyǵumar Shabdanulynyń «Qylmys», «Pana», Sý Bıhaıdyń «Qazaq mádenıeti», O.Aıtanulynyń «Tyrnalar»,  A.Úlimjiulynyń «Jıhanshah», S.Ábilqasymulynyń «Qýǵyn», J.Shákenulynyń «Qytaıdaǵy qazaqtar», Z.Qınaıatulynyń «Mońǵolııadaǵy qazaqtar» (II kitap), M.Razdanulynyń «Altaıdyń Aqıyqtary», A.Tatanaıulynyń «El qorǵany –  Abylaı», J.Sámıtulynyń «Atameken», Q.Jumahanuly «Qustar qaıtyp barady»  kitaptary ilgerindi-keıindi jaryq kórdi.

Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń sáıkesýimen T.Joldyuly, A.Tatanaıuly, A.Úlimjiuly syndy tulǵalar men atajurtqa oralǵan T.Ryskeldıev, S.Ábilqasymuly, J.Sámıtuly, O.Egeýbaı, J.Mamanuly, Z.Sánik, R.Tókeeva, t.b. aqyn-jazýshylardyń mereıtoı jáne basqa da is-sharalary da saltanatty túrde atap ótildi.

          M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha «Sheteldegi qazaq ádebı murasyn» jınaý, toptaý, shyǵarý isteri de sátti qadamdar jasady.

Budan basqa da alys-jaqyn shetel qazaq ádebıeti tóńireginde Q.Jumajanovtyń «Qaraqalpaq aımaǵyndaǵy qazaq ádebıeti: (HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysy men HH ǵasyrdyń birinshi jartysy arasyndaǵy aqyn-jyrshylar murasy), Zufar Seıitjanovtyń «Shyńjań qazaq ádebıeti», «Aqyt aqyn», Islam Jemeneıdiń «Taraz –parsy aqyndarynyń jyr shýmaqtarynda», «Iran qazaqtary: tynys-tirshiligi, salt-dástúri», «Iran jáne ıran qazaqtary», Dúken Másimhanulynyń «Sóz jelken», «Sarap», «Qazaq jáne qytaı ádebıetteri: ulttyq dástúr men jańashyldyq», «Eýrazııalyq órkenıet: ejelgi túrki jáne qytaı halyqtarynyń rýhanı qarym-qatynasy», Jádı Shákenulynyń «Jalǵyzdyń úni», «Qytaıdaǵy qazaqtar», Qaıyrbek Kemeńgerdiń «Ombyda oqyǵan qazaqtar», «Oljabaı Nuralyuly», Erbolat Ábikenulynyń «Sheteldegi qazaq ádebıettanýy», О́.Əlimgereevtiń «Edil jaılaǵan qazaqtar», Q.Baıtanasovanyń «Emıgrasııalyq ádebıet: jahandaný úderisi men kórkemdik sabaqtastyq», Dıqan Qamzabekuly qurastyrýymen jaryq kórgen «Ombynyń Alash dápteri: О́leń-jyrlar», Tursyn Jurtbaı jetekshiligimen daıyndalǵan «Qazaq ult-azattyq qozǵalysy» kóp tomdyǵy t.b. eńbekteri sheteldegi qazaqtardyń rýhanı tutastyǵy men ózara ádebı sabaqtastyǵy haqynda maǵlumattar beredi.

Osylardyń ishinde Z.Seıtjanuly «Qytaı qazaqtary ádebıetiniń týyp, damý joldary» taqyrybynda doktorlyq dıssertasııa qorǵady. M.Shyńdalıeva «Sheshendik pen aqyndyqtyń dástúrli baılanysy (Omby qazaqtarynyń ádebı murasy HYIII-HH ǵ.ǵ.)»), D.Másimhanuly «Qytaı qazaqtary poezııasyndaǵy ult-azattyq ıdeıa (HH ǵasyrdyń 20-50 jyldary)» (1999), E.Kápqyzy «Mońǵolııa qazaqtarynyń proza janry: qalyptasýy jáne damýy», J.Shekenuly «Mońǵoldyń qupııa shejiresi: folklorlyq, ádebı negizderi», E.Aryqqaraqyzy «Mońǵolııa qazaqtarynyń poezııasy jáne Kákeı Jańjuńulynyń shyǵarmashylyǵy», S.Ysqaquly «Tańjaryq Joldyuly jáne onyń aqyndyq ortasyn zertteýdiń ózektiligi» (2008), Dáýletkereı Kápuly Aqyt shyǵarmashylyǵy taqyryptarynda kandıdattyq dıssertasııalar jazdy.

Sheteldegi qazaq ádebıeti taǵdyr-talaıyna qaraı ózge topyraqta órken jaıyp búrlese de, óziniń jemisin atajurtyna – Qazaq eline usyndy. Tamyrlastyq taǵdyrdyń bas qostyrýymen atameken ádebıeti bolyp, alyp dińdi báıterekke aınaldy. Túp-tamyrynyń bir ekenin taǵy bir márte dáleldedi.

 

 

Jádı Shákenuly

Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń,

Eýrazııa jazýshylar odaǵynyń múshesi.

 Halyqaralyq Shyńǵyshan akademııasynyń akademıgi.