Qazaqstannyń latyn álipbıine kóshýi ─ zaman talaby

Osy oraıda,  pikir aıtqan azamattardyń kópshiligi Qazaqstannyń kırıllısadan latynǵa kóshýiniń qajettiligin  basa kórsetip jatyr. Az ǵana adam osy kırıllısada   qalý kerek  degen  ýáj aıtýda. Olardyń  bul úshin aıtar bir ǵana sebebi bar:  latyn áripterine ótken jaǵdaıda, soǵan deıin kırıllısada jazylǵan kitaptar, maqalalar, jýrnaldar ne bolady; keler urpaq osylardaǵy baı rýhanı mádenı muradan kóz jazyp qalady degen alańdaýshylyq. Bizdiń oıymyzsha, mundaı  ýaıym  orynsyz. Keler urpaq eshqashan kırıllısamen jazylǵan dúnıelerden kóz jazyp qalmaıdy. Sebebi, Qazaqstanda orys tili árqashan ekinshi til ornynda júredi. Mundaı tájirıbe basqa elderde barshylyq. Máselen, Aljır  ─  kezinde fransýzdardyń otary bolǵan el. Otarlyq kezeńde halyqqa jappaı fransýz tili úıretilgen edi. Bul el  1962 jyly otarlyqtan qutylyp,  táýelsizdigin jarııalady. Sodan beri ótken 51 jylda  fransýz tili umytylǵan joq. Qaıta áli de bolsa fransýz tili mektepterde úıretilýde. О́ıtkeni fransýz tili ─álemdik  mádenı tilderdiń biri. Sol til arqyly fransýz mádenıetiniń jetistikterinen Aljır halqy paıdalyp otyr. Sondyqtan búgingi tańda Aljırdiń halqy arab jáne fransýz tilderinde birdeı erkin sóıleýde. Muny ótken jeltoqsan aıynda Parıjde kezdesken bir fransýz oqymystysynan surap úırendim.  Aljır halqynda bizdi qyzyqtyrǵany, olarda fransýz tilin biletin, biraq ana tili, arabshany bilmeıtin bir de bir aljırliktiń joq eken. Barlyǵy eki tildi tolyq meńgergen. Qudaı taǵala bizge de osyndaı baqytty jazsa eken! Sol sekildi orys tili de álemniń alda kele  jatqan  mádenı tilderiniń biri. Qazaq halqynyń bul tildi eshqashan umytpaýy kerek. Tipti Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń úsh tuǵyrly til saıasatynda naqty ortaǵa salynǵandaı, qazaq, orys tilderine qosa aǵylshyn tilin de halqymyz tolyq meńgerýi  tıis. Al orys tilin bilgen qazaqtardyń orys tiliniń tól álipbıi kırıllısamen jazylǵan qazaqsha kitaptardy qınalmaı oqı beretini anyq. Sondyqtan latynǵa ótsek, urpaqtarymyz kırıllısadaǵy rýhanı qazynalardy qalaı oqıdy dep alańdaýǵa negiz joq. Tipti latynǵa ótkennen keıin buryn kırıllısamen jazylǵan eńbekterdi latynǵa kóshirýdiń  de qajeti  joq. Olardy qazaq jáne orys tilderin bilgen kez-kelgen adam erkin oqı beredi. Al latynǵa kóshý ne úshin qazaqqa qajet degen suraqqa keler bolsaq: Birinshiden, qazaq halqy slavıan tektes halyq emes, sondyqtan  slavıan tektes halyqtar  qoldanysyndaǵy  álipbıdi qoldaný ynǵaısyz.  Ári   táýelsiz Qazaq eline   Keńes Odaǵy kezinde qazaq halqynyń yqtııarynsyz tańylǵan bógde halyqtyń álipbıinen arylatyn kez keldi. Búgingi tańda kırıllısa áripterin álemde on eki el qoldanady: olardyń segizi slavıan tektes halyqtar. Atap aıtqanda,  Belorýssııa, Bosnııa,  Bolgarııa, Makedonııa, Chernogorııa, Rossııa, Serbııa jáne Ýkraına.  Slavıan tekti  emes     Kazaqstannan basqa, Kyrǵyzstan, Mongolııa jáneTájikstan  sekildi   tórt el de osy qaripti  qoldanady. Al osy tórteýdiń ishinde Mongolııa men Tájikstan sol kırıllısaǵa qosa ózderiniń tól áripteri  -  monǵol jáne arap jazýlaryn da birge paıdalanýda.  Demek,  álemde   kırıllısaǵa kiriptar bolyp otyrǵan eki-aq el bar. Olar - Qazaqstan men Qyrǵyzstan. Qazaqtar men qyrǵyzdar túrki-musylman halyqtar tobyna jatady. Sondyqtan bul  ulttar   orysqa  bodan bolmastan  buryn  arap álipbıin ustanatyn. Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin, onyń quramyndaǵy túrki-musylman halyqtary: Ázirbaıjan, О́zbekstan men Túrkimenstan táýelsizdik alǵannan ýaqyt ótkizbesten  kırıll  álipbıinen bas  tartyp,  búgingi tańda túrki-musylman halyqtar qoldanyp  júrgen latyn álipbıine kóshti. Mine, sondyqtan Qazaqstannyń  da latynǵa kóshetin ýaqty keldi. Biraq Qazaqstannyń kırıllısany tastap latynǵa kóshýi kórshisi Reseımen dostyq baılanystarynan bas tartady  maǵynany  bildirmeıdi. О́ıtkeni ol ─ Qazaqstannyń ishki ulttyq mádenı máselesi.  Mundaı máseleniń kórshi eldermen qatynastarǵa esh  qatysy joq. Reseı ─ Qazaqstannyń kórshisi, eki eldiń dostyq negizdegi baılanystary eki eldiń paıdasy úshin  ekeni anyq. Sondyqtan Qazaqstannyń latyn álipbıine ótýi Reseımen dostyq baılanystardy jalǵastyra  berýge  kedergi emes. Ekinshiden, qazaq halqy latynǵa kóshý arqyly búgingi ústem mádenıetterdiń kishi mádenıetterdi ajdahadaı jutyp jatqan jahandaný dáýirinde óziniń ulttyq mádenıetin, tilin saqtaýǵa septigin tıgizedi. О́ıtkeni qazaq latynǵa kóshý arqyly ózine týysqan ázirbaıjan, ózbek, túrik, túrkimen sııaqty eldermen bir álipbı júıede bolady. Sóıtip týysqan elder bir-birine selbesip,  jahandaný dáýiriniń mádenı qaýip-qaterlerine qarsy birge taban tireı alady. Úshinshiden,  latyn áripteri búgingi tańda tehnologııa men kompıýterge eń ynǵaıly árip júıesi. Sondyqtan budan da utarymyz kóp. Latynǵa kóshý  úrdisi júıeli túrde júrgizilýi qajet.  Jalpy  aıtqanda,  latyn  qarpiniń  birneshe  nusqasy  usynylyp  jatyr.  Al bizdiń  el tek ózine  laıyǵyn  ǵana  tańdap  alǵany  durys. Bireýler aǵylshyn tilindegi nusqasyna sol kúıinde óteıik dese, ekinshi bireýler túrik tiliniń tolyqtyrylǵan nusqasyn alaıyq, al úshinshi bireýler  latynda qazaq tilinde joq dybystarǵa jańa tańba tabaıyq nemese sol dybystardy qos áriptermen beıneleıik deıdi. Alaıda   bizdińshe,  aǵylshyn tilindegi latyn qarpi qazaqqa múlde kelmeıdi.  Jáne  jańa árip nemese qos árip paıdalanýdan qazaq halqy ne utady? Sondyqtan Túrkııanyń 90 jyldan beri qoldanyp kele jatqan,  ǵalymdar tarapynan tolyqtyrylǵan 34 áriptik júıesin paıdalanǵan durys. Hám bul áripterdi búkil Túrki dúnıesi paıdalanatyn bolsa, 200 mıllıonnan astam túrki dúnıesi arasynda túsinistik te, yntymaqtastyq ta nyǵaıar edi. Sóıtip qazaq halqy bir oqpen eki qoıan atyp,  ári búgingi zamanaýı  eń úzdik álipbı júıesine ótken bolady, ári týysqan halyqtarmen yntymaqtastyǵy kúsheıe túsedi. Bólingendi bóri jeıdi degen qaǵıda ásirese,  búgingi jahandaný dáýirinde eskeretin jaıt  bolyp otyr. Taǵy  bir aıtarymyz, latyn  álipbıine  kóshirý  barysynda  kóp qıyndyq bolady deýge  esh negiz joq. О́ıtkeni búgingi tańda ásirese,  jastar aǵylshyn tilin de biletindikten   latynǵa kóshkenniń ózinde qınalmaı oqı da, jaza da biletin bolady. Tipti búginde Qazaqstan latynǵa kóshý týraly  sheshim qabyldamaǵan  kúnniń  ózinde,jastar  jaǵy  ǵalamtor  torabynda  latyn áripterimen qazaqsha jazyp ta jatyr. Qıyndyq    40-tyń ústindegi, aǵylshyn tilin múlde bilmeıtin azamattarda bolýy múmkin. Olar latyn áripterin bir eki kúnde oqı alatyn bolsa da, biraz ýaqyt   sol qarippen jazýǵa qınalary anyq. Biraq negizinde ońnan solǵa qaraı jazylatyn arap áripterine qaraǵanda, kırıllısa men latyn áripteriniń júıesi bir. Tek bir qatar áripteriniń beınesinde  ózgeris bolýy  múmkin. Mysaly, 2014 jyldyń basynan latynǵa kóshýdi qabyldasa,  bir jyl  kóleminde  eki árip júıesi qatar qoldanylyp,  2015 jyldan bastap tolyq  latyn áripteri júıesine ótýine bolady.    Iаǵnı bir jylda búkil Qazaqstan jurty latyndy  úırenip  alatyn bolady. Sonymen sózimizdi qorytar bolsaq, latyn álipbıine   kóshý táýelsizdigine 22 jyldan astam ýaqyt ótken jáne halyqaralyq qaýymdastyqta bedeldi  orynǵa ıe bolǵan Qazaqstannyń rýhanııat  salasyndaǵy  táýelsizdigin aıǵaqtaıtyn shara bolyp tabylady.  Sonymen qatar,  álemdik tehnologııada úzdik damyǵan elder jáne týysqan túrki halyqtarymen etene aralasýyna mol múmkindik beredi. Onyń ústine bul shara Qazaqstannyń búgingi   rýhanııatyn damytý bolyp esepteledi.    Sondaı-aq,  ol táýelsizdikti, ásirese mádenı saladaǵy táýelsizdikti  bekemdeı  túsedi. Sondyqtan Qazaqstan latynǵa neǵurlym tezirek kóshse, soǵyrlym utymdy bolmaq