Uly Tartarııa – orystar moıyndaǵan shyndyq

«Qazaq handyǵyna 550 jyl» shyǵarmashylyq báıgesine

Beısenbaı Bekjan Kálenuly

Bas sýrette: 1754 jylǵy karta "I-e Carte de l’Asie"

Izdatelskıı dom Blaý-Karta Tartarıı. Amsterdam, 1640-70 gg. Gravıýra na medı

Senesiz be, senbeısiz be? Orystar osyǵan deıin aıtyp kelgen tarıhynyń jalǵan ekenin ózderi moıyndap, bas tartyp jatyr.

Pervyı kanal televıdenııa pokazal sıýjet na etý temý, v kotorom prezıdentý Pýtıný byla pokazana starınnaıa karta Evrazıı ı terrıtorııa nyneshneı Rossıı, nazyvaemaıa v drevnostı Velıkaıa Tartarııa.

Reseı prezıdenti V. Pýtın bas bolyp, buǵan deıin orystar Altyn Orda áskerin jeńip, túrikterden bostandyq aldyq dep júrgen 1380 jylǵy Kýlıkovo shaıqasyn bolmaǵan degenge deıin barady.

Olardy  tyńdap otytsań tipti, adamnyń aqylyna sımaıtyn, buǵan deıin aıtyp kelgen sózderine  qarama-qarsy pikirler aıtyp júr. Olar burynnan túrikterdiń ata qonysy bolǵan Ortalyq Azııany-Eýropalyqtardyń Orta ǵasyrlarda qoldanǵan ataýymen Uly Tartarııa dep atap, burynnan orys jeri degenge deıin barady. Olar ózderiniń, slavıandardyń geni I gaplogrýppasyna jatatynyn umytyp, biz arıımiz, R1a1 gaplogrýppasynyń ıelerimiz degendi aıtyp júr. Biz oqyrmandarǵa túsinikti bolý úshin bárin basynan bastaıyq.

Orys memleketiniń bastaýy Kıev knıazdiginen bastalady. Al Kıev qalasynyń negizin salǵan hazarlar.

Qazirgi derekter boıynsha qazirgi Kıev mańyndaǵy alǵashqy eldi mekender Kónekıev(Starokıev) taýynda budan 1500-2000 jyldar buryn paıda bolǵan. Ańyz boıynsha,  b.z. V ǵasyrdyń sońy men VI ǵasyrdyń  basynda  Dneprdiń oń jaǵalaýyndaǵy bıik jarqabaqtan    aǵaıyndy hazar jigitteri Kıı,Shek,Horıv pen qaryndastary Lybed qala salyp, qalaǵa eń úlkeni Kııdiń atyn beredi. Qala Kııdiń qalasy-Kıev gorod atalady. Keıbir tarıhshylar Kıevti dalalyqtardyń                                           (polovsy) ortalyǵy boldy deıdi.

X ǵasyrda Vızantııa ımperatory Konstantın Bagronarodnyı Kıevtiń hazarsha «Samvatas»-«bıiktegi bekinis» degen de aty bolǵan deıdi.

Kıı, Shek, Horıv ı Lybed osnovyvaıýt Kıev

1982 jyly qalanyń 1500 jyldyǵy arnaıy  atap ótildi. Demek, qala b.z. 482 jyly salynǵan dep sanalady.

Al hazarlar degen kimder? Endi soǵan toqtala keteıik.

Hazarlar qazirgi Reseıdiń ońtústiginde kóneden kele jatqan halyq. Gýn ımperııasy qurylǵanda osy ımperııanyń quramyna kiredi.

Ataqty Edil patsha (Atılla) qurǵan gún ımperııasy Edil kenetten qaıtys bolǵan soń ekige bólinedi. Batysy ortalyǵy Rım qalasy bolǵan Ýarhan memleketi bolsa, shyǵysy Hazar qaǵanaty dep atalady.

Jańa qurylǵan Hazar qaǵandyǵy kúsheıip, kórshilerine qaýyp tóndire bastaıdy. VI ǵasyrda parsy patshasy Kabad Shırvannyń soltústiginde topyraqtan úlken qorǵanys shebin júrgizedi. Al onyń uly Hosroı hazarlarmen shekarada qorǵanys qamalyn salady.

Konstantın Bagrıanarodnyı, Baıer, Lerbertter hazarlardy-túrikter dep ataıdy jáne hazar qalasy Sarkeldi-«aq qonaq úı» dep aýdarady.

VI  ǵasyrda hazarlar: shyǵysynda kóshpendi túrik taıpalarymen, soltústiginde fındermen, batysynda bolgarlarmen shektesedi, al ońtústiginde olardyń ıeligi Araks ózenine deıin jetedi.

Bul kezde orys degen ataý atymen joq. Orys degen at alǵash ret IX ǵasyrda paıda bolady. Orys degen ataý birinshi ret Novgorodqa varıag Rıýrıkpen birge kelgen. Osy varıagtardan shyqqan knıaz Oleg (keı derekterde normandyq Oleg dep ataıdy) Kıevti qýlyqpen basyp alatyn 882 jyl alǵashqy orys knıazdyǵynyń qurylǵan jyly dep sanalady.

VII ǵasyrda hazarlar ishki tartystan álsiregen bolgarlardyń jerin tartyp alady. Osydan bastap hazarlar men Vızantııa ımperııasy betpe-bet keledi. Hazarlar Vızantııaǵa úlken qaýyp tóndiredi. Vızantııalyqtar hazarlarǵa úlken syı berip turady, tipti quda bolýǵa da barady.  Imperator Konstantın Bagronarodnyı  hazarlarǵa qarsy alandar men oǵyzdardy paıdalanýǵa tyrysady. Al ımperator Geraklıı Persııaǵa qarsy kúreste hazarlardy óz jaǵyna qosyp aldy.

638 jyly arab halıfy Omar Persııany jaýlap alyp, kórshi elderdi shabýyldady. Arabtarǵa qarsy soǵys hazarlarǵa aýyr soqqy boldy. Hazarlardyń astanasy Selınderdi arabtar jaýlap aldy. Tek qana arabtardyń Bolındjır ózeni boıyndaǵy jeńilisi hazarlardy tolyq talqandalýdan saqtap qaldy.

Hazarlar qysta qalada tursa, jazda dalaǵa jaılaýǵa shyǵyp ketetin bolǵan. Selındjerdi arabtar talqandaǵan soń olardyń astanasy qazirgi Astrahan mańyndaǵy Itıl qalasy boldy.

VII-VIII ǵasyrlarda hazarlar arabtarmen 80 jyldyq soǵys júrgizdi. 737 jyly kelisim jasalyp, arabtar hazarlarǵa ıslam dinin qabyldaýǵa mindetteıdi.

Hazarlar ońtústiginde sátsizdikke ushyrasa, soltústiginde jeńisterge jetti. Hazarlar 894 jyly oǵyzdarmen odaqtasyp, Tavrııa aralynyń soltústiginde turatyn pechenegter men vengrlerdi talqandaıdy. Al odan burynyraq Dnepropetrovsk boıyndaǵy slavıandardy baǵyndyryp, olardan «úı basy salyq» alady. Osylaısha hazarlar   IX ǵasyrda kúsheıe bastady. Hazarlarmen birge soltústikte jańadan paıda bolǵan,shashyrańqy slavııan taıpalary da birigip kúsheıe berdi.

Alǵashqy bolyp orys knıazi Oleg hazar qaǵanatyna qarasty keıbir bólikterdi baǵyndyrady. Al 966 jyly ( keı derekterde 969 jyly) Svıatoslav Igorevıch hazarlarmen soǵysta tolyq jeńiske jetti. Hazar qaǵanaty qulady.

Hazarlardyń qaldyǵy biraz ýaqyt Kaspıı teńizi men Kavkaz taýy arasynda ómir súrdi de, aqyrynda basqa halyqtarǵa qosylyp, aralasyp ketti.

Endi varıagtar degender kim? Soǵan toqtala keteıik.

Varıagtardyń kim ekeni týraly ártúrli pikir aıtylady. Naqty tegi anyqtalmaǵan.

Varıagtardy: a) varg-«qasqyr», «qaraqshy»;

b) wara-«ant berý», «ant», áskerı ant berý;

v) var-«sý», teńiz adamdary;

g) felag-kóne ısland tilindegi «vıkıng» sóziniń  slavıan tilinde burmalanyp aıtylýy, sııaqty túsindiretin pikirler kóp.

Bul túsindirmelerdiń ishindegi «vıkıng» ataýynan basqasynyń barlyǵy varıagtardyń  minezdemesi dese de bolady. Olar soǵysqa ábden mashyqtanǵan tińiz qaraqshylary bolyp sýretteledi.

Al vıkıngter degender kim?

Vıkıngter (dat tilinde vikinger, shved. vikingar, norv. vikingene)- VIII-XI ǵasyrlardaǵy ataqty skandınavııalyq tińizshiler. Qazir Amerıkany ashty dep júrgen Kolýmbtan 493 jyl búryn vıkıngter Leıf pen Bıarnı amerıkaǵa jetkeni anyqtalǵan.

Vıkıngter negizinen alǵanda qazirgi Shvesııa, Danııa men Norvegııa jerlerinen shyqqan erkin sharýalar. Halyqtyń kóbeıip, jerge tapshylyq bolýyna baılanysty týǵan jerden basqa jaqqa ketýge májbúr bolǵan. Dinderi kóne din (ıazychnıkı).

Vıkıngterdiń joryq joldary

Shved jáne Baltyq teńizi jaǵalaýynyń  vıkıngteri kóneorys jáne vızantııalyq derekterde  varıagtar degen atpen shyǵysqa joryq jasasa, norvegtik jáne dat vıkıngteri batysqa qaraı joryqqa shyǵyp, normandar degen atpen belgili bolǵan.

Vıkıngter týraly kóne skandınavııa halyqtarynyń ańyz dastandary (sagı) kóp. Olardy týǵan jerden tys jerden jaqsy ómir izdegen jumyssyz, jaldamaly áskerler (rysarlar) dep túsinýge bolady.

D.S Lıhachev aýdarǵan «О́tken zaman jylnamalarynda» (Povestı vremennyh let) bylaı deıdi:

«6370 (862) jyl. Aldymen salyq tóleýden bas tartyp, varıagtardy teńizge qýyp tastaıdy. Biraq varıagtar ketken soń, halyq birin- biri tyńdaýdan qaldy. Ata- ataǵa bólinip, bir- birimen soǵysa bastady. Aqyrynda aqyldasa kelip, varıagtardan knıaz  shaqyrtýǵa kelisedi. Varıagtardyń rýs, shved,normann, angl jáne  gotland dep atalatyn toptary bolady. Teńizdiń arǵy jaǵyndaǵy varıagtarǵa, rýstarǵa barady. Rýstardan aǵaıyndy úsh varıag tańdalyp, olar ózderimen barlyq rýsterdi ala keldi. Eń úlkeni Rıýrık- Novgorodqa, Sıneýs- Belozerge, Trývor- Izborskge bıleýshi boldy.  Osy varıagtardyń atymen Rýs jeri dep ataldy. Bul osynda turatyn negizgi halyqtyń aty emes, bıleýshi, syrttan kelgen Rıýrık bastaǵan az ǵana varıagtardyń burynǵy ataýy bolatyn.  Al  burynǵy Novgorodtyqtar slovender bolatyn. Eki jyldan soń  Sıneýs pen Trývor qaıtys bolyp, bar bılik Rıýrıkke tıdi. Rıýrık óz adamdaryna qalalardy bólip beredi. Varıagtar bul jaqta syrttan ákelip otyrǵyzylǵan. Al baıyrǵy turǵyndar: Novgorodta slovender, Poloskde krıvıchter,Rostovta merıler,Belozerskde vester, Mýromda mýromdar turdy, al báriniń ústinen Rıýrık bılik júrgizdi. Onyń eki boıarlary bolatyn. Olar óz týystarymen Sargradqa (Konstantınopol) suranady.»

Rıýrık ólerinde júrekjutqan batyr normandyq konýng Olegke Novgorodtyń bıligin tapsyrady. 882 jyly ol ońtústikke joryq jasaıdy. Jolda Smolensk men Lıýbechti  baǵyndyryp, Kıevke keledi. Kıevte bul kezde Kııdiń urpaqtary hazarlyq  knıaz  Askold  pen Dır bıleıtin. Oleg olardy aldap qala syrtyna shyǵaryp alady da óltirip, qala bıligin basyp alady.

Askoldtyń molasy

Kıevtiń sońǵy hazarlyq knıazderi Askold pen Dır óltirilgen jerge qazir mazarat ornatylǵan.

Soltústik jáne Ońtústik Rýsti biriktirgen Oleg endi uly knıaz dep atalatyn boldy. Nestor jylnamashy aıtty deıtin: «Kıev- orys qalalarynyń anasy bolsyn!» degen sóz Olegke aıtylǵan. Osy kezden bastap Kıev kóne orys knıazdiginiń astanasy boldy.

907 jyly Oleg Sargrad (Konstantınopolǵa) 80 myńdyq áskermen tabysty joryq jasaıdy. Osy joryq nátıjesinde Kıev Rýsi úshin óte paıdaly, salyqsyz saýda jasaýǵa múmkindik beretin beıbit kelisim jasalady.

Al 966 jyly ( keı derekterde 969 jyly) Svıatoslav Igorevıch hazarlarmen soǵysta tolyq jeńiske jetti. Hazar qaǵanaty qulady.

Shved jáne Baltyq teńizi jaǵalaýynyń  vıkıngteri kóneorys jáne vızantııalyq derekterde  varıagtar degen atpen shyǵysqa joryq jasaǵan.

Osynyń bárin qorytyndylasaq, rýs (orys) degen ataý varıag-vıkıngtermen birge kelgen. Kóne zaman jylnamashylarynyń aıtýynsha, vıkıngterdiń rýsten basqa, shved, norveg, dat,angl, gotland jáne t.b. atalatyn toptary bolǵan. Osy atalǵan ataýlar qazir bir- bir eldiń attaryn alyp otyr. Al osy vıkıngterdi shaqyryp, ózderine bıleýshi saılaıtyn qarapaıym qara halyqtar slovender (qazirgi ataýmen slavııandar) men ýgrofınder bolatyn.

Burynǵy tarıhta slavııandar degen ataý áste aıtylmaıdy. Buryn knıazdyqtar attary men bıleýshi áýletteriniń attary ǵana aıtylǵan. Slavııandar, Shyǵys slavııan respýblıkalary degen termınder sońǵy ǵasyrlardyń jańalyqtary. Burynǵy orys tarıhynda Rıýrıkter áýleti kezeńi, Romanovtar áýleti kezeńi dep bólinetin.

Al XX ǵasyrda Gıtler «taza qandy arııler» degen uranmen álemdi dúr silkindirgennen keıin, orys saıasatshylary orystardy arıılerge jatqyza bastady.

Al qazir orys saıasatshylary «Uly Tartarııaǵa» jarmasyp, orys arıılerdiń geni R1a1 gaplogrýppasyna jatady dep, túrkilerdiń uly murasyna jarmaspaq sııaqty.

Bul árıne naǵyz ǵalymdardyń emes, saıasatkerlerdiń shyǵaryp júrgeni.

Al shyndyǵy qalaı? Endi osyny taldap kórseteıik.

(Jalǵasy bar)