Latyndandyrý prosesinen ne kútemiz?

XX ǵasyrǵa deıin qazaq jáne túrki álemi Islam áleminiń bir bólshegi bolǵanyn jáne arab grafıkasyn paıdalanǵanyn tarıhtan bilemiz. Budan basqa kóshpendiler órkenıetinde kitap shyǵarý bolmaǵandyqtan, munda ádebıettiń jazýdy qajet etpeıtin aýyz eki túri damyǵandyǵy tarıhı fakt. Al latyn grafıkasy men kırıllısanyń qalaı túrki álemine keldi desek, Túrkııanyń latyn árpin qabyldaýy túrikterdiń ulttyq sana-sezimin kóterý men Túrkııada kesheýildep qalǵan vesternızasııa úrdisin ótkizýge baǵyttalǵan.

Orta Azııa memleketterinde kırıllısa áripteri sovettendirý maqsatynda taǵylǵan bolatyn. Muny da batystandyrýdyń bir túri dep ataýǵa bolady. Alaıda, batystyq órkenıet kósh bastap kele jatqan búgingi álemde qazaq qoǵamynyń  aldyna qazirgi tańdaǵy dúnıequrylymnyń aldyńǵy qatarly bóligi bolýy úshin sana men dúnıetanymdyq máseleler shyǵyp tur. Ol máseleler ult jańǵyrýyn talap etetin prosesster jáne osy úderisterdiń bastamasy retinde qazaq tiliniń jazý júıesin ózgertý usynylyp otyr.

Prezıdent Nazarbaevtyń tapsyrmasy boıynsha jyldyń sońyna deıin qazaq tiliniń latyn alfavıtiniń standartty nusqasy qabyldanýy tıis. Tilden habary bar degen ǵalymdar bas qosyp alfavıttiń eki nusqasyn halyqqa kórsetti. Bireýge unasa, endi bireýge unamady. Alǵashqysy dıgraftardyń kóptigimen nazardy súrindirse, ekinshisi apostrof útirlerdiń jybyrlaǵanynan sózdiń kórkemdigin qaǵaz betinde ketirip tur. Shash al dese bas al, eki nusqanyń orta núktesin taýyp, eki jaqty teń qylatyn eshkim tabylmaǵan sekildi. Bastysy eki nusqada da qazaq tiliniń tól dybystary jetimsirep óz belgilerin taba almaı tur. Bul máseleniń sheshimi kópshiliktiń daýysymen sheshiledi dep úmittenemiz. 

Jalpy alfavıt degen ne? Alfavıt degen tildegi dybystardy qaǵaz betine belgi etip túsirýge arnalǵan tańbalardyń jıyntyǵy. Ol belgili bir aqparatty saqtaý maqsatynda tildiń qajettilikteri retinde tarıh tolqynynda damyp jetildirilgen. Ár mádenıettiń jazýy sol mádenıetti tasýshylardyń dúnıetanymyna sáıkes qalyptasady.Osyǵan qaraı kez-kelgen jazý júıesi óz órkenıetiniń kody ispettes bolyp keledi.

Jazý júıesin aýystyrýǵa keler bolsaq, ol bir órkenıetten ekinshi órkenıetke ótýmen para-par. Eger álem elderi paıdalanatyn alfavıtterdi zerttep qarastyrsańyz, qazirgi tańda álemde batystyq órkenıetten basqa kóptegen mádenıet oshaqtary bar ekenin kóre alamyz. Olardyń paıda bolýy da, damýy, nanym-senimderi men dúnıetanymdary ár bólek. Biri joǵary tehnologııalardy alǵa qoısa, endi biri adamnyń rýhanı damýyn, al úshinshi bireýiniń basqalarǵa uqsas emes óz qundylyqtary bar.Olardyń barlyǵy tilde, til arqyly alfavıtte oryn alǵan jáne bul ekeýiniń ózgeriske ushyraýy ult evolıýsııasyna belgili bir áser etetini sózsiz. 

Al, qazaq tilin latyndandyrýdan biz ne kútemiz? Aldymen BAQ quraldary aıtatyndaı latyndandyrý bilim men qazaq tiliniń deńgeıin ósirýge úlken áser etedi dep kútpeý kerek. Mektepte oqyǵan, qolyna smartfon ustaı alatyn kez-kelgen adam klavıatýradaǵy 26 aq tústi latyn áripterin tanıdy, oqı alady.

Másele alfavıtte emes.

Adamnyń bilimi onyń óziniń izdenisi men talpynysyna ǵana baılanysty. Al qazaq tiliniń deńgeıi qazaq mádenıeti damymasa, tańbany on ret aýystyrsa da óspeıdi. Teledıdardyń qazaq tildi kontenti ózgermeı, VVS, Nickelodeon qazaqsha sóılemeı, Gollıvýd qazaqsha sóılemeı, ınternettiń qazaq tildi kontenti artpaı qazaq tiliniń deńgeıi óspeıdi. Qazaq tiliniń deńgeıi ósý úshin qazaq halqynyń áleýmettik deńgeıi ósý kerek, ıgi jaqsylary men elıtasy qazaqsha sóıleýi kerek. Bastysy, qazaq tilindegi qala mádenıeti qalyptasýy kerek. Mádenı jaǵynan da tańba aýystyryp Evropa mádenıetine bir sátte ilesip kete almaımyz. Ol úshin eýropalyq fılosofııa men olardyń dúnıetanymyn meńgerý qajet. Ol da ár adamnyń óz izdenisi men talpynysyna ǵana baılanysty.

Eń birinshi, júrgiziletin jazý reformasy bizge emes bolashaq qoǵam quratyn urpaqqa baǵyttalǵanyn túsinýimiz kerek. Jalpy, kırıllısamen saýat ashyp, oqýdy úırengen adamdarǵa árip aýystyrý qazaq tiliniń sózderin basqa áriptermen jazý áserimen ǵana shektelýi múmkin. Beısanalyq túrde ol báribir kırıll árpinde tús kóretin bolady. Kerisinshe, latyn árpinde qazaqsha saýat ashqandar, bolashaq urpaq, olardyń qorshaǵan ortany qabyldaýy, dúnıetanymy, sanasy ózgeshe bolady.

Kırıllısaǵa aýysý óz kezindegi qazaq tili men mádenıetin qalaı sovettendirse, latyn árpi de qazaq dúnıetanymyna uqsas prosess vesterndeý-batystandyrý qubylysyn engizedi. Bul batystyq úlgidegi bolashaq tehnogendi qazaq qoǵamyn qurýdyń basy. Al biz óz dáýirimizde latyndandyrýdyń oń nátıjesi retinde túrki dúnıesiniń bir alfavıt júıesimen basy qosylyp, olardyń jyldam ıntegrasııalanýyna kýá bolýymyz múmkin. Árıne, eger de qolǵa alyp turǵan prosesske durys jaǵynan qaraı alsaq.

Esim Qasymhan