Muhtar Shahanov: Eldik, ulttyq múddeni kóteremiz dep "Halyq jaýyna" aınaldyq

 Muhtar Shahanov 1942 jyly shildeniń 2-si kúni Ońtústik Qazaqstan oblysy, Otyrar aýdany, Shilik aýylynda dúnıege keldi. 1969 jyly Shymkent pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirip, fılolog mamandyǵyn alyp shyqty. 

Muhtar Shahanov 1990-93 jyldary – Qazaqstan joǵarǵy keńesiniń, 2004-2007 jyldary parlament depýtaty boldy. 1993-2003 jyldar aralyǵynda Shahanov Qazaqstannyń Qyrǵyzstandaǵy elshisi qyzmetin atqardy. 2004 jyldan beri «Memlekettik til» qoǵamdyq qozǵalysynyń tóraǵasy.

Kimnen: Ýıaty bar Kazak Kazah:

Hasen Qoja men Arańyz qalaı shynyńyzdy aıtyńyz sizge qarsy aıtylyp júrgender ras pa? 1986-da úıińizge Bir adam Jaǵdaıdy túsindirgende Ne aıtatynyńdy bilemin ket keshimdi buzasyń degenińiz ras pa ? ótirik pe ? osy týraly qysqa nusqa aıtyp berseńiz ?

Kimnen: Elnazar:

Assalaýmaǵalaıkým! Muhtar aǵa densaýlyǵyńyz myqty bolsyn. Sizdi kóp qazaq sanasar , ult til múddesiniń joqtaýshysy dep baǵalaýshynyń birimin. Desede sońǵy ınternettegi aıtys tartystarǵa ózińizde kýá bolyp jatqan bolarsyz? Oqı aldyńyzba? Endi osyǵan baılanysty sizden naqty qalaı eken degen suraqtardy aıta ketsem. 86 Jeltoqsan ýaqıǵasynda siz maskeýde júrip sizden osy ýaqıǵany kópke jetkizbek bolǵan jas azamatqa. Keshimdi búldiresiń dep toqtaý salǵanyńyz raspa? Keı aıtýǵa qaraǵanda sol azamattyń kózi tiri kórinedi buǵan ne aıtasyz? Siz jeltoqsan maıdanyna shyǵýshylardy aıyptap , zııaly jurt olardy qoldamaıdy depsiz osynyńyz raspa? ( bul týraly serke, abaı.kz te bar. bul jańa ózendegi keı zııalyny eske salady ) Siz maıdanǵa araq tasyp sondaǵy jastardy qaralaý maqsatyndaǵy is árekettiń bolǵanyn rastaıtyn hatty H. Qojaqymet alyp ketken depsiz buny nege 20 jyl buryn aıtpaı keldińiz? Odan surap kórdińizbe. Jańa ózende biraz jurt sizdiń lebizińizdi bilgińiz kelgen biraq siz aýryp qaldym dep kesh kórindińiz, bulda sizge syn bop aıtylyp jatqany bar. Árıne qatardaǵy azamat retinde emes. El jurttyń sózin sóıler tulǵa retinde sizde sasyp qaldyńyzba joq basqa sebep boldyma? Til , ulttyq máseleni nege erte saıası partııalarmen birlikte másele etip saılaý kezderinde kótermedińiz ? О́z partııańyz tirkelmese ózge partııaǵa ún qossańyzda eldegi saıası básekelestikke qosqan úlesińiz bolmaspa edi? Rýhanııattan basqa partııada bolǵanda múmkin saılanyp ketermedińiz? Kedendik odaqqa baılanysty belsendi kózqaras ustana almaı qalǵan joqsyzba, bunyń arty qazaqty reseıge táýldi etetin "quryqqa" aınalady degen ýaıym basym ekenide jasyryn emes kópshilikte. Zııalylardyń ult múddesinde berekesizdiginiń sebebe nede ? Osy suraqtarǵa naqty jaýap berseńiz eken sebebi bul kópshiliktiń kókeıindede bar suraq bolsa kerek. Artyq aýyr aıtylǵan jeri bolsa sabarmen qabyldańyz. aldyn ala rahmet.

Kimnen: Muhtar Shahanov:  

Hasenniń maǵan ekinshi taqqan kinási 1987 jyly Qazaqstan komsomoly ortalyq komıtetiniń plenýmynda sóılegen sózimde alańǵa shyqqandardy men «máńgúrtter» dep atappyn jáne «olarǵa halyq atynan sóıleýge eshkim quqyq bergen joq» deppin. Jaqynda men óz muraǵatymnan Plenýmda sóılegen sózimniń kóshirmesin taýyp aldym. Kezinde gazet burmalap jazǵan, Danııar Áshimbaev úzindi keltirgen sondaǵy sózimniń negizi mynaý: «Alańǵa shyqqandardyń barlyǵyn maskúnemder, nashaqorlar, buzaqylar» deýge túbegeıli qarsymyn. 1986 jylǵy 22-jeltoqsan kúni KOKP Ortalyq komıteti mádenıet bóliminiń meńgerýshisi Iýrıı Voronovpen kezdesýimde de osyny aıttym. Al «Alańǵa barǵan jastar birneshe máshıneni órtedi, dúkenderdiń esik-terezesin qıratty» degen pikir sońǵy kezderi teledıdar men radıoda, baspasózde kún qurǵatpaı aıtylyp, jazylyp júr. Árıne, alańǵa shyqqandardyń bárin sútten aq, sýdan taza deı almaımyn. Olardyń ishinde de ulttyq múddeden beıhabar kosmopolıtter, áldekimderdiń tapsyrmasy boıynsha qozǵalǵan adamdar bolǵanyn joqqa shyǵarmaımyn. Biraq qalyń kópshilikti alańǵa jetelegen máseleniń bastysy – ulttyq, tildik múddege degen bılik tarapynan kórsetilgen qysym ekeni daýsyz». Mine osy pikirdi sol kezde, ıaǵnı, Kolbınniń qylyshynan qan tamyp turǵan kezeńde qaı gazet jarııalaı alsyn? Amalsyzdan, ózderiniń yńǵaıyna qaraı burmalap basqan. Hasen Qoja-Ahmet jerden jeti qoıan tapqandaı, sol burmalanyp basylǵan bir sóılemdi óziniń jeńisine balap, menen 5 mıllıon teńge aıyppul talap etpekshi. Buǵan qosa sottalyp kelgen 99 jeltoqsanshynyń árqaısysyna 1 mıllıon teńgeden berýim kerek eken. Endi sizderge mynadaı suraq qoıaıyn. Eger men Hasen aıtqandaı bılik jaǵynda bolsam, 1988 jyldyń kúzinde, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń Plenýmynda jeltoqsanshylardyń múddesin qorǵap, KOKP Ortalyq komıteti Saıası Bıýrosynyń qazaq ultshyldyǵy týraly sheshimine úzildi-kesildi qarsy shyǵar ma edim? Sonda Kolbınniń meni kabınetine shaqyryp, dúleı kúsh kórsetip, ústelin judyryǵymen toqpaqtaǵany kúni búgingideı esimde. Búkil Keńester Odaǵynda KOKP Ortalyq Komıtetiniń Saıası Bıýrosyna mundaı aýyr pikirdi menen ózge kim aıtty? Eger men 1989 jyly 6-maýsymda, Kremlde, KSRO Halyq depýtattarynyń birinshi sezinde «Shahanovqa Aral máselesi týraly aıtýǵa 3-5 mınýttik sóz berýińizdi suraımyz» degen hatqa 19 qazaqstandyq depýtatqa qol qoıdyryp, Gorbachevti de, depýtattardy da aldap sóz almaǵanymda jáne 1986 jylǵy Jeltoqsan máselesin álemdik deńgeıde kótermegenimde, ile-shala bul iske Gorbachevtiń qas jaýy, keıinnen Reseıdiń Prezıdenti bolǵan Borıs Elsındi aralastyrmaǵanymda, jańa komıssııa qurýǵa Gorbachevti májbúrlemegenimde, Jeltoqsan múddesi baıaǵy taz qalpynda qalyp, «maskúnemder, nashaqorlar, buzaqylar» degen ataqtan bosana alar ma edi? Onda Hasen Qoja-Ahmettiń de «men jeltoqsanshymyn» dep keýde soqpasy aıqyn emes pe? 

Kimnen: Jónkelgen

Muqtar aǵa, assalaýmalıkim! Mereıli 70 jasyńyz qutty bolsyn,aqıyq aqynym! Sizdiń qýanyshyńyzben ortaqtasar edim, átteeeń, átteeeń, jatsam,tursam mıymnan Saýle540 vıdesy ketpeıdi, IVSta azaptalyp ıt qorlyqta ólgender men jarymjan bolyp qalǵandar oıymdy jegideı jeıdi, Muqtar aǵa aıyp etpeńiz. Oǵan qosa, ár ólgen adamnyń baǵasyn 1 mıllıon teńge qylyp, kıiz úıdiń jarty baǵasyna teńep , qor qylǵany taǵy bar. Keshe Reseıde ,máselen, tabıǵat apatynan ólgen adamdy 2 mıllıon rýbl,ıaǵnı 10 mıllıon teńge degen sóz,soǵan baǵalap otyr. Bul degenińiz 10 qazaqtyń baǵasy 1 orystyń básine teńestirilip tur degen sóz. Menińshe, bul úlken qorlyq. Sizdińshe,qalaı? Osy másele sizdiń aryńyzǵa tımeıdi ma? Eger aryńyzǵa tıetin bolsa, nege bul jóninde málimdeme jasap degendeı, shý shyǵarmaısyńdar. Men bul jerde,sol 1 mıllıon teńgeni de kóp kórip, ólgenderdiń sanyn azaıtyp jatyrǵandaryn aıtyp otyrǵanym joq. Onyń ústine, Reseıdegi jaǵdaı tabıǵı apat.Al, Qazaqstanda halyq tabıǵat apatynan emes, úkimet adamdarynyń óz qoldarymen óltirildi, sondyqtan,kompensasııa anaǵurlym kóp bolýy kerek.Sizdiń pikirińiz qandaı?

Kimnen: Muhtar Shahanov

Pikirińizge qosylamyn.

Kimnen: Abdyrahman:

Assalamý aleıkým! Aǵa: Sizden suraıtyn eki suraǵym bar edi, renjimeseńiz soǵan naqty túrde Ia nemese Joq dep jaýap bere salsańyz. 1) Siz Qazaq tili men mádenıeti úshin júgirip keldińiz, endi sol isti bastaǵan soń tastamaı sońyna shyǵarý kerek pe? 2) Siz basynda eldegi bolyp jatqan jaǵdaılarǵa, (mysaly, Jańaózen oqıǵasy syndy) qatysty kiristińiz, keıin toqtap qaldyńyz. Bunda bılik jaǵynan sizben sóılesý boldy, sol úshin qazirgi kezde el birligi mańyzdy, halyq alataıdaı búlinbesin dep toqtap qaldyńyzba? Rahmet!

Kimnen: Muhtar Shahanov: 

Jańaózen týraly suraqtarǵa jaýap berildi.

Kimnen: Muhtar Shahanov:

Bul suraqtar Hasen Qoja-Ahmettiń maǵan japqan jalasyna oraı týyndap otyr. Men Máskeýge 12-jeltoqsanda bardym. Ol tusta 17-18-jeltoqsanda Almatyda úlken tolqý bolatynyn bir Qudaıdan basqa eshkim bilmeıtin edi. Osydan birneshe jyl buryn Hasen Qoja-Ahmet «Shahanov Jeltoqsan oqıǵasynan qaýiptenip, poezııa keshin syltaýratyp, Máskeýge qashyp ketti» degen de ósek shyǵarǵan bolatyn. Bul arada aıta ketetin taǵy bir másele bar. Sol kezde Máskeýde tórt myńǵa jýyq qazaq ultynyń ókilderi bilim alady eken. KOKP Ortalyq komıtetindegiler qazaq jastarynyń birlesip ketýinen qaýiptense kerek, KSRO Jazýshylar Odaǵynyń basshylaryna «Shahanovtyń keshin keıinge qaldyryńdar» dep tapsyrma beripti. Muny estigen Evtýshenko KOKP Ortalyq komıtetiniń ıdeologııalyq hatshysy Iаkovlevke telefon soqty. Iаkovlev KOKP Ortalyq komıtetiniń bas hatshysy Gorbachevti kóndirip, keshtiń bastalýyna 3-4 saǵat qalǵanda ǵana ruhsat alyp berdi. Kesh ótetin jerdegi eki metro jabyldy. Úsh jerden tekserý qoıyldy. KOKP Ortalyq komıtetiniń bir jaýapty qyzmetkeri «Vremıa» sońǵy jańalyqtar baǵdarlamasy arqyly Almaty alańyna shyqqandardyń barlyǵy maskúnemder, nashaqorlar, buzaqylar ekenin áıgilep suhbat berýimdi ótindi. Men mundaı pikir bildirýden úzildi-kesildi bas tarttym. Keshtiń alǵashqy jartysynda bir jigit sahnaǵa shyǵyp, maǵan gúl usyndy da, mıkrofon aldyna baryp, Máskeýdegi qazaq jastarynyń KOKP Ortalyq komıtetine joldaǵan hatyn oqı bastady. Tómennen bir adam kóterildi de, (baıqaýymsha Qaýipsizdik komıtetiniń qyzmetkeri bolsa kerek) jigitti ózimen birge alyp ketti. Kesh bitken soń men Evgenıı Evtýshenkoǵa álgi jigitti bosatýǵa ótinish jasap, oǵan KOKP Ortalyq komıtetine telefon soqtyrdym. Bul arada Qoja-Ahmet men kútpegen úlken báleqorlyq kórsetip otyr. Sol Erbol Baıjarqynov degen jigit keıin maǵan ákesimen birge kelip, toıyna shaqyrdy. Keıinnen týysqandaı bolyp kettik. О́tkende habarlasyp edim Erbol jol apatyna túsip, emdelip jatyr eken. Ákesi Qoja-Ahmettiń ótirigine burqan-tarqan ashýlanyp, ózderiniń ár kezde menimen birge ekendigin málimdedi.

Kimnen: Baqdáýlet :

Muhtar aǵa, men sizdi halqyńyz úshin jasaǵan jáne áli de jasaıtyn jaqsylyqtaryńyz úshin óte qatty syılaımyn.Biraq keıingi kezde kórinbeı kettińiz.Bılik sizdi de Toqtar aǵam qusap shantaj jasap, qorqytyp tastaǵan joq pa eken dep qaýiptenem..

Kimnen: Muhtar Shahanov 

Toqtar toqtaǵan mejeden kórinýdi Qudaı basqa salmasyn! Keıingi kezde kórinbeı kettińiz deısiń. Qazir biz eldik, ulttyq múddeni kóteremiz dep HJ-ǵa, ıaǵnı, «halyq jaýyna» aınaldyq. Telearnalar bizdi shaqyryp, suhbat alýy bylaı tursyn, tipti óleńderimdi, ánderimdi berýden qorqady. Gazetter de solaı. Kórinbeı ketýimizdiń basty bir sebebi osynda jatyr.

Kimnen: ara:

Ássáláýmaǵalaıkým Muhtar aǵa!!! Qazaq halqynyń aıaýly azamatysyz, siz sııaqty azamattar kóp bolsa, baıaǵyda el bop keter edik. sizge mynandaı suratarym bar: 1) qazaq tilin Qazaqııada jalǵyz til qylý úshin naqty ne isteý kerek? 2) bizdiń oppozısııaǵa kóńilińiz tola ma? olarmen nege birikpeısiz? 3) elimizde Nazarbaevtan basqa el basqarýǵa laıyq qandaı azamattardy ataı alasyz? 4) Kedendik odaqqa kózqarasyńyz qalaı? 5) Qazaq orystyń, Qytaıdyń nemese AQShtyń (mysaly NATOǵa kirý arqyly) yqpalynda júrmeı ómir súrý qıyn deıtin adamdar bar,. eger osy úsh eldiń biriniń qoltyǵyna mindetti túrde kirý kerek bolsa (mysaly qazir biz orystyń qoltyǵyndamyz, ar grýzın AQShtyń qoltyǵynda) osy úsh eldiń qaısysyn tańdar edinińiz?

Kimnen: Muhtar Shahanov:

1) Birinshi suraǵyńa jaýabym: Memlekettik til týraly arnaıy zań bolýy qajet. Muny Parlamentte júrgen kezimde de, keıin de birneshe dúrkin másele kóterdim. Bılik pysqyrmady. Menińshe, qazirgi bılik aýyspaı bul problema sheshilmeıdi. 2) О́kinishke oraı, qazirgi oppozısııadaǵy adamdardyń edáýiri orys tildi qazaqtar. Bılikke qarsylasýǵa kelgende birigimiz de, tikeleı ulttyq múddege betpe bet kelgen sátte olardyń kóbi jalt burylyp ketedi. Orystandyrý saıasatynyń bir jeńisi osynda jatqan sııaqty. 3) Nege bolmasyn. Joq dep aıtý ádiletsizdikke aparar edi. Kezinde men erekshe sengen bir adam bul kúnde jeke óziniń qaryn múddesin ǵana kúıttep ketken sekildi... 4) Kedendik odaqqa alǵash ret batyl túrde qarsy shyqqan men basqarǵan «Táýelsizdikti qorǵaý» qozǵalysy edi. Sol pikirimiz áli ózgergen joq. 5) Bul arada erekshe nazar aýdarýǵa tıisti bir másele bar. Qazirgi tańdaǵy ábden shovınıstengen orys halqynyń keıbir ókilderin Keńester Odaǵy kezindegi orystarmen salystyrýǵa múlde bolmaıdy. Qazirgi Reseı óz ishindegi az ulttardyń tilin, rýhyn ashyq túrde joıýǵa kiristi. Mundaı qadamǵa barýǵa kezinde Stalın de, Hrýshev te, Brejnev te júreksinip edi. Mine, osy arada Reseımen birlesip Eýroodaqqa ený ózgeshe qaýip týdyrady. О́z basym bizdiń bıliktiń bul qadamyn túsinýden qaldym. Al Amerıkanyń da, Qytaıdyń da neni kózdeıtini bárimizge túsinikti jaıt emes pe.

Kimnen: Aıdarbaı Esenǵul:

Muqa, nege sizder Jasaral Qýanyshalınmen sıysa almaı júrsizder? Syrttan qaraǵanda tipti uıat. Menińshe, árqaısyńyzdyń osy qoǵamda óz oryndaryńyz bar. Máselen, siz aqynsyz, Jasaral sizdiń aqyndyǵyńyzǵa talasa almaıdy. Jasaral saıasatker, siz saıasatta ol kisiniń ornyn toltyra almaısyz. Sóıte tura ekeýińizdiń arańyzdaǵy ne talas,nege talas, men sony túsinbeı júrgen kópshiliktiń birimin. Osy suraqqa ne aıtar edińiz?

Kimnen: Muhtar Shahanov: 

Tıisip júrgen Jasaraldyń ózi ǵoı. Áıtpese onda meniń ne sharýam bar.

Kimnen: Qatıra:

Muhtar aǵa, mereıtoıyńyzben shyn júrekten quttyqtaımyn!Aǵa, aıtyńyzshy biz osy qandaı qoǵamda ómir súrip jatyrmyz?Keńes úkimeti qulaǵannan keıin bizden eshkim suraǵan joq qoı senderge qandaı qoǵam kerek dep tek árkim nan tabý úshin ala sýmkany arqalap jer kezip ketti ǵoı, Elbasy" qalaı kúneltteseń óziń bil kúnelt" dedi, sodan urlaǵany baıyp ketti de (halyqtyń baılyǵyn bılik bólip-bólip aldy) qarapaıym halyq aýzyn ashyp qala berdi,meniń qazir qarnym toq bolǵanmen keleshekke úmitim joq.Tek musylman elinde bolyp jatqandaı bolmasa eken.Sizden úmit otyn jaǵatyn jaýap kútemin.

Kimnen: Muhtar Shahanov:

Bul suraqqa meniń "Qazaqstan alpaýyttarynyń arab baılarynan aıyrmashalaǵy nede?" degen óleńim tolyq jaýap bere alady. «Jas Alash» gazetinde jarııalanǵan zańger Qamysbaı Besinbergenulynyń «Bas-basyna ketken bılikti túbirimen kúrep tastaý kerek» (18 qańtar 2011 j) atty maqalasynyń negizgi mazmunyna nazar aýdaralyq: «Qazba baılyqtar kóleminiń moldyǵy jaǵynan Qazaqstan álemdegi eń baı memleketterdiń biri. Máselen qorǵasyn, sınk, barıt hrom rýdalarynyń kóptigi jaǵynan biz búkil álemde birinshi oryn, ýran, marganes, kúmisten ekinshi oryn, mys qorynyń moldyǵy turǵysynan úshinshi oryn, kobalt, qara metall – temir rýdalarynan besinshi oryn, fosforıt pen kómir qory boıynsha altynshy oryn, munaı qorynyń kóptigi jaǵynan jetinshi oryn alady ekenbiz. Al, altynnan áldeneshe ese qymbatqa baǵalanatyn, álemniń eshbir elinde kezdespeıtin osmı jáne renı atty baılyqtar tek Qazaqstanda ǵana bar ekeni qudaıdyń bizdiń elimizge qarasqany emes pe? Bul rýdanyń bir gramy jabyq kóterme saýda oryndarynda 100 myń AQSh dollaryna baǵalanatyn kórinedi». «Osyndaı ushan-teńiz baılyqtarda qarapaıym halyqtyń úlesi bar ma?» degen suraq ylǵı da aldymyzdy kes-kesteıdi. Munaı qory jaǵynan kúlli álemde jetinshi oryn ıelenetin Qazaqstan Respýblıkasyn munaıly arab memleketterimen salystyrar bolsaq, tym quryǵanda bizdiń elimizde de halyqqa medısınalyq kómekti, joǵarǵy jáne arnaýly orta oqý oryndarynda bilim alýdy tegin etý múmkindigi baıaǵyda-aq týǵanyn eskermeý ádiletsizdik ekeni daýsyz. * * * Sońǵy 10 jylda... zeınetaqynyń ortasha mólsheri 6 ese ósti. N.Nazarbaev Dúnıejúzi qazaqtarynyń IV quryltaıynda sóılegen sózinen «Egemen Qazaqstan» 26 mamyr 2011 j. Sońǵy on jylda elimizde órge basqan óreli Bir zor is bar. Ol – «TJ»-lyq, «týflı jalaý» óneri. Jaǵympazdar jarysynda bılik sheksiz quptaǵan, Biz dara shyń ıelendik buryn eshkim shyqpaǵan. Bul ónerde biz ózgeshe, elden-erek jańǵyrdyq, Tipti Túrikmenbashyny da jarty jolda qaldyrdyq. Túrikmenbashy keýde qaqsa óz eliniń ishinde, Bóspelikti aınaldyrdyq biz álemdik pishinge. Bılik sózin, bılik isin aıtsaq eldiń parqy dep, «Zeınetkerdiń aqshasyn biz ósirippiz alty ret!» Sol «alty zor ıgilikti» oıǵa bursaq bastapqy, Quny mysyq tamaǵynyń baǵasynan aspapty. Eger jónsiz maqtanbaýdy uqsaq bılik salty dep, Et pen súttiń quny nege qymbattady alty ret? Keýde uramyz ıgi isterde birinshi oryn alardaı, Onda nege ár aı saıyn qymbattaýda janarmaı? Biz shyǵarar munaı arab elderinen kem emes, Tym qurysa bir isimiz nege olarǵa teń emes? Arabtardyń bizden bólek eldikke til qatysy. Nege olarda oqý tegin, tegin páter aqysy? Olar nege ár sábıge dollar syılap jeti myń, Jel ótine tastamaıdy qartyn, jesir, jetimin? Alpys tórt myń dollar almaq jańa úılengen otbasy. Nege olarda úlken baılar ıgi isterdiń jaqtasy? Bar ǵumyry dańǵoılyqqa bolǵanymen ashyna, Páteraqyn tegin etti tipti Túrikmenbashy da. Al bizdegi bos maqtaný, bos keýde urý soryń ba? Daryn emes, qaryn shyǵyp eń negizgi orynǵa, Demokratııa bul kúnderi «jemokratııa» torynda, Elimizdiń bar baılyǵy jıyrma adamnyń qolynda. Bizdiń baılar nege sarań tis syndyrar tıynǵa, Izgiliktiń ushqyny joq nege olardyń mıynda? Elimizdiń «zor baılyǵyn» dastan etip tolǵaımyz, Baılyqtaǵy jurt úlesin... Múlde aýyzǵa almaımyz Tek «TJ»-lyq ónerinde shyrqaý kókke samǵaımyz, Naq osylaı kete bersek el bop, ult bop ońbaımyz, Quldyq sana aıasynda maıǵa pisken nandaımyz... Oılanalyq, biz qandaımyz, minekeı biz qandaımyz?

Kimnen: Muhtar Shahanov 

Jańaózen oqıǵasyna «Rýhanııat» partııasynyń atynan alǵashqylardyń biri bop daýys kóterdik. Bılikke birneshe talap qoıdyq. Biraq bizdiń málimdememizdi gazetter jarııalamaǵandyqtan Shahanov Jańaózen máselesinde únsiz qaldy degen jalǵan daqpyrttar tarap ketti. Men bir top jigittermen Jańaózenge bardym da. Biraq áldekimderdiń joǵarydan bergen tapsyrmasyna oraı bizdi Jańaózenge kirgizbedi. Naq sol kezde «Rýhanııat» partııasy 10 kúndik qatal tekseristen soń, saılaýǵa túsýshilerdiń tizimine engen bolatyn. Tipti respýblıkamyzdyń bes oblysynda ótkizgen kezdesýlerde: «Osynda qatysyp otyrǵandardyń kópshiligi «Nur Otan» partııasynan. Biraq biz daýsymyzdy túgeldeı siz múshesi bop sanalatyn «Rýhanııat» partııasyna beremiz», – dep aıtýshylar kóbeıgendikten, «partııanyń keıbir qujattary durys emes eken» degen syltaýmen bizdi saılaýǵa qatysý quqynan aıyrdy. Buǵan basty sebep – meniń Jańaózenge barar jáne qaıtar joldaǵy jurtpen kezdesýim jáne bıliktiń osal tustaryn ashyq túrde áńgimeleýim edi. Jańaózen men Shetpe oqıǵasy Jeltoqsan kóterilisi kezindegi alapat oqıǵaǵa jaqyndaıdy. Keıbireýlerdiń sózderine sensek, qaza bolǵandardyń sany bılik bergen málimetten áldeqaıda kóp sııaqty. Bir másele aıqyn. Qazirgi bılik saltanat quryp turǵan kezeńde Jańaózen shyndyǵynyń tolyq ashylmasy aıqyn. Biraq erte me, kesh pe qaısar shyndyqtyń alǵa shyǵatyny sózsiz.

Kimnen: Qazaq:

qazaq árpiniń latyn álipbıine aýysýyna óz pikirińizdi bildirseńiz,kópten kórinbeı kettińiz qazaq tiliniń joǵaryǵa bıiktenýine atsalysyp shapqylap júr edińiz qazaq tili memlekettik til bolyp el bolyp bárimiz sol tilde qashan saırap kete alamyz? Rahmet....

Kimnen: Nábı:

Men de osyny bilgim keledi. Muhtar aǵa, kırıll-qazaq álipbıiniń latyn-qazaq álipbıine kóshýine qalaı qaraısyz? Meniń oıymsha kóshý kerek.

Kimnen: Muhtar Shahanov 

Joǵaryda jaýap berildi.

Kimnen: Muhtar Shahanov 

Qazirgi tańda ultymyzdyń úlken bóligi kosmopolıtke aınaldy. Shamamen, 60 paıyzǵa jýyq qazaq óz ana tilinde oqı almaıdy, jaza almaıdy. Osy toptyń úlken bóligine ult ta, til de kerek emes. Eger bılik bizdiń usynysymyzǵa qulaq asyp, memlekettik til týraly arnaıy zań qabyldaǵanda, basqa elderdegideı memlekettik tildi bilmeıtin adam memlekettik qyzmetke alynbaǵanda, múlde basqasha jaǵdaı qalyptasqan bolar edi. Qazir latyn álipbıine kóshsek qazaqtar ekige bólinedi. Bir bóligi taza orys álipbıinde qala beredi. Árıne, latyn álipbıine kóshýge men qarsy emespin. Biraq munyń álgindeı ashyq túrde ultty ekige bóletin problemasy bar.

Kimnen: zheltocsan

Muhtar aǵa, ássalamýǵalaıkým. meniń sizge qoıar eń birinshi suraǵym: osydan birneshe jyl burynǵy Araldy qutqarý úshin dep jınalǵan qarjylar qaı qumǵa sińip ketti? Nege siz Aral teńizi máselesiniń basyn bastap alyp Qyrǵyzstanǵa elshi bolyp qashyp kettińiz? ekinshi, siz úkimettiń "qazaqstandyq ult" doktrınasyna qarsy búkil eldi, ultqa jany ashıtyn zııaly qaýymdy, elge tanymal azamattardy uıymdastyryp, myqty jumys istep, úlken jeńiske jettińiz. Ol úshin sizge zor rızamyz. Endi prezıdent Nazarbaev "ıntegrasııa, ıntegrasııa" dep júrgende Reseıdiń bodanyna qalaı enip bara jatqanymyzdy ádeıi sezbeı otyrmyz. Osylaı jaımen-jaımen kete bersek endi taıaýdaǵy 5-6 jylda Reseı bıleıtin jańa memleketke "óz erkimizben" qaıta qosylyp, táýelsizdikten túbegeıli aırylamyz. Bul ómirdiń shyndyǵy. Siz osyǵan baılanysty nege bizder sııaqty jaı ǵana aıtyp qoıyp tynysh otyrsyz? Álde taǵy bir jańa "odaqtyq" memlekettiń Joǵarǵy Keńesiniń sý jańa depýtaty bolýǵa dámeńiz bar ma? endi úshinshi. Siz bilesiz, eldiń ishinde, onyń ishinde ózimizdiń qazaq ultynyń ishinde, ásirese jastar arasynda, Islam dinine bet burý jyldan-jylǵa artyp keledi. Jáne olar burynǵy kópshilik qazaqtar sııaqty jaı ǵana "men musylmanmyn" degen qur sóz emes, Islamnyń farzdary men súnnetterin oryndap, tyıymdarynan tyıylýǵa ustanymdary men is-áreketterin kórsetýde. Al bul jaǵdaı bılikte otyrǵan burynǵy ateızm ýyn ishken úlken aǵalarǵa "ázireıildeı" kórinýde. Osynyń kesiri eldegi din ustanatyn qaýymdy baqylaýdy, tipti keı jerlerde zańsyz qýdalaýdy kúsheıtip onyń arty jyl saıyn turaqty qaıtalanatyn kishigirim qandy soǵysqa deıin aparyp jatqan jaılary bar. Osy týraly sizdiń pikirińiz qandaı?

Kimnen: Muhtar Shahanov: 

Aral qasiretin men 1980 jyldyń ekinshi jartysynda kóterdim. Sol tusta bılik «Aralda eshqandaı problema joq, Shahanov bosqa baıbalam salyp jatyr» degen pikirdi jıi alǵa shyǵardy. Biraq biz Aral qasiretin búkil álemniń qulaǵyna jetkizý úshin az kúsh jumsaǵanymyz joq. О́z elimizde jáne shetelderde Aral týraly ótkizilgen konferensııalar, jıyndar qanshama. Keıinnen Jeltoqsan oqıǵasymen shuǵyldanyp júrgen tusymda eki baspasózde birdeı «Araldyń aqshasy qaıda?» degen maqala jarııalanypty. Bir adam kelip teksermekshi boldy. Men oǵan: «20 tıyn dep aıtpaıyn, eger jemqorlyqqa burylǵan 10 tıyn tapsań betime túkirýińe bolady. Taba almasań meniń de saǵan aıtar sózim bar. Osyǵan kelisesiń be?», – dedim. Ol basyn ızedi. Qujattardy muqııat tekserip bitken soń, ol eki ıini salbyraǵan kúıi qasyma kelip: «Aralǵa túsip jatqan aqsha bar eken, biraq ony alatyn mehanızm jasamapsyz ǵoı», – dedi muńaıǵan túrde. «Endi qalaı dep oılap ediń ıttiń balasy. Ejelden dúnıeqońyzdyq tabıǵatyma jat. Meni bul jaǵynan eshqashan da ustaı almaısyńdar», – dedim ózeýrep. Jeltoqsan máselesimen aınalysyp júrgen kezimde Amerıkanyń Atlanta qalasynda Aral problemasy týraly jasaǵan baıandamamda «Biz Aral qasiretin búkil álemniń qulaǵyna jetkizdik. Iаǵnı, óz mindetimizdi oryndadyq. Qolymyzda qarjy joq, bılik joq. Sondyqtan bul máselemen endi Orta Azııa jáne Qazaqstan respýblıkalarynyń prezıdentteri shuǵyldansyn» degen usynys aıtyp, Aral máselesin túgeldeı Nazarbaevtyń qolyna tabys etkenmin. Al «Qyrǵyzstanǵa elshi bop qashyp kettińiz» degen pikirińiz de ádilettilik emes. Ekinshi suraqqa joǵaryda jaýap berildi 3. Qazaqstanda qazir tórt jarym myńnan astam dinderdiń bólikteri, uıymdar, mekemeler bar. Basqa elderde basbuzar atanǵan dinderdiń bári Qazaqstannan qonys tabýda. Munyń ústine dinderdi qıratýǵa nemese olarǵa búlik salýǵa yqpal etetinderge Amerıka jyl saıyn 11 mlrd, dollar qarjy bólýde. Sol qarjynyń úlken bóligi Qazaqstanǵa túsip jatyr. Osy ne úshin kerek edi? Dindegi ala-qulalyqqa túgeldeı bılik kináli.

Kimnen: Bıbi hanym:

Muhtar aǵa ózińizdiń otbasyńyz týraly aıtsańyz, neshe ul-qyzyńyz bar, jastary, ne jumyspen aınalysady, sizge qatty uqsaıtyny qaısysy? Jeńgemiz jaılyda aıtsańyz. Sizdi biz jaqsy kóremiz, ıaǵnı halqyńyz. Kim ne dese o desin siz el aldynda Shahanov bolyp qalasyz ár qashanda! Lıvııany fashıstik ıtalıanyń basqynshylaryna qarsy kúresken kósemi Omar Muhtarǵa uqsaısyz siz. Sol fılmdi (dısketi bar) taýyp kórýińizdi suraımyn, óte áserli. SIZ BIZDIŃ OMAR MUHTARSYZ AǴATAI!

Kimnen: Muhtar Shahanov: 

5-6 bala-shaǵa, on shaqty nemerem bar. Jubaıymnyń esimi – Hanshaıym. Meniń poezııa keshterimde qyzymnyń, nemerelerimniń jarysa óleńderimdi jatqa aıtqanyn kórgen bolarsyz. Siz aıtqan fılmdi kórýge tyrysamyn.

Kimnen: Jaqyp:

Muhtar myrza, "Qazaqstannyń halyq kongresi" partııasyn Oljas Súleımenov ekeýiń qurdyńdar, biraq ol tez ıelenip ketti. Qalaısha? Oljas bıliktiń Ertisbaevtaı ekinshi "bulbuly" bolyp aldy. Ras pa? Ony orys gázetteri "sovet jáne qazaq ádebıetteriniń klassıgi" dep jazyp júr. Durys pa?

Kimnen: Muhtar Shahanov: 

Bul suraqqa meniń mynadaı jyr joldarym jaýap bere alady: Qaı tilde qaınap, Qaı tilde oılap, Qaı tilmen aqsa perzenttik túısik órisiń, Sol tildiń úni, sol tildiń qaıratkerisiń!

Kimnen: amır

rýshyldygynyz týraly aıtpadynyz goı?!

Kimnen: Muhtar Shahanov:

Men eshqashan da rýshyl bolǵan emespin. Kezinde men osy rý-rýǵa bólinýge batyl túrde qarsy shyqqan jáne soǵan úndeý jarııalaǵan adammyn. Bul máseleniń úlken zardabyn prezıdentke de aıtqanmyn. Qazir eldik-ulttyq múdde tóńireginde kúreseıin deseń, árqaısysy óziniń rýynyń múddesin alǵa shyǵarady. Qazaq qaýymy retinde birlese qımyldaý múmkindiginen aırylyp baramyz. Múmkin, osylaı etý bılikke tıimdi de shyǵar. Árıne, árkim óziniń ata-tegin jáne onyń qurylysyn bilýi shart. Biraq osymen túbegeıli aýrý úlken qasireti ákeledi. Birlesip bas qosa almaı júrgenimizdiń túp tamyry osynda jatyr.

Kimnen: Týǵan ólke

Mýqtar aǵa qorqaq júre kele batyr bolar ,batyr júre kele shyńdalar degendeı sizdi osy ekeýiniń qaıyssyna jatqyzýǵa bolady , abyroı , bedelińiz bar adamsyz bılikten nege qorqasyz , qaıta bılik sizden qorqýy kerekǵoı .Halqyńyz úshún nebir daýyldarǵa tótep bere alamyndep oılaısyzba jaqsylyq ózdiginen kelip ornyqpaıtynyn jaqsy bilesiz sondyqtanda sol jaqsylyqqa talpynys kerek emespe , kedergilerdi tastalqan etip Azattyqtyń shynaıy kelbetin ornatýǵa qolda qandaı múmkúndikter bolýy shart .Osy oraıda sizdiń shyn kózqarasyńyz qandaı .

Kimnen: Muhtar Shahanov:

Men eshqashan shyndyǵymdy joǵaltqan emespin. Eger sen batyr bolsań nege aty-jónińdi tolyq jazbaısyń?

Kimnen: Qabaqaı Adaı:

Assalaýmaǵaleıkým, Muhtar aǵa! Sizge qoıar suraqtarym 1. Nazarbaevqa qazaq tilinde sóıleýge kim kedergi jasap otyr? Ol ózi bastap qazaq tilinde sóılese qasyndaǵylar onyń ishinde uıǵyry, orysy bar bári de til suranysqa ıe bolǵandyqtan qazaqsha saırar edi. Suranysqa ıe aǵylshyn tilin jurt kerek kezde 5-6 aıdyń ishinde úırenip alyp jatqan joq pa 2. Ol kisiniń(Nazarbaev) ulty qandaı? (Suraqqa jaýap berý bermeýińiz óz erkińiz) 3. Ult-azattyq qozǵalys partııasyn ashý oıyńyz bar ma? Dálirek aıtsam naǵyz ult jandylar partııasyn 4. Jańaózendikterdiń haqtaryn qorǵaý úshin qandaı is-áreket jasadyńyz, bizdiń ne isteýimiz kere? Aldyn ala rahmet.

Kimnen: Muhtar Shahanov:

Nazarbaev "Qazaq tili basqa tilderdi basyp ketpeý kerek" degen pikir aıtty. Eger Respýblıkamyzda bıliktiń keıingi sanaǵy boıynsha 140 til bar dep eseptesek, 58 tilden ózgesinde 500-ge deıin ǵana adam bar eken. Kópshiliginde 1 nemese 2 adamnan ǵana. Qazaq tili, ıaǵnı, memlekettik tilimiz 1-2 adamnan turatyn tilderdi basyp ketpeý quqyǵyna ıe bolmasa, onyń nesi memlekettik til? Mine, bılikti qazirgi tilge degen kózqarasy qaıda jatyr.

Kimnen: A.Muqabaı:

Qadirli, Muha, jetpis jasyńyz qutty bolsyn! Sizge uzaq ómir, myqty densaýlyq tileımin. Al, suraqqa kelsem, qazir 5000000 qandasymyz shetelde júr. Qazaq kóshi toqtady. Men oılasam, Siz aıtyp júrgen qazaq tili bul qasirettiń qasynda jip ese almaı qalady. Sol qazaq kelse, til máselesi ózdiginen sheshiledi. Buǵan aıtar daýyńyz bolmasa kerek! Endigi ǵumyryńyzda sol qazaqtyń Qazaq eline oralýyna qandaı úlesińiz bar? Nege sol máseleni kótermeısiz, sonymen nege aınalyspaısyz?

Kimnen: Muhtar Shahanov:

Biz kezinde parlamentte júrgende osy máseleni birneshe dúrkin kóterdik. Biraq bıliktiń yqylasy joq bul máselege. Shetten kelgen qazaqtar ultymyzǵa jańa rýh qosar edi. Myna Qytaıda turatyn qazaqtarǵa erekshe qurmetpen qaraımyn. Tilimizge, rýhymyzǵa degen qulshynystary erekshe. Eger solardyń kóbi kelgende ultymyzdyń tipten sapasy kúsheıe túser edi. Biraq bılik amalyn taýyp, bul máseleni shetke qaqpaılap keledi. Aıttyq ta, jazdyq ta - bılik pysqyryp qaramasa, bizdiń qolymyzda ne bar?

Kimnen: Naızabek:

Muqtar aǵa ,assalaýmalıkim! Sizden suraǵym, Jaýǵashty Nábıev degendi estýińiz bar ma? Ol kisini tanysańyz da,tanymasańyz da, sol kisiniń 70 jas merekesin toılamaı, ol toıǵa jınaǵan 1 mıllıon teńgeni Jańaózen munaıshylaryna jibergenin estidińiz be? OL kisiniń sol áreketin qalaı baǵalaısyz?

Kimnen: Muhtar Shahanov: 

Durys. Eldik, ulttyq múddege árbir adam yqylasty bolýy kerek. Bul máselege biz de shama-sharqymyzsha úles qosyp jatyrmyz. Kúnine maǵan 20-30 adam keledi. Solardyń basym bóligi qarjy surap keledi. Keıde aılyǵymdy jyryp, solarǵa járdem berip jatamyn. Men dúnıe-múlikke qulshynbaǵan adammyn. Eger men baılyqty maqsat tutsam, qoǵamdaǵy úlken baılardyń biri bolyp otyrar edim.

Kimnen: Shyńǵys Maman:

Assalamagaleıkým aga, sizdiń QNet kompanııasynda isteıtinińiz raspa?

Kimnen: Muhtar Shahanov:

Men "Jalyn" jýrnalynyń bas redaktorymyn, 150 myń teńge aılyq alamyn. Odan basqa tabysym joq. Keıde shyqqan kitabymnan paıda túsedi. Onyń ózin eldik, ulttyq múddelerge paıdalanamyn.

Kimnen: Jas Kazak:

Ýassalammagaleıkým, Aga! Tek kana bir Sýrak koıý bola ma? Agaı, sol Jeltoksan Okıgasyna Kandaı baga berý kerek? Ekinshiden, Nazarbaev Agamyzga, Elbasymyzge, sol ýakytta, Kandaı baga bere alasyz? Satkyndylyk kop bolady ma? Konaev Agamyzga kalaı karaısyz? Oı-pikiriniz Boıynsha, Nazarbaev pen Konaev arasynda kim Kalykka kobirek jaksylyk jasalygan?

Kimnen: Muhtar Shahanov:

Qonaev aqsaqalmen ómiriniń keıingi jyldary jaqsy aralastym, syrlastym. Jýyrda meniń "Qonaevpen syrlasý" degen kitabym da jaryq kórdi. Sol kitapta birneshe adamdar, bılik basyndaǵy adamdar "Qonaev jastardyń arasyna shyǵyp pikir aıtyńyz degende shyqpaı qoıdy" degen oı aıtty. Men kitabymda buny joqqa shyǵardym. О́ıtkeni "Lýbıankanyń 17 qupııasy" degen Máskeýde shyqqan kitapta men týraly da aıtylady. Sonda Qonaevqa qatysty jańǵaǵy máseleniń ótirik ekeni aıtylady. Endi Nazarbaevqa keletin bolsaq, eldik-ultttyq múdde jóninde qanshadan beri jaǵalasyp kele jatyrmyz. Osy keıingi sózderiniń birinde ótken jyly aıtty "qazaq tili basqa tilderdi basyp ketpeýi kerek " dep. Qazir bizde 140 til bar eken. Sol tilderdiń 58 tilden bylaıǵysynda 500 adamnan ǵana bar eken. Keıbir tilderdiń bir-eki ǵana adamy bar eken. Al solardyń barlyǵyn qosyp, "oıbaı, biz kópultty elmiz" deıdi. Buǵan qarsy men kezinde maqala jarııalaǵam. Ol kezde Qazaqstanda 129 ult bar esepteletin. Sol kezde О́zbekstanda 136 til bar eken. Sonda О́zbekstan kópultty memleket emes, Qazaqstan kópultty memleket eken. Máselen, Almatyda tek uıǵyrdyń 12 ortalyǵy bar eken. Qazaqtyń mádenıetine arnalǵan birde bir ortalyq joq. Bizdiń de tilimiz, saltymyz bolýy kerek. Sondyqtan bul arada osyndaı ádiletsizdikter bar. Mine, osynyń osy betinshe óris alýyna birden bir kináli adam – Nazarbaev.

Kimnen: Yzaly mańǵystaýlyq:

Qurmetti Muqa! Attasyńyz Maǵaýınniń Siz týraly pikirlerin bilemiz. Anyq-qanyǵyn anyq bilmegendikten "Osy qazaqtarǵa ne jetpeıdi, talasady da júredi",-dep oılaýshy edim. Qazir "Juldyz" jýrnalynda jarııalanyp jatqan "Shyńǵys han" romanyn oqý ústindemin jáne avtordyń logıkasymen, oqıǵany, tarıhı faktilerdi keltire otyryp, baıandaý júıesimen tolyq kelisemin. Kóptegen tarıhı kitaptardy oqý barysynda qalyptasqan, durys ekendigin ishki túısigimizben sezetin, biraq esh jerden "osy durys" degen jyly lebiz kezdestire almaı júrgen kóptegen máselelerge jaýap tapqandaımyn. Meniń Sizge qoıar suraǵym mynaý - Siz ózińiz anyq bilmeıtin, tolyq zerttemegen Shyńǵys han taqyrybyn nege qozǵadyńyz? Qatelikke urynamyn-aý dep qoryqpaýyńyz qalaı? Orys-sovet ǵalymdarynyń Shyńǵys han týraly pikirleri, osynaý uly tulǵany qazaq halqyna jaqyndatpaýǵa tyrysýynyń sebepteri Sizdi tiksintpedi me? Taǵy bir suraǵym - túrki álemine orasan zor apat ákelgen Aqsaq Temirdiń orys-batys áleminde asyra