Járken Bódesh: Qashqyn aqynǵa memsyılyq berilse, odan artyq baqyt bar ma?

Járken aǵa, assalaýmaǵaleıkým! Sizdiń óleń jazý ekpinińiz jáne onyń shynaıylyǵy múlde bólek. О́zim onyń sebebin sizdiń taǵdyryńyzben baılanystyryp oılamyn.

О́z ómirińizdi múmkindiginshe bir sholyp, ásirese «óreden irimshigin ap qashatyn, aǵataı janqaltańda qurtyń bar ma?» dep jyrlaǵan kezderdegi týǵan jer men atajurt, qytaı men orys otrasynda arpalysqan kezderińizden úzik áńgime bolsa da aıtyp berseńiz eken!

Áýeli aqynnyń taǵdyrymen tanys bolý kerek, taǵdyrymen tanys bolmasań suraq qoıma. Aqynnyń taǵdyry da, poezııasy da – ózi. Aqyn qashanda basynan ne ótti, ne ketti, ıaǵnı, ózin jyrlaıdy. Bizdiń qazaqtyń taǵdyry aýyr halyq qoı, túrli sebeptermen shet jerge kóship ketti, munyń ózi qazaq ádebıetiniń búgingi bıikke kóterilýine ózindik yqpaly boldy,  Meniń taǵdyrym Qytaıdyń «Mádenıet zor tóńkerisi» degen almaǵaıyp zamanǵa týra keldi, sonda tóńkerilip júrip tóńkerilip qaldyq, sosyn ata jurtty tabý kerek boly. Sebebi, jańaǵy tóńkeristen keıin onda ómir súrýge múmkindik bolmaı qaldy. Sosyn osynda keldik,  40 jyl boldy, jaman bolǵamyz joq, kitaptarym shyǵyp jatyr, barlyq syılyqtardy aldym. Tek Memsyılyqty alý qıyndaý bolady eken, osy joly oǵan da joǵary daýyspen óttim. Biraq bul syılyqty berse de rızamyn, bermesede rızamyn. Biz ata jurtymyzdy adaspaı taptyq, sondyqtan, biz baqytty adambyz. Shekaradan Jabaq degen shaldyń artyna mingesip óttim, bala kúnimde túk salmaq joq, kip-kishkentaı bala boldym. Jeti  atymyz bar edi, jolda júriske jaramaı qaldy, sosyn Jabaq aqsaqal: «attardy jiberińder, ózi eldi taýyp alady» dep jibertti. Sonda bizgen birge úsh ıt erip shekaraǵa deıin keldi de, úrip, ulyp qaıtadan artqa qaıtyp ketti, sodan beri ıtti qatty jaqsy kóremin.

Járken aǵa, bir óleńińizde «Aldymda Muqaǵalı Maqataev, sońymda Esenǵalı Ráýshanov» depsiz, osyny jas jaǵynan aıttyńyz ba, álde talant, óleń jaǵynan ba? tipti qyrǵysyǵyp nemese ázildep jazdyńyz ba? al qazaq ádebıeti shyn máninde úsheýińizdi bir-birimen ıyq tiresken dara-dara shyń dep esepteıdi. Siz Esenǵaıǵa eki óleń arnapsyz, ol kisi sizge óleń jazdy ma?

Buny talant jaǵynan aıttym, Esenǵalı jasy jaǵynan da menen kishi, óleńnen de ozyp kete almaıdy, men, jalpy eshkimdi aldyma túsirgim kelmeıdi, al, ozyp ketse qýanam!

Esenǵalıdy qatty jaqsy kórem, ol – naǵyz talant. talantty talant qana syılaıdy.

Qaraǵan butanyń túbinen,

Uıqysy qanyp túnimen,

 Orǵyp shyqqan qoıandaı,

Orǵyp-orǵyp júgirem, –  dep bastalatyn  týǵan jerge barǵanda jazǵan óleńimdi Esenǵalı tutas jatqa biledi. Al ol men týraly jazyp júr me, jazbaı júrme bilmeıim, suramaımyn da, jazsa bir kúni estıtin shyǵarmyz.

Járken aǵa, men sizdiń 23 óleńińizdi jatqa biledi ekem, ony jattaıyn dep jattaǵam joq, ózi mıymda qalypty. Men ǵana emes mańaıymdaǵy balalar da biledi. Ásirese týǵan jer, týǵan el týraly óleńderińizdi. Sizge tek jaqsylyq tileımin. О́zim jolyqqan emespin. Bir-aq siz bar qazaq poezııasyn meniń ómirimniń bir bólshegi. Áli shekara asa almaı júrgen jaıym bar.

Qazir kóshi-qon týraly túrli áńgime bar, jalpy qoǵam aralasyp ketti, búkil álem quda men qudaǵıdaı. Sondaı kezde bir daǵdarys bolýy – zańdylyq, kóshtiń toqtaǵany ras, meniń danyshpandyǵym joq, aqyn ǵanamyn ǵoı, boljamym boıynsha shekara eshqashan jabylmaıdy, óziń ebin tapta kel, Otanyńdy, ata-jurtyńdy kór, Járken aǵańdy izdep kelip jolyq, jeńgeńniń qolynan shaı ish.

Sizdiń N.Orazalın týraly pikirińizdi bilgim keledi, menińshe myqty uıymdastyrýshy, basshy shyǵar, biraq shyǵarmashylyq turǵydan «anaý» aıtqandaı myqty emes, kelisesiz be?

Kez kelgen shyǵarmashylyq adam – ot, soǵan Nurlannyń órtenip ketpeı júrgenine tańǵalam. Qazaq «Sý ishken qudyǵyńa túkirme» degen, men eshkimdi jamandamaımyn, osy jurttyń Nurlandy jappaı jamandaıtynyn túsinbeımin. Jumys jasap jatyr, rızamyn!

Járken aǵa, stakanmen máńgilikge qoshtasý oıyńyz da bar ma? din talaptaryn qanshalyqty oryndaısyz?

Osy suraqty qoıyp otyrǵan adamnyń dinı biliminiń joǵarylyǵyna senbeımin, mundaı suraqty ońashada qoıý kerek. Men din týraly kóp bilem, oqyǵam, kez kelgen adamǵa saǵattap sóılep berýge daıynmyn, Quran súrelerin de jatqa bilem.

Araq – apat, talanyt – apat, eshkimniń atyn atamaıaq qoıaıyn. Bireýlerdiń aıtýynsha araqtan ólgen aqyndar bar eken, olaı emes, olar kúıikten, talantyn tanymaǵandyqtan óldi. Qysqasha osy.

Járken aǵa, men sizdiń ólńińizdi súıip oqımyn, osy joly memlekettik syılyq alýńyzǵa tilektespin! Suraǵym: Jastardan kimderdiń shyǵarmashylǵyn joǵary baǵaaısyz? qandaı óleńi, qandaı kitabi úshin, jalpylama soǵa salyp júrmeńiz?

Osy suraqty qoıǵan adam maǵan tanys sııaqty. Talanytty baýyrlarym óte kóp, qaısysynyń esimi aýyzǵa ilinsin. Birin aıtsam, biri qalyp ketedi, sondyqtan bul suraqtyń jaýabyn, jazǵan maqalalarymnan alyp alsyn.

Otbasyńyz týraly aıtyp ótseńiz? Balańyzdy orystildi dep estidim, sol ras pa?

Ol meniń qysyretim, orys tildi emes ol, qazaq tildi. Qaıdaǵy suraqty qoıyp adamnyń kóńilin eljiretesińder.  Meniń eki balam boldy, olar ata jurttan tapqan eki úlken tabysym edi. Birin qudaı alyp ketti, ekinshisinen eki nemere súıdim, solardy baılyq, kóbeıdik dep sanaımyn. Úıdegi jeńgeleriń áli kúnge deıin aldymnan kesip ótpeıdi, onsyz dastarqanda shaı ishe almaımyn, qazaq otbasynyń berekesi bolsa meniń otbasymdaǵy berekedeı bolsyn!

Qabdesh, Muhtar, Sofy, Dýlat, Temirhan t.b aǵalarymyz ulttyq máselelerge ún qosyp jatady, siz ne úshin sondaı kezde minez, azamattyq ustanym kórsetpeısiz? Qandastar máselesinde de ataly sóz aıatyn jastasyzǵoı?

Aqyn aqyn qalpynda qalý kerek, men saıasatty osy kisilerden artyq bilmesem, kem bilmeımin. О́ıtkeni, saıasatty ómir úıretedi. Myna suraq, qısyq suraq eken, men Qabdesh aǵamnan artyq aıta almaımyn, al, Temirhanmen sóz talastyrýǵa bolady, ol ashyǵyn aıtady. Biz naǵyz aqyndar eshteńege syımaımyz, buzyp ótkimiz keledi. Qaptaǵan uıqas bizge sóz emes.

Rýyńyz qandaı osy sizdiń?

Rýyńdy urmaımyn, eń bastysy – qazaqpyn, Abylaıdyń bas batyry Batyr Baıannyń  urpaǵymyn.

О́leńińiz keremet, biraq, atyńyzdy ádebıetshilerden basqa jurt bile bermeıdi, nege?

Men ózimniń aqyn ekenimdi kimge baryp aıtamyn. Kóbinde jalǵyz júrem, biletinder biledi, bilmeıtinderge kerek emes shyǵarmyn, ózi bilsin.

Járken aǵa, shette turatyn qazaq qandastaryńyzǵa kelip kezdesip, shyǵarmashylyq kesh qtkizý oıyńyzda joq pa?

Bar, kóptegen azamattar kitabyńyzdy shyǵaryp beremiz dep óleńderimdi aldy, qalamaqy almaımyn dep qolhat ta jazdyrdy, sol jaqtyń zańy solaı bolsa kerek. Artynan joq boldy, men Qytaıdan jas kezimde kettim, qazir eshkimdi tanymaımyn, kimge baryp jalynamyn aqsaqal basymmen.

Kóke, osy joly mamsyılyq bermese de muńaımańyz, sebebi, sizdiń aqyndyńyǵyńz kózi tirilerdiń ishinde alǵashqy úshtikke enedi. Olar, Serik Aqsúńqar, Temirhan Medetbek, Járken Bódesh.

Mynaý oqyp júrgen adamnyń sózi eken, meniń talantty adamdarǵa eshqandaı qarsylyǵym joq, takapar emespin. Men keshe ǵana shekaradan qashyp ótkem, búgin memsyılyqqa talasyp jatyrmyn, meni baǵalap otyrǵan atajurt, memleket, ádebıetti túsinetinder t.b. solarǵa rahmet.

Elýden asyp, shabyty qaıtyp qarabaıyr turmys keshirip júrgen saıypqyran aqyndar qanshama?! Al onyń janynda siz «aqyndyq jaspen ólshenbeıdi» degen qaǵıdany dáleldep kele jatqan birden-bir aqynsyz desek te bolar. Oǵan kýá jaýhar jyrlaryńyz ben kúnnen-kúnge adymyńyzdyń alysqa sermelýi, al osy kúıge sizdi ne jeteleıdi?!?.

Keshe keńes úkimetinde senzýra degen boldy, ne jazǵanymyzdy qadaǵalap otyratyn. Qalaı táýelsizdik keldi, men solaı aǵyldym. Kógaldy sýarý úshin sýdy basynan býyp, tosyp, kerekti kezinde ǵana jiberip otyrady,  solaı tosylyp otyrǵan shabyt erkindik kelgende kósile tústi, Ol – táýelsizdik.

Ássálámúǵalaıkúm! О́zińiz bilesiz, barlyq jaǵynan eń jaqsy kóretin aǵamsyz. Allahtan endigi memlekettik sılyqtyń sizge berilýin tileımin. Bul inilik kóńilim ǵoı. Adamdyq nıetten sizdiń Allah paryzdaryn óteýińizdi ótiner edim.

Qul-Kerim baýyrymdy jaqsy tanımyn, jaqsy aqyn, men mine 70-ke taıap qaldym. Men shynymdy aıtaıyn, namazǵa jyǵylmaımyn, biraq, Kerim ekeýimiz kóp nárseni teńdeı bilemiz. Qul-Kerim aıtty eken dep erteń-aq jyǵylýyma bolatyn edi, biraq aqyndyq degen tylsym kúsh oǵan kúsh bermeıdi. Kerim óte talantty aqyn, biraq, men ol sııaqty bir taqyrypta jazbaımyn. Bir kezderi Á.Kekilbaev ekeýmizdi «Aǵylyp kele jatqan aqyndar»  dep maqtaǵan, ol kóregendikpen aıtty, Ábishti patshanyń qolyn súıdi dep kinálaımyz, ol bolmaıdy, ne bopty, bastysy – ol talant, ekinshi Ábishti biz týǵyza almaımyz, sondyqtan baǵalaýymyz kerek.

Qytaı qazaqtaryna qaısy kitaptaryńyz keldi ? Shetelden oralǵan oralman qazaqtaryńyzǵa jyrmen shabyt berdińizbe ? Qazaqstanda aqynnyń qadyryn qanshalyqty baǵalaıdy dep bilesiz ?

Joǵaryda aıttym shyǵaryp beremiz dep alyp ketedi, shyqpaıdy, kóńilimdi aýlaý úshin aıta ma, túsinbeımin. Baıaǵyda sonda shyqqan «Úrker» degen jınaqqa óleńderim engenin bilemin.

Bul taqyrypty menen kóp jyrlaǵan adam joq. Poezııamnyń negizgi arqaýy solar,  sonymen maqtanam, «Asapannan qazaq jaýyp tur» poemam shyqty jaqynda.

Bul úlken suraq. Poezııasyz el el bolmaıdy, búkil qazaqty rýhanyı jaqtan ustap turǵan – poezııa. Poezııa joq degenge senbeımin, tek oqýǵa jastardy tárbıeleýimiz kerek. Máselen, men óz balama óz kitabymdy oqyta almaı otyrmyn. Bizdiń kemshiligimiz – osy.

Qytaıdaǵy jas býyn – jaýqazyndar atynan birqansha suraqtar qoıa keteıin : 1. Qytaıdaǵy qazaq poezıasyn qalaı baǵalaısyz ? Ol jaqtaǵy qazaq aqyndarynan kimderdi qurmet etesiz ? 2. poezııa jáne aqyndyq shabyt týraly túsinigińizdi baıandaı ketseńiz? 3. poezııańyz týraly jazylǵan syn maqalalarǵa kóńilińiz tola ma ? Qytaıdan barǵan Bolat Bopaıuly, Ardyq Nurǵazyuly degen qalamgerler siz týraly qalam tartyp jur . qazaqstandaǵy ádebı synshylar men Qytaıdan barǵan ádebı synshylardyń poezııańyz týraly taldaýynda qandaı alshaqtyqtar bar dep sanaısyz? 4. Qazaqstandaǵy jas býyn aqyndardan kimderden zor úmyt kútesiz? Qandaı ereksheligimen ?

Munda bir nárseni aıtaıyn, ondaǵy qazaqtar birinshiden tildi jaqsy biledi, ekinshiden  taǵdyrdy biledi.  Qazir qolymda eshqaısysynyń kitaby joq, ótirik aıtýǵa bolmaıdy, gazetterde shyqqan óleńdi árkez oqyp turamyn, óte myqty.

Bul suraq talaıdyń basyn qatyrǵan. Biraq Abaı bir-aq shýmaq óleńmen jaýap bergen :

О́leń – sózdiń patshasy, sóz sarasy,

Qıynnan qıystyrar er danasy.

Tilge jeńil, júrekke jyly tıip,

Tep-tegis jumyr kelsin aınalasy.

Bolat Bopaı meniń poezııamdy óleń sııaqty jazdy, ony bireý túsindi, bireý túsingen joq, óte rıazmyn. Ardaq «Sezim máńgi gúldep turady» dep taldaǵanda, raıza bolǵandyqtan aldyna baryp sálem berdim, oqymaǵany joq, biletini óte kóp eken. О́ziń bilesiń Temirhan men týraly úlken maqala jazdy. «Járkenniń qyryq qyry bar aqyn, men onyń bir ǵana qyryn asha aldym, ol – týǵan jerge degen saǵynyshy» dedi, bul degeniń sumdyq sóz emes pe? Qýanyshbaı Qurmanǵalıev degen synshy bar, óte bilimdi jigit, kólemdi maqala jazdy, sosyn «Egemen Qazaqstan» gazetiniń Prezıdenti Saýytbek Ábdirahmanov ta poezııam týraly jazdy, meniń bir óleńimde bar eken, «Men aqyn emespin, taǵdyrym aqyn» degen, ol soǵan qarap, sen naǵyz aqynsyń degen baǵa berdi. Men osyndaı baǵalaýdan keıin ózgelerdiń maqtaýyna zárý emespin.

Meniń namysymdy qozǵaıtyn bir sóz bar, erten ol jaqtaǵy el, osynan qashyp ketken aqynǵa Qazaqstan memsyılyq berip jatyr eken dese, odan artyq baqyt bar ma?!

Qatarlastaryńyz dúrkiretip mereıtoı toı ótkizip jatady, siz óıtpeısiz? qoldaýshylar joq pa? Jaǵdaı joq pa?

Eldi áýirelegim kelmeıdi.

«Jańaózen kóterilisi» týraly pikirińizdi bilgim keledi?

Ol ýaqyttyq nárse. «Jańaózenniń aspany bulttanyp tur, qar jaýa ma bilmeımin zar jaýa ma» dep óleń jazdym. Táýelsizdik týy qulap ketpese bári teńsheledi. Ýaqyttyq taqyryptarǵa barmaý kerek dep oılaımyn. Máselen, Qytaıdaǵy «Mádenıet zor tóńkerisi» ótip ketti ǵoı, Jańaózende solaı ótip ketetinine ózimdi sendirgim keledi.

Alty Alashtyń aqsaqaly bolar jasqa keldińiz, únińizdi táýelsiz basylymdarda aıta júrseńizshi?

«Qamshy» portaly sııaqty kelip jatsa aıtamyz, men kimge baryp Járken edim dep aıtamyn.

Ázirlegen Qumar Jumahan

Sýretti túsirgen Nurǵısa