Akademık Nıkolaı Semashko: Lenınniń eń álsiz jeri mıy bolyp shyqty

Keńes Odaǵynyń kósemi atalǵan Lenınniń nemen aýyrǵany jáne saıasatkerdiń áıeli Nadejda Krýpskaıa kúıeýi jaıly shyn máninde qandaı estelikter aıtqany jaıly zertteýshilerge belgili boldy dep habarlaıdy Qamshy aqparattyq agenttigi. "Komsomolskaıa pravda" basylymynda shyqqan orys tilindegi materıaldy Qamshy qazaq tiline aýdaryp, oqyrman nazaryna usynýdy jón dep tapty.

1924 jyldyń 21 qańtary álemdik proletarıattyń kósemi Vladımır Lenın qaıtys bolǵan kún. Lenın neden kóz jumdy? Qandaı aýrýmen aýyrýshy edi? Onyń mıyn bólshektep kesip, zertteý jasaǵan ǵalymdar qandaı jańalyq ashty? Lenınniń jubaıyna psıhologtar suraq qoıǵanda, neni aıtty, qandaı derekter ádeıi syzylyp tastalyndy? Mıllıondaǵan adamdardyń qyzyǵýshylyǵyn týdyratyn bul suraqtardyń jaýabyn fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, «Marqumnyń ólgennen keıingi kemeńgerligin anyqtaý úshin júrgizilgen zerthana» atty bestseller kitabynyń avtory Monıka Spıvak biledi. Ol osy ýaqytqa deıin qupııa bolyp kelgen qujattarmen tanysýǵa ruqsat alǵan.

 

Qupııa bolyp kelgen dert

Lenınniń mıy qaıtys bolysymen-aq zertteý jasaýǵa berilgen bolatyn deıdi Monıka. Densaýlyq saqtaý basqarmasynyń ókili Nıkolaı Semashkonyń bergen esebinen úzindi keltirsek: «Vladımır Ilıch qan tamyrynyń tysy tyǵyzdanyp qataıýy aýrýmen aýyrǵan. Bylaısha aıtqanda, arterıoskleroz (ateroskleroz-red.). Atalmysh dıagnoz onyń ólimine sebepshi bolǵan. Sebebi mundaı dertpen, mıdaǵy qan tamyrlardyń nashar jumys isteýimen Lenınniń uzaqqa barmasy anyq».

 

Mıynyń salmaǵy 1340 gramm

- Adamnyń mıynyń salmaǵy onyń daryndylyǵynyń koeffısentine áser etpeıtindigin ǵalymdar biletin. Alaıda Lenınniń mıynyń salmaǵy normaǵa sál jetpeıtin. Mıynyń ortasha salmaǵy sol ýaqytta 1400 gramm bolyp sanalatyn. Mysaly, Týrgenevtiń mıy 2012 gramm, Baıronnyń mıy 1800 gramm bolǵan. Alaıda Lenınniń mıyn ashyp, ony zerttep, ólshegennen keıin endigári  mıdyń ortasha salmaǵy 1300 gramm bolyp eseptelinsin degen sheshim shyǵarady.

Zertteýshiler málimdemelerinde Lenınniń derti onyń jumysbastylyǵynyń, kórgen qıyndyǵy men tartqan azabynyń nátıjesinde paıda bolǵan degen qorytyndy jasady.  Akademık Nıkolaı Semashkonyń aıtýynsha, «skleroz, eń birinshiden, mıdy zaqymdaıtyn, azyp-tozdyratyn». «Jalpy aýrý degen nárse adamnyń eń álsiz jerin jabysady, Lenınniń eń álsiz jeri onyń mıy bolyp shyqty»,- deıdi akademık. Lenınniń mıy zertteý júrgizilgennen keıin V.I. Lenın atyndaǵy Instıtýttiń mýzeılik eksponatyna aınalady. Ol jerge sonymen qatar onyń júregi, denesinen alynǵan oq ta eksponat retinde qoıyldy.

 

Profonasııa

1925 jyly Lenınniń mıyn jan-jaqty zertteý maqsatynda arnaıy zerthana uıymdastyrylady. Keńes Odaǵy ishinen maman tabylmaǵandyqtan, ony shetelden aldyrtady.  Berlındegi Neırobıologııalyq ınstıtýtty basqarǵan belgili nemis nevrology Oskar Fogt (1870 - 1959) ózine tapsyrylǵan jumysty joǵary deńgeıde atqaryp shyǵady. Fogtyń jobasy boıynsha, mıdy úlken jáne usaq bólshekterge bólý úshin arnaıy qural-jabdyqtar jasalynady. Ol solardyń kómegimen mıdy 34000 bólikke bóle alǵan. 1927 jyly ıaǵnı 2 jyldyq zertteýden keıin Fogt Lenınniń mıy boıynsha arnaıy málimdeme jasady. Onyń qorytyndysyna sáıkes, qarapaıym adam men Lenınniń mıynyń arasynda shynymen de aıyrmashylyq bar.  Keıin Lenınniń mıy basqa tanymal adamdardyń mılarymen salystyryldy. Nátıjesinde, Lenınniń mıy barlyǵynan «myqtyraq» bolyp shyqty. Árıne, munyń bári profonasııa (ádeıi oılastyrylǵan dúnıe-red.) Eger de sheteldik ǵalym basqasha qorytyndy jasasa, ony halyq jaýy retinde atyp tastaýlary ábden múmkin edi.

1928  jyly Lennıniń mıyn zertteý úshin qurylǵan laboratorııa Mı ınstıtýtyna aınalady. Ol jerde qazir kóptegen tanymal adamnyń mıymen qatar, jaqyndarynyń aıtýy boıynsha, olarǵa jasalǵan psıhologııalyq portret te saqtaýly. Psıhologtar qoıǵan suraqqa Lenınniń áıeli Krýpskaıa da jaýap bergen bolatyn.

 

Lenınge oq jaýdyrǵan kim?

«Krık» basylymy Lenınge oq atqan áıel Fannı Kaplannyń málimdemesin birneshe jyl buryn jarııalaǵan bolatyn. Bul qujat muraǵattan 1934 jyly tabylǵan desedi.  Ol jerde bylaı dep jazylypty:

«...1891 jyly dúnıege kelgen men Sofıa Kapel esimniń durys ekendigin aıta otyryp shyn aty-jónim Fannı Kaplan ekenin málimdeımin.  1918 jyldyń tamyzynda eshkimniń kómegine júginbesten jalǵyz ózim Vladımır Ýlıanovke shabýyl jasadym. Munyń saıasatqa múlde qatysy joq. Kezinde meniń anamdy zorlap ketken, meniń dúnıege kelýime sebepshi bolǵan «ákem» Vladımır Ýlıanov ekendigin rastaıtyn dálel taptym. Sol úshin de ony attym».

Ras pa, ótirik pe, áli kúnge deıin belgisiz.

Krýpskaıanyń degeni

Krýpskaıanyń Lenın jaıly aıtqandarynyń barlyǵy esepke kirgizilmegen. Ult kóseminiń keremet obrazyna kóleńke túsiredi degen oımen keıbir dúnıeler syzylyp tastalǵan.

Qolmen jazylǵan dúnıe men mashınaǵa terilgen mátindi salystyra otyryp, syzylyp ketken keı dúnıelerdi qalpyna keltirdik,- deıdi Monıka Spıvak.

Álsiz de, myqty da emes

 «Álsiz bolmasa da, fızıkalyq turǵyda myqty da bolmady. Fızıkalyq jumysqa joq-tyn. Tek senbilik kezinde ǵana ter tógý daıyn edi. Bir orynda otyrmaıtyn. Úıde bir bólmeden ekinshi bólmege ersili-qarsyly, oı ústinde júretin. Gımnastıkamen aınalyspaıtyn. Qalanyń atyn taýyp oınaıtyn. Jaqsy júzetin, velosıped tepkendi unatatyn. Sańyraýqulaq terýdi qatty unatatyn...Tez sheshinetin...».

Qyzýqandy edi

«Bireýmen daýlasqannan keıin úıge úndemeı, ishten tynyp, qabaǵy túsip keletin. Bir nárseni ýaıymdap tursa túri bozǵylt tartatyn». Syzylyp tastalǵany: «1906 jyly Lenıngradtaǵy Panınniń úıinde Bogdanovpen (shyn aty-jóni Malınovskıı, fılosof, Lenınniń bolshevıktik fraksııamen jumys boıynsha áriptesi, keıin onyń synynyń nysany-red.) sózge kelispeı, taıaq alyp, bir-birine qandy kózben qaraǵany esimde  (ásirese Lenın)...»

Illıýzııaǵa oryn joq

«Alystan jaqsy kóretin. Ol meniń anammen (enesimen) alysqa kórýden jarysatyn». Syzylyp tastalǵany: «Lenınniń emes, anamnyń kózi mergen bolatyn. Onyń eki kózi eki túrli edi ǵoı... Gallıýsınasııa, ıllıýzııa, tanymaı qalý degen nárse bolǵan emes. Kórgen túste jaıly áńgimelep aıtpaıtyn...»

Galstýktiń túsine mán bermeıtin

 «Tez kıinip, tez sheshinetin...О́z kıimine mán bermeıtin. Menińshe, galstýgynyń túsi oǵan mańyzdy bolǵan emes. Jalpy, galstýkty amal-joqtan taǵatyn». Syzylyp tastalǵany: «Degenmen ádemi kıinetinderdi unatatyn».

Jylqy etin unatatyn

«Tamaqty talǵamaıtyn. Birshama ýaqyt boıy tek jylqy etin jegenbiz. Innokentı ekeýi dámdi dep aıtatyn. Jas kezinde jáne túrmede jatqanda asqazany qatty aýyrǵan (gastrıt-red.). Tek úıdiń tamaǵyn jeýge kóshkende menen «Mynany maǵan jeýge bolady ma?» dep surap alatyn. Búldirgendi aýyzǵa almaıtyn (ıdıosınkrazııa-red.). Tisiniń qyzyl eti isip ketetin. Botqa jegendi unatatyn».

Saýsaǵyn shoshatpaıtyn

«Sóz sóılegende oń qolyn aldyǵa jáne ońǵa sozatyn. Ústeldi uryp, saýsaǵyn shoshaıtý degendi bilmeıtin. Tabıǵatynan qyzýqandy bolatyn. Otqa da, sýǵa da birinshi bolyp túsetin».

Arqasy qozyp turatyn

Syzylyp tastalǵany: «Aýyryp qalǵanda dárigerler oǵan kóp nársege tyıym saldy. Jazǵandaryn oqyp, ol mynalarǵa salsa, bárine tyıym salaıyn dep tur»,-dep kúletin. Osynyń bári beker boldy dep oılaımyn... Dárigerler oǵan kitap oqý  men jumys isteýge tyıym salǵanda túnde uıyqtaı almaýdy shyǵardy. Bul kádimgi uıqysyzdyq emes-tin. Sansyz mazaly suraqtar qalyń uıqyǵa kirip ketýine kedergi keltiretin. Otbasylyq ómirde tynysh, saıası ómirde únemi arqasy qozyp turatyn jan edi».