30 eldiń qataryna da «merziminen buryn» kiremiz be?

Kózboıaýshylyqtyń kókesin Úkimet kórsetti

2013 jyldyń 23 jeltoqsanynda QR Úkimetiniń «Qazaqstannyń álemniń 30 damyǵan eliniń qataryna kirý jónindegi tujyrymdamalary» atty Qaýlysy qabyldanyp, Prezıdent qaraýyna joldandy. Endi bul qujat boıynsha Prezıdenttiń arnaıy Jarlyǵy shyǵyp, júzege asyryla bastaıdy. Baqylaıtyn – Prezıdent apparaty. «Qazaqııa» osy qujattyń túıindi máselelerimen tanystyrýdy jón kórip otyr.

Tujyrymdama Elbasynyń 2012 jylǵy jeltoqsan aıyndaǵy Joldaýynda usynylǵan, «Qazaqstan – 2050» Strategııasyndaǵy eldi modernızasııalaýdyń jańa saıası baǵytynan bastaý aldy. Odan keıin Elbasy  2013 jyly Qazaqstannyń damyǵan 30 el qataryna kirýi jóninde naqty mindetter júktedi. Tujyrymdama sony oryndaý sharalarynyń biri dep bilý qajet.

Qazirgi jaǵdaıdy taldaı kele Úkimet sarapshylary memleketti modernızasııalaýdyń eki satysy bar ekenin atap kórsetedi: alǵashqysy – agrarlyq ekonomıkadan óndiristik ekonomıka túrine kóshý, ekinshisi – óndiristi ǵylym men jańa tehnologııalar negizinde damytý. Osy turǵydan alǵanda, Qazaqstan óziniń «Qazaqstan 2030» strategııasyn 15 jylda oryndap shyqqan eken.  О́te tamasha jetistik! Alaıda, qujatta alǵashqy satynyń qaı baǵytta tabysty oryndalǵany týraly naqty dálel joq. «15 jylda oryndap shyqtyq» degen sóz kóńilge kúdik uıalatty.  Sebebi, aldymen agrarlyq ekonomıka jolǵa qoıylýy tıis edi. Biraq, olaı bolmady. Onyń ústine bul sala korrýpsııaǵa meılinshe beıim. Agrarlyq máselelerdi sheshken bolsaq, Tujyrymdamada «aýyl sharýashylyǵy jumysyna tartylǵan turǵyndar jappaı qyzmet kórsetý salasyna ketýde» degen sóz neni bildiredi:   «aýylda isterge is qalmadyny» ma, álde «aýyldaǵy jumyssyzdyq óndiristi damytýǵa yqpal etedini» me? Túsiniksiz. Is júzinde «alǵashqy damý satysyn tabysty, merziminen buryn» aıaqtasaq ne bolar edi? Onda, birinshiden − «Qazaqstan dástúrli agrarly el bolǵandyqtan, aldymen agrarlyq salasyn qarqyndy damytty, aýyl órkendedi, myńdaǵan jańa jumys oryndary men agroqalashyqtar paıda boldy. Aýyldyń osyndaı qarqyndy damýy óndiristi údemeli damytýǵa jeteleýde. Sonyń arqasynda agroóndiristi jańa tehnologııalyq deńgeıge jetkizýge múmkindik týdy. Al, bul el ekonomıkasyn shuǵyl túrde ınnovasııalyq tehnologııalarǵa qaraı burýǵa májbúrleıdi». Ekinshiden, «ǵylym men jańa tehnologııalardy engizý nátıjesinde agroóndiriste bosaǵan jumys kúshteri modernızasııalaýdyń ekinshi satysy – ınnovasııalyq tehnologııalyq óndiristi damytýǵa tartyla bastaıdy» der edik… Biraq, Tujyrymdamada olaı aıtylmaıdy. Onyń ornyna jaýyrdy jaba toqyp: «ónerkásiptik óndiristiń qarqyny artty», «halyqtyń tabysy ulǵaıdy», «áleýmettik jaǵdaıy ońaldy», «orta bilim berýmen tolyq qamtyldy», «ómir súrý jasy ulǵaıyp, balalar ólimi azaıdy» degen jalpylama anyqtamalar aıtylady. Bul degenińiz – naǵyz kózboıaýshylyq. Elbasyny, eldi aldaý!

Konstıtýsııaǵa qarsy tujyrymdama

Al, endi, «Qazaqstan ekonomıkalyq reformalardy júzege asyra otyryp, qazirgi kópultty memleketti qalyptastyra aldy» degen pikir tipten túsiniksiz. Eger olaı bolsa, onda  osyǵan deıin júrgizilgen barlyq ekonomıkalyq reformalardyń maqsaty «kópultty memleket qurý» bolyp shyqqany ma?  Al mundaǵy másele «kópulttylyqty qalyptastyrý» jóninde emes, naqty − memlekettiń damýy týraly bolyp otyr ǵoı. Al «memleket» − azamattarynyń múddesin qorǵaıtyn qural. Árıne, memleketke «ulttyq turaqtylyq» aýadaı qajet,  biraq, turaqtylyq pen birlik eń aldymen memlekettilikti nyǵaıtýǵa baǵytalmaı ma? Al memleketti nyǵaıtý, óz kezeginde azamattarynyń joǵary áleýmettik jaǵdaıyna (turaqtylyq dep uǵyńyz) qol jetkizýinen kórinis tabady. Jáne de, ekonomıka zańy boıynsha memleketti modernızasııalaýda sheshýshi faktor retinde ulttyq qatynastar emes − naryq mańyzdy rol atqarady. Onda da, naryqtyń ádiletti zańdarǵa súıenýi, erkin básekelestik bolýy qamtamasyz etilse ǵana! Bolmasa eshbir «modernızasııa» múmkin emes ekeni aqıqat. Nege osy týraly aıtpasqa! Sol sııaqty, turǵyndardyń áleýmettik jaǵdaıyn jalpylama túrde emes, dıfferensıaldy túrde, jiktep kórsetý Tujyrymdama jasaýshylardyń nazarynan tys qalǵan. Kóp oılanbastan «kópultty memleketti» jáne ondaǵy turaqtylyqty óz aktıvine jatqyza salǵan.  Máselege bulaı kelý − qoǵamdaǵy «baı-kedeı», «qyzmetker-jumyssyz», «aýyl-qala» sekildi áleýmettik jiktelýdi joqqa shyǵarý bolady. Metodologııalyq turǵyda bul zor qatelik.

Mundaı kózqarastyń oryn alýy «máselege másele retinde qaraýdan» emes, úkimettiń ishki esebinen týyndaıtyn sııaqty, ıaǵnı, munda Tujurymdama jasaı otyryp, óz qyzmetin de qalaıda ońtaıly etip kórsetý nıeti baıqalady… Bul – ǵylymı negizden, shynaıylyqtan aýytqý. О́ıtkeni, bizdegi «kópultty memleket» úkimettiń 20 astam «tabysty» júrgizgen reformalarynyń nátıjesinde paıda bolǵan joq. Ol bizge sonaý − qurdymǵa ketken Keńes Odaǵynan qalǵan «mura».  Jáne bizdiń Konstıtýsııamyzda «Qazaqstan – ýnıtarly memleket» dep jazylǵan. Kóp ultty memleket federasııa bolady. Bul endi – saıası qatelik.

Al maqtan eterlik tatýlyq (shynynda da solaı), aldymen − qazaqtyń týa bitken qasıetinen, ekinshiden − elimizdegi bar halyqtyń ózderiniń taǵdyry ortaq ekenin uǵýynan dese bolady. Qazaqstanda turyp jatqan ulttar «bas jaqqa baryspaıyq» degen qaǵıdany qatań ustanady. Tárbıe solaı – «qazaq tárbıesi»!

Sebebi ashylmaǵan máseleniń sheshýi de teris bolady

Tujyrymdama «modernızasııalaýdyń ekinshi kezeńinde «ómir súrý sapasyn arttyrý», «densaýlyq saqtaý júıesin tıimdi etý», «ómir súrý jasyn uzartý»,  «sapaly bilim», «basqarý ınstıtýttarynyń ashyqtyǵy», «aqparattyq tehnologııanyń jappaı taralýy» degen máseleler  aldyńǵy qatarǵa shyǵady» deıdi. «Osy kórsetkishter boıynsha Qazaqstan damyǵan elderden 50 jyl artta qalyp qoıǵan. О́tken ǵasyrda bul mejeni Japonııa, Fınlıandııa, Sıngapýr baǵyndyra aldy. Jaqynda – Ońtústik Koreıa osy qatarǵa qosyldy» deıdi.  Odan ári «HH1 ǵasyrda qatań básekelestik jaǵdaıynda damýshy elderdiń damyǵan elder qataryna enýi odan ári qıyndaı bermek» dep eskertilgen. Solaı ekeni ras. Alaıda osy máseleniń sebepteri kórsetilmeıdi. Sondyqtan «naqty isterge naqty baǵyt-baǵdar beretin tujyrymdama jasalyndy» dep senimmen aıta almaımyz. Ol úshin aldymen «ómir súrý sapasy», «densaýlyq kórsetkishteri», «sapaly bilim», «ashyqtyq», «aqparattaný» sekildi uǵymdarǵa jan-jaqty anyqtama berilip, olardyń álemdik standarttary jáne basqa derekteri saraptalýy tıis edi.  Sodan keıin, ol «derekterdi» ózimizdiń «qazaqstandyq» kórsetkishtermen salystyryp, eger ol oǵan sáıkes bolmasa, sáıkessizdiktiń paıda bolý sebepterin  obektıvti túrde ashyp kórsetse, áne, sonda odan shyǵar joldy da dálme-dál anyqtaý múmkin bolady. Sonda, eń bastysy, baǵdarlamaǵa ne tujyrymdamaǵa halyqtyń senimi artady. Bul − óte mańyzdy nárse. Sonda ǵana halyq pen bılik, halyq pen memleket, memleket pen bılik maqsattary bir arnaǵa toǵysyp, odan bastaý alǵan «kúshti aǵyn» kez kelgen baǵdarlamany, bul tujurymdamada atalǵan kez kelgen mindetti oryndap shyǵýǵa qýatty bolmaq. Al senim bolmaǵan jerde − árkim óz múddesi sheńberinde qalyp, nátıjesinde qoǵam óziniń damýynda aıtarlyqtaı jetistikterge qol jetkize almaıdy.

Árıne, «máseleni ashyp aıtý» ońaı emes. Sebebi, tabıǵı baılyǵy jaǵynan aldyńǵy qatardaǵy Qazaqstannyń óziniń 17 mln. halqyn «jetemiz» dep otyrǵan mejege áldeqashan jetkizýge bolatyn. Eger ashyq aıtsaq: elde jumyssyzdyq joǵary, baǵa qymbattaýda, aýyldar toqyraǵan, óndiris pen jeńil ónerkásip álsiz, básekelestik qabilet tómen, bilim berý men densaýlyq korrýpsııalanǵan, shaǵyn jáne orta bıznes órkendemeýde jáne t.t.

Qazir osy qıynshylyqtar men jibergen qatelikterdi ashyq túrde moıyndamaı − «damýdyń jańa satysyna aýysý dengeıine jettik» dep jalań senimmen aıtý múmkin be? Múmkin emes. Sondyqtan, tujyrymdama avtorlary shyndyqty ashyp aıtýdan góri, ótkir suraqtardy aınalyp ótip, jaǵdaıdy jalpy sózdermen atústi sholyp ótýdi ońtaıly sanaǵan syńaıly…

Biz búgingi maqalada QR Úkimeti daıyndaǵan Tujyrymdamanyń prınsıpti máselelerine ǵana nazar aýdardyq. Alaıda jaqynda ǵana Elbasy «daıyndalatyn zańdar men basqa da qujattardyń birazy syn kótermeıdi» dep  Prezıdent apparatynynyń jumysyn synǵa alǵan bolatyn. Bul synnyń Úkimetke de qatysty ekenine daý joq. Endeshe, «syn túzelmeı – min túzelmeıdi» degendeı, bolashaqta Tujyrymdamada kórsetilgen «damyǵan 30 elder qataryna ený» baǵdarlamasy men is-sharalary iske asyryla bastaıdy. Sondyqtan bul másele bizdiń gazettiń únemi «kún tártibinde» turatyn bolady.

Ábdirashıt Bákiruly, Almaty