Italııadan hat. «Vırýs nege tez tarady?»

Meniń aty-jónim – Farabı Temenov. Rım qalasyndaǵy Lıng-kampýs ýnıversıtetinde bilim jetildirý ústindemin. Janymda kelinshegim men kishkentaı qyzym bar. Eki aptadan beri úı karantınindemiz. Úıde otyrǵan soń Qazaqstandaǵy otandastaryma, qyz-jigitterge arnap maqala jazǵym keldi. Sony Sizderge usynyp otyrmyn.

Koronavırýs – zulymdar jasaǵan bıologııalyq qarý ma álde shynymen tabıǵı mýtasııaǵa ushyraǵan indet pe qazir eshkim dóp basyp aıta almaıdy. Biraq saldary adam ómirlerin qıǵan orasan apatqa, álemdik ekonomıkany daýyldy daǵdarysqa ushyratyp jatyr. Buryn-sońdy mundaı jappaı, búkil álem bolyp erikti karantınge qamalýdy estigen emespin. О́tken jyldyń sońǵy kúni Qytaıdyń Ýhan qalasynan belgisiz vırýs tarap jatyr degen habardy estidik. Biraq onsha mán bermedik.

Jańa jyl bastalysymen jańa vırýs órshı bastady, oǵan zertteýshi ǵalymdar «COVID-19» dep at ta qoıyp úlgerdi. Aldymen Azııa elderi, sodan soń koronavırýs biren-sarań basqa elderge tarap jatyr degen jańalyqtardy qulaǵymyz shaldy. Arada eki apta  ótkennen keıin koronavırýs saldarynan adam qurbandyqtary oryn aldy degen sýyt habardy estidik. Kishkene qorqynysh paıda boldy: qalaısha bul dert sonshalyqty tez tarap, adam ólimine soqtyryp jatyr?

Ol ýaqytta magıstratýramnyń birinshi semestriniń emtıhandaryn tapsyryp jatqan kezim edi. Astanadan ata-anam WhatsApp-pen  qońyraý shalyp alańdaýshylyq bildirgende: «Qytaı qaıda, Rım qaıda, bizge kelmeıdi bul dert!» – dep jaıbyraqat tirshiligimizdi jalǵastyra berdik. Alaıda bir aı ótken soń «COVID-19» Qytaıdan kelgen eki týrıstpen Italııanyń soltústik óńirine, Lombardııa provınsııasyna tarady. Sodan vırýs juqtyrǵandar sany kúnine 500-600 adamǵa artyp ál bermeı tur. 24 naýryzda bir táýlikte qaıtys bolǵandar sany 700-den asyp ketti. Vırýs nege tez tarady? Sony aıta keteıin.

Oǵan basty sebep ıtalııalyqtardyń mentalıteti, mysaly amandasqanda – jigit bolsyn, qyz bolsyn eki betinen súıip, «Chao»-latyp amandasady, qushaqtasady, aıqaılap sóıleıtin ádeti bar. Oǵan qosa ıtalııalyqtar tańǵy astaryn kóbinese ár úıdiń astyndaǵy kofehanalarda ishedi. Bul kádimgideı salt-dástúr: kapýchıno men krýasan jáne jańalyqtarty talqylaý. Al oǵan qarttar sanynyń kópshiligi men ýaıymsyz zeınetaqyny qosyńyz. Oılap kórińiz:  jetpistiń ar jaq, bu jaǵyndaǵy qarttar kúnde kórisetin kórshi-qolańymen, dostarymen endi qalaısha amandaspaýy múmkin? Iá, múmkin emes. «Tizbekti reaksııa» degen sol. Sonyń saldarynan vırýs juqtyrǵandar sany aspandap ketti.

Italııanyń Premer mınıstri Djýzeppe Konte soltústik provınsııalardy karantınǵa bógettedi, biraq halyq indetten qashyp basqa qalalardaǵy týysqandary men dos-jarandaryn ıektedi.  Bul óte úlken qatelik boldy dep bilemin. Arada eki apta óter-ótpesten Italııanyń barlyq aımaǵy qyzyl terrıtorııa dep jarııalandy – ıaǵnı transporttyq qarym-qatynas toqtatyldy, adam kóp jınalatyn ortalyqtar jabyldy. «Oqý oryndary, barlyq kompanııalar jumysyn onlaın rejımge kóshirilsin» dep jarlyq etildi. Karantın rejımi endi Italııanyń barlyq aýmaǵyn qamtyp tur.

Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy aldynda Koronavırýsty pandemııa dep jarııalaǵan. Biraq kesh boldy, Italııa endi kún saıyn antırekordtar jasaı bastady, statıstıkalyq derekter jarııalaıtyn saıttardy oqyǵanda shyndyq ekenine sengiń kelmeıdi.

Endi qurmetti oqyrman, sizderge óz januıam týraly aıtyp bereıin: kelinshegimniń aty Sýraıa jáne endi ǵana eńbekteı bastaǵan  kishkentaı qyzymyz bar. Aty – Aıym-Kúnim. Úıde qazaqsha sóıleımiz. Rımdegi aýa raıy óte jaqsy, men sabaqqa ketetinmin, jubaıym qyzymyzdy syrtta qolarbamen kúnde 3-4 saǵat taza aýaǵa shyǵaratyn. Karantın engizgennen keıin bizge eń qıyny sol bolyp tur. Sebebi syrtqa jáı shyǵa almaısyń, tek azyq-túlik alýǵa, dárihanaǵa nemese sportpen aınalasýǵa shyǵýǵa bolady. Kóshede adam joqtyń qasy, kólikter de biren-saran, ózińdi bir kınodaǵydaı sezineziń, janyń túrshigedi. Úıden shyǵarda árdaıym polısııa qyzmetkerlerine túsinikteme jazyp shyǵasyń: ýaqytyń, júris-turysyń jazǵanyńa saı kelmese aıyppul tóleısiń – karantın bastalǵan ýaqytta aıyppul 206 eýro edi, endi 25-shi naýryzdan bastap 3000 eýroǵa ıaǵnı on bes esege kóbeıtildi.

Biraq úıde otyrǵannyń jaqsy jaǵy – kóbirek kreatıvti oılaıdy ekensiń. Otbasyńnyń kóńilin kóteresiń, bala tárbıesine kóńil bólesiń. Kelinshegim ekeýmiz endi keshki ýaqytta fılm kórýmen ǵana emes, kitap oqýdy ádetke aınaldyrdyq. Mysaly, japon jazýshysynyń bala tárbıesi jaıly kitabynan qyzyq ta paıdaly nárselerdi kókeıime túıdim. Ol bylaı jazady: «Balanyń úsh jasqa deıingi damýy – onyń tórt jasynan on jeti jasyna deıingi damýyna teń eken!». Ony oqı salysymen qyzymyzdy mýzykaǵa baýlı bastadym, tańymyz klassıkadan bastalady, túski uıqydan keıin jańa óleńderdi tyńdaımyz, mindetti túrde úsh-tórt tilde. Aıym-Kúnimniń ózi jaqsy kóretin súıikti ánderi paıda boldy, qosqan boıda typ-tynysh bola qalady, jymııady.

Oılaý qabiletin arttyratyn, motorıkany damytatyn jańa oıynshyqtar aldyq. Eýropanyń jaqsy jaǵy «Amazon» saıty toqtaýsyz isteıdi. Sonymen qatar ýaqytymyz qyzyq ótsin dep anda-sanda terassamyzǵa dıvanymyzdy alyp shyǵatyn boldym, kúnge jylynyp, asymyzdy taza aýady ishetin boldyq. Karantınniń ekinshi aptasy bastalǵanda mangal shyǵaryp, shashlyq jasadym. Áı, biraz kórshilerimniń silekeıi aqty-aý deımin! Bir aı shashtarazǵa barmap edim, búgin shashty úıde alýdy uıǵardyq. Kelinshegim kómektesip shashpen biraz alystyq, aqyry «jeńiske» jettik, týra shashtarazǵa baryp kelgendeı boldym.

Taǵy da aıta ketetin bir qyzyq jaıt – keshki altydan keıin kórshi bitken balkonǵa shyǵyp ne terezen qarap ándetedi; án sala almaıtyndary tabaqtaryn  oqtaýlarymen tońqyldatyp yrǵaqqa ilesedi, áıteýir árkim álinshe atsalysady. Saǵat túski 12:00-de koronavırýspen arpalysyp jatqan aq halatty abzal jandarǵa alǵys bildirip qol shapalaqtaıdy.

Qurmetti aǵaıyn, Sizderge aıtarym: karantın rejımin tolyǵymen oryndaý sizderdiń eń basty mindetińiz. Basqa elderdiń bul zulym vırýspen arpalys tájirıebelerin túısikke túıý. Tek asa qajet jaǵdaı bolmasa úıden shyqpańyzdar! Syrtqa shyqsańyz qolyńyzǵa mindetti túrde rezeńke qolǵap kıip, aýzy-murynyńyzǵa betperde (masqa) taǵyp júrińiz, árdaıym qolyńyzdy taza ustańyz, bakterııaǵa qarsy gelderdi, antıseptıkterdi jıi qoldanyńyz. Jurttyń arasynda: «men ol vırýsty bilemin, oqyǵanmyn, maǵan aýrý juqpaıdy, jańalyqtyń bári ótirik» degen qate ustanym taraǵan. Bul úlken qatelik. Italııalyqtar tap osydan úlken zapdap shegip jatyr. Eger de siz ózińiz týraly oılaǵyńyz kelmese, onda jaqyndaryńyzdy oılańyz, solarǵa pana bolyńyz, keńes aıtyńyz. Tek sol kezde ǵana, barlyq jurt birdeı strategııany ustanǵan ýaqytta – bul COVID-19 koronavırýsyna tótep bere alamyz! Basymyz aman, densaýlyǵymyz myqty, elimiz tynysh bolǵaı.

Qurmetpen,

Farabı TEMENOV.

Rım, Italııa, 26.03.2020

Sýret karantınge deıin túsirilgen