Aqjol Qalshabek: Abaıdan uıat, urpaqtan uıat...

Júz jyldyń júzi boldy Abaı murasyn azyq qyp kele jatqanymyzǵa. Áli de tamyryn qoparyp, tanyp boldyq dep aıta almaımyz. Jumbaq jannyń syry shyn máninde ońaı bolmaı shyqty. Sózimizge tuzdyq qylǵaly otyrǵan týyndynyń biri – «Kıtab tasdıq».

Atalmysh shyǵarmanyń biz osy kúnge deıin túpnusqa mátinin oqymaı, tek aýdarmasymen aldanyp kelippiz. Bylaısha aıtqanda, Múrseıit qoljazbasynan bermen qaraı Abaıdyń «Kıtab tasdıq» shyǵarmasynyń túpnusqasy qazaq oqyrmanyna jetpegen. Tek qazaq tilindegi tárjimáni mise tutyp, ony túpnusqaǵa teń kórip júre bergenbiz. Iаǵnı, baqyrdy altynǵa balaǵanbyz. Abaı sonda «Kıtab tasdıq» shyǵarmasyn qaı tilde jazǵan? Shaǵataı tilinde. Iаkı musylman-túrkı, ıakı qadymsha, ıakı kıtabı tilde. Bári bir nárse.

Qazaqtyń ádebı tilin túrlendirgen Abaı tek «Kıtab tasdıq» týyndysyn osylaı ózgeshe tilmen jazǵan. Sebebi «Kıtab tasdıq» – kórkem shyǵarma emes, ǵylymı eńbek bolatyn.  Al, shaǵataı tili – búkil túrik jurty myń jyl boıy qoldanǵan ortaq til edi. Ǵylymı hám ádebı. Ol órnekpen kezinde Júsip Balasaǵúnı, Qoja Ahmet Iasaýı, Nasreddın Rabǵýzı, Sáıf Saraıı, Qadyrǵalı Jaılaıyrılar jazdy. «Kıtab tasdıq» – osy kúnge deıin baǵy ashylmaı kele jatqan týyndy.  Onyń baǵy ashylýy úshin eń áýeli onyń túpnusqasy jarııalanýy kerek qoı. Túpnusqa sonaý baıaǵy arhıv sórelerindegi Múrseıit qoljazbasynyń ishinde shań basyp, jatyp qaldy. Sodan beri shyǵarma A.Baıtursynovtyń jańasha arab álipbıimen de, keıingi latyn hám kırıll alfavıtimen de jaryq júzine shyqqan joq. Al, biz oqyp júrgen qazaqsha aýdarma týyndyǵa óz aty qoıylmaı, osy kúnge deıin «38 qara sóz» degen laqap atpen júr. О́te yńǵaısyz uıat nárse eken. Abaıdan uıat, urpaqtan uıat.

Abaıdyń avtorlyq quqy ábden aıaq asty bolyp kelipti. Avtorlyq quqyn daýlap, sotqa júginetin Abaı joq. Já, ashynǵannan aıtylyp jatqan sóz.  Eshten de kesh jaqsy degen. M.Áýezov atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan memlekettik ýnıversıteti janynan ashylǵan «Muhtartaný» ǵylymı-zertteý ortalyǵy osy máselege óz úlesin qospaqqa talpynyp otyr. Osy joldar avtory osydan tórt-bes jyl buryn óziniń bir talapty shákirtine «Abaıdyń «Kıtab tasdıq» shyǵarmasynyń lıngvo-poetıkalyq erekshelikteri» atty dıplomdyq jumys berdi. Ol shákirttiń aty-jóni – Ázimhan Isabek. Ázimhan qazir bildeı magıstrant. Ol óziniń dıplomdyq jumysyn sátti qorǵap, osy taqyrypty endi magıstrlik dıssertasııa  retinde zerttep júr. Jaqynda ol belgili arabtanýshy ǵalym Abdýlla Joldaspen birge Abaıdyń «Kıtab tasdıq» týyndysynyń trasnkrıpsııasyn  jasap shyqty.

Jasap shyqty dep aıtýǵa ǵana ońaı. Bir jeri óship, bir jeri kógerip, sarǵaıǵan paraqtardan Abaıdyń árbir sózin, árbir árpin tanyp, oqyp shyǵý ońaıǵa túsken joq. Onsha-munsha oqylmaǵan tustary da bar ázirshe. Transkrıpsııa M.Áýezovtiń murajaı úıindegi Múrseıit qoljazbasyna súıenip jasaldy (LMMA. Kıpr-1, №351). Qoljazbany qolǵa túsirýge qol ushyn bergen murajaı dırektory Dıar Qonaevqa aıtar alǵysymyz sheksiz. Alda  atqarylar ister shash-etekten. Sóıtse de, osy bir mańyzy eleýli jańalyqty el-jurtpen bólisýdi jón kórip, mátindi jarııalaýǵa berip otyrmyz. Oqyrman Abaıdyń tasada qalǵan týyndysyn oqyp, rahattanyp, lázzát alsyn degen oımen. Ǵasyr qoınaýynan arshyp alynǵan Abaı atamyzdyń murasyn búgingi urpaq tosyrqap, jatyrqamaı qabyldaıdy degen úmittemiz. Kezinde ataqty professor Áýelbek Qońyratbaev: «Abaıdyń eń qıyn-qystaý oılarynyń biri 38-inshi qara sózi. Buǵan ázirge eshkimniń tisi batpaı júr» degen edi (Á.Qońyratbaev. Qazaq eposy jáne túrkologııa//Farabı jáne Abaı. Ǵylym, Almaty, 329 b). Bálkim osy osy basylym tis batyrýdyń alǵashqy baspaldaǵy bolar.

Aqjol Qalshabek

«Muhtartaný» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń

 aǵa ǵylymı qyzmetkeri   

 Abaı

Kıtab tasdıq

    (transkrıpsııasy)

Eı, júrágimniń qýaty fárzántlárim! Sizlerge adam uǵlynyń minázlári týraly sóz ıazyp, ıadgar qaldyraıyn. Yqylasmánán oqyp, uǵyp alyńyzlar. Anyń ýshin mahabbatynyń qulaýy bolyp tabylady. Mahabbat – adamnyń adamnyǵy, ǵylym, aqyl nársálármánán. Munyń tabylmaqlyǵyna sábápler birinshi haýas sálım hám tán saýlyq. Bular týysynan bolady. Qalmysy ózgeleriniń bári ıahshy ata, ıahshy ana, ıahshy qurby, ıahshy ýstazdan bolady. Talap, uǵym  degen muhabbattan ıoǵary (shyǵady). Ǵylym-bilimge mahabbattandirilmák álgi aıtylǵan ýsheýinen bolady. Ǵylym-bilimni bala áýál basynan ózi izlánip tapmaıdy. Basynda zorlyqmánán ıakı aldaýmánán úıir qylý kerek. Úırene kele ózi izlegendeı bolǵansha. Qashan bir bala ǵylymny mahabbatmánán kókserlik bolsa, sonda ǵana anyń aty «adam» bolady. Sonan soń ǵana Allah Taalany tanymaqlyq, ózin tanymaqlyq, dúnıáni tanymaqlyq, ózi adamshylyǵyn buzbaı jálib manfaat, dáfǵy mazarratlarny aıyrmaqlyq sekildi ǵylym-bilimni úırense bolar dep úmit qylmaqqa bolady, bolmasa ıoq, anyń bolmasa shala. Anyń ýshin kóbinásá balalaryn jasynda ata-analary qııanatlyqqa salyndyryp alady. Sońynan mollaǵa bergen bolady. Iа ol balalar ózlári barǵan...  heshbir bahra bolmaıdy. Ol qııanatshyl balalar talapqa da, ǵylymǵa da, ýstaýǵa da hátta ıman ıǵtıqatqa da qııanatmánán bolady. Bul qııanatshylar ıarym adam, ıarym molla, ıarym musylman. Olarnyń adamlyǵynyń kamalat tapmaǵy qıynnyń qıyny. Sebebi: Allah Taala haqıqat ıoly. Rastlyq haqıqatmánán qııanatnyń dushmany... shaqyrtmaǵansha dost keledi. Kóńilde ózgá mahabbat turǵanda haqlyqny tapmaıdy. Ǵylym-bilimi rasqa, aqıqatqa qumar bolyp, hár nársániń túbin, hıkmátin bilmákká yntyqlyq  birlán  ...yrlady. Ol Allahnyń ılimi emes, hámmany bilátuǵyn  ilimge yntyqlyq ózin adamǵa ózindik ılim beredi. Anyń ýshin Allahnyń ózine ǵashyqlyq, Ǵylym –  Allahnyń sıfaty, ol haqıqat, oǵan ǵashyqlyq, ózin  haqlyq hám adamlyq dúr. Bolmasa mal tapmaq, maqnan tapmaq, ızzet-qurmát tapmaq sekildi nárselerniń mahabbatynan ǵylym-bilimniń aqıqaty tabylmaıdy. Mal maqnan, ızzet-qurmát adamny ózı ızláp tabylsa, adamlyqty buzmaıdy hám kórik bolady. Eger de adam ózi olarǵa tabynyp ızlásá tapqan, tapmasa da adamlyǵy ıoǵalady.

Endi haqıqat sýıip, shyndy bilmek qumaryń bar bolsa, adamlyqqa laıyqly yqylasly qulaǵyńny qoı. Áýál din ıslamnyń jolyndaǵy bándeler ımannyń haqıqatyn bilsin! Iman degánimiz – bir ǵana ınanmaq emes, sen Allah Taalanyń birligine ýa Quran onyń sózi ekándigine ýa Paıǵambar sallalahý alaıhı ýássalamnyń anyń tarapynan elshi ekendigine ınandyń, já ne bitti?... Sen Allah Taala ýshin ıman keltirámisiń? Sen ıman keltirmásáń de Allah Taalaǵa heshbir kemshilik ıoq edi. О́ziń ýshin ıman keltirseń já, ınandyń ol ınanmaqlyǵyń qur ǵana ınanmaqlyqmenen qylsa, saǵan faıda bermáıdi. Anyń  ýshin sen óziń ınanmaqlyǵyńnan faıdalanbadyń, faıdalanaıyn deseń faıda beredi, kámil ıman bolady. Paıdany qalaısha alýdy bilmek kerek...  shamamen.

Siz: «Ámántý bılláhı kámáhýá bı ásmaıhı ýasıfatıhı» dedińiz. Ol ısimlar hámma al Allah Taalanyń fıyl azımlarynyń atlary, olardyń maǵynasyn bil hám segiz sıfaty zatııalaryna degen sóz kámil úırán. О́z deneńdi anyń quly bilse, ózińdi sálım at qoıyp, táslım bolǵanyńga rast bolasyń da, óz fıyldy sodan...     ...týz, tún, shart, qul... Allah Taalaǵa uqsaı alam ba dep nadandyqpánán ol sózdán jıirkenbe, birdeılik daǵýasymenen emes, sonyń sońynda bolmaq. Anyń ýshin sıfatlary: Haıat, Ǵylym, Qýdret, Basar, Sámı, Iroda, Kálám, Tákýın. Bul segizinen Allah Taaladaǵydaı  kámelet, azamat birlán emás, bolsa da, bándásindá ýá hár óz halynsha bar qylyp ıaratypty. Já, biz ózimizdiń boıymyzdaǵy segiz zárra atlas sıfatymyzdy áýál Allah Taalanyń segiz uluǵ sıfatynan bas burǵyzyp, ózge jolǵa salmaqpenen bizdiń atymyz sálım bola ala ma? Bolmasa kerek. Já, ol segiz sıfatyna sıfatymyzdy hám ol atlary birlán ol aǵlamlanǵan, fıl Qudaǵa fıylymyzny ertpek nesinen tabylady? Any bilmek kerek. Ol Allah Taalanyń zaty heshbir sıfatqa muqtaj emes. Bizniń aqylymyz muqtaj. Ioǵarydaǵy jan bilmes sıfatlar birlán tarıflap, tanymaqqa kerek. Ágárde ol sıfatlar birlán tarıflanbasa bizge maǵrıfatýlla qıyn bolady. Biz Allah Taalany óziniń bilingáni qadar ǵana bilemiz. Bolmasa túgel bilmekke múmkin emes. Zaty túgil, hıkmátine heshbir hakım  aqyl ıesi eristire almady. Allah Taala – ólsháýsiz, bizniń aqylymyz – ólsháýli. О́lsháýli birlán ólsháýsizni bilárgá bolmaıdy. Allah Taalany  «bir» deımiz, «bar» deımiz, ol «bir»  demáklikte aqylymyzǵa uǵymnyń bir tııanaǵy ýshin aıtylǵan. Bolmasa ol «bir» demáklik te Allah Taalaǵa laıyqly  kelmeıdi. Anyń ýshin mýmkınatynyń ıshınde ne nárseniń ýjýdi bar bolsa, birlikten qutylmaıdy. Hárbir hadıská aıtylatuǵyn bir qadımge tarıf bolmaıdy. Ol bir Qudaı degen sóz ǵalamnyń ıshinde, ǵalam Allah Taalanyń ıshindá. Qudaı tabaraka ýa Taala kıtaplarda sýbýtııa sıfatlar birlán, ýa toqsan toǵyz Asmaı húsnalary birlán bildirgán. Bularnyń hámmasy... zatııa, sýbýtııa, ýa fıılıa sıfatlary dúr. Men munda sizlárgá tórteýin bildiráıin. Onyń ekeýi: Ǵylym, Qudirát, Segiz sıfattan qalǵan altaýy bularǵa sharh. Ol altaýynyń biri – Haıat ıaǵnı tirilik. Allany bar dedik, bir dedik. Ǵylym, qudirát sıfaty birlán sıfatladyq. Bul birlik, barlyq Ǵylym, Qudirát... áýáldá bolarlyq nársálár mi? Álbáttá, ǵylym qudiráti bar bolýy, haıat...   ıaǵnı qalamaq, ǵylym bar bolsa, qalamaq ta bar. Ol hesh birnárse... áýál ǵylymnyń bir sıfaty: Kálám, ıaǵnı sózlágýshi degán ıóz haripsiz, daýyssyz... saýytsyz. Endi olaı bolsa, aıtqandaı qylyp bildirátuǵyn qýdiráti ıaná Basar, Sam, Kórýchi, Estýchi degen. Kórmági, esitmági bizlár sekildi kózmenen, qulaqmenen emes bolatuǵyn nársálárin kórgendeı, eshtkendeı bolatuǵyn  ǵylymynyń bir sıfaty, biri – Tákýın, ıaǵnı barlyqqa keltirýchi degán sóz. Eger barlyqqa keltirmági bir óz aldyna sıfat bolsa Allah Taalanyń sıfaty ózindeı qadım ázálı hám ábádı bularda hámıshá  barlyqqa keltirýdán bosanbasa, bir sıfaty bir sıfatynan úlken ıa kishi bolarǵa ıaramaıdy. Olaı bolǵanda ǵylym, qýdiret sıfatlary sekildi bosanbaı hár ýaqyt ıaratýda bolsa, bir yqtııarsyzlyq chyǵady. Yqtııarsyzlyq Allah Taalaǵa laıyqly emes. Anyń barlyqqa keltirmági qýdretine ǵana bir sharh. Bul ǵylym, qýdiret eki sıfaty birlán, segiz sıfat buzylmasnan týgel bolady. Ol ǵylym qýdirette eshbir nıhaıatsyz, ǵylymynda ǵaflát qýdiretinde epsizlik ıaná nasharlyq ıoq. Sonın sanatyna qarap bilesiz. Bul kózgá kórilgán, kóńilgá sezilgán ǵalamdy qandaı hıkmátmán ıarashtyryp,  qandaı qýdirátmán ornastyrǵan hesh adam balasynyń aqyly ıetmeıdi, biraq bándásindá aqyl húkimchi, ǵaırat, qýatmenen qyzmet qylýchy, bolýchy edi. Soǵan qarap oılaısyz: Allahnyń sıfatynda solaı bolmaýy tıis. Biraq áýáldá aıtqanymyz Ǵylym, Qýdiret bizniń uǵýymyzǵa  ǵana eki qısap bolmas, biraq Ǵylymna Qýdiret bolýǵa tıis. Olaı bolmasa sıfatlar óz ortalarynda biri – tábıǵ, biri – matbýǵ bolady. Bul bolsa, tarıf Rabbyǵa ıarashmaıdy. Segiz sıfat qylyp ıaná ol sıfatlaryna la ǵaırý ýá lá hýá bolyp, bulaı aıtýda, bulardan bir óz aldyna jamaǵat ıakı jamıat chyǵyp ketedi. Bul bolsa kelismeıdi. Ágárde sıfatlaryna hárbirin basqa-basqa degende, kóp nárseden jıylyp ıttıfaqmenen Qudaı bolǵan bolady. Bulaı deý batyl, bir ǵana qýdirát bándeden bolǵan qýat, qýdiret ǵylym aqyldan basqa bolatuǵyn edi. [Hashııa:Iаzylmaı bolsa da, Allahna bolǵan Qýdiret, Ǵylym hám Qýdiret hám Rahmát]. Segiz sıfat ıchınde ıazylmasa da hám Allah Taalanyń Rahman, Rahım, Ǵafýr, Ýadýd, Hafız, Sáttar, Rázzaq, Nafıǵ, Ýákıl, Latıf degen esimlárine bınan bir ulyǵ sıfatynan qısaplaýǵa ıaraıdy. Bul sózime naqlııa dálelim – ıoqarydaǵy ıazylǵan Allah Taalanyń esimlári, aqylııa dálelim Qudaı Taala bul ǵalamny aqyl etmeıtuǵyn kelisimmen ıaratqan, anan basqa birinen biri faıda alatuǵyn qylyp ıaratypty. Jansyz ıaratqanlarynan faıda alatuǵyn, jan ıesi haıýanlarny ıaratyp janly haıýanlarynan faıda alatuǵyn aqyly ınsanlyny ıaratypty. [Hashııa:Jansyzlarny, haıýanlarny ıahshy da jan ıesi bu haıýanlarny adam balasyn asyraıtuǵyn etip, mahsharda suraý bermáıtuǵyn qylyp, endi bularnyń hámmasynan faıda alarlyq aqyl ıesi qylyp, ıaratqan]. Adam balasynan mahsharda suraý berátuǵyn qylyp ıaratqandyǵynda  hám adalát hám mahabbat bar.  Adam balasyn qurt, qus, ózge haıýan sıfatynda ıaratmaı bul gúzál sıfatta qylyp, eki aıaqqa bastyryp, basyn ıoqary turǵyzyp, dúnıeni kózderlik qylyp, ózge... tamaqty óz basymen aldyrmaı, yńǵaıly eki qoldy basqa qyzmet qyldyryp, aýzyna as bergende ne iship, ne jegenin bilmeı qalmasyn dep, ıisin alyp lázzatlanǵandaı qylyp, aýyz ústine muryndy qoıyp, anyń ústinen tazalyǵyn baıqarlyq eki kóz berip, zarardan qorǵap turarlyq qabaq berip, ol qabaqtarny jaýyp turarlyq qajalmasyn dep kirpik jasap, mańdaı teri týra kózge aqpasyn dep jýzine kórik qylyp, biriniń qolynan kelmesteı isti kóptesip bitirmaqqa, bireýi oıyn bireýine uqtyrarlyq tiline sóz berip ıaratmaqlyǵy mahabbat emes pe? Kim ózińe mahabbat qylsa, sen de oǵan mahabbat qylmaǵyń qaryz emes pe? Aqyl kózimen qara: kún qyzdyryp, teńizden bult shyǵarady eken. Ol bultlardan ıańbyr jaýǵyzyp, jer júzinde neshe túrli dánderdi ósirip,  ...larny óndirip,  kózge kórik, kóńilge rahat, gúl-báıshesheklárni, aǵash-ıapraqlarny, qant-qamyslaryn óndirip neshá túrli nábatatlarny óstirip, haıýanlarny saqtatyp, bulaqlar aǵyzyp, ózán bolyp, ózánder aǵyp darııa bolyp, haıýanlarǵa, qusqa, malǵa sýsyn, balyqlarǵa oryn bolyp jatyr eken. Jer maqtasyn, kendirin, jemisin, nanyn, gúllár gúlin, quslar júnin, etin, jumyrtqasyn, haıýanlar etin, sútin, kúshin, kórkin, terisin, sýlar balyǵyn, balyqlar ıkrasyn, hátta ara balyn, balaýyzyn, qurt-jibegin, ıpákin – hámmasy adam balasynyń faıdasyna jasalyp, heshbirinde bul meniki derlik birnárse joq, bári – adam balasyna taýsylmas azyq. Mıllon hıkmátmán jasalǵan mashına, fabrıka adam balasynyń rahaty, faıta ýshin ıasalsa, bul ıasaýshy súıgánligi emes pe? Kim seni súıse, ony súımek qaryz emes pe? Adam qanaǵatsyzlyqmenen bul haıýanlarnyń tuqymyn qurtyp, aldyńǵylar artqylarǵa jábir qylmasyn dep, malny adam balasynyń óziniń qorǵanyna qorǵalatyp, ózge haıýanlarna birin ushqyr qanatyna, birin kúshti qýatyna, birin eki aıaǵyna súıentip, birin bıik jartasqa, birin tereń tuńǵıyqqa, qalyń ormanǵa qorǵalatyp hám hárbirin ósip-ónbekke qumar qylyp, jas kúninde kishkene ýaqytynda shafqat sıqyry birlán bastaryn baılap, qamqor qylyp qoımaqlyǵy, adam balasyna ósip-ónip, teńdik... emes, bálkı adam balasynyń úzilmes násiline, taýsylmas azyq... Já, bul hıkmetlerinen hámmasynan hám marhabat hám adalat hám zahır tur eken. Biz ortamyzda... ımannyń shartynan hısap qylmaımyz. Anyń ýshin sálım bolǵanyń da Allahqa táslım bolǵanyń da...  anyń ıolynda bolmaq edi. Bolǵanymyz qaısy? Bul eki aı menen kúnnen artyq...  Anyń heshbirinde qarar qylmaımyz. О́zgelerde bolǵanyn jek kórmeımiz...  qııanatshylyqqa bar qarar turǵan adam ıa musylman emes, eń bolmasa...

Allah Tabaraka ýa Taalanyń bándelerine salǵan joly qaısy? Ony kóbi bilmeıdi. «Tafakkarý fı alá ılláhı, Innalaha ıýhıbbýl mýqsıtın» degen aıatlarǵa heshkimniń yqylas pen yqylas kóńilimánán ǵylymy jetip, quptaǵanyn kórgenim joq. «Átámýrýn ánnásá bılbırrı ýáhsıný ınnalahý ıýhıbbýl mýqsınýn, ýállázıná ámáný ýáǵamılý solıhatı ýáláıná ashabýl jánnátı hám fıha halıdýn» degen aıatlar qurannyń ishi tolǵan «ǵamalýs salıh» ne ekenin bilmeımiz. «Ýá ámmallazıná ámaný ýaǵamılýs  salıhatı  fáıýáffıhım  ýjýráhým ýallahý lá ıýhıbbýz zalımın» aıatyna qarasań, ǵamalýs «ǵamalýs-salıh» zalymdyqnyń zıddy bolar. Olaı bolǵanda adálát, rıfqat bolarǵa kimde-kimniń adalaty joq bolsa, onyń haıasy joq, kimniń uıaty joq bolsa, onyń ımany joq degen paıǵambarymyz sallalahý aláıhı ýásálámniń hadıs shárıfi «lımá lá haıa láhý lá ımana láhý» degen dálel dúr. Endi belgili kı ıman qur ınanysh birlán bolmaıdy. adálát ýa rıfqat birlán bolady. Ǵamalýs-salıh adalatli ýa marhamatly bolmaq, kúlli tán birlán qylǵan qulshylyqlarynyń heshbiri adalatni, marhamatny bermeıdi. Kóziń kúnde kóredi, namaz oqýshy, rýza tutqýlarynyń ne hálátta ekenlikláriniń oǵan dálel kerek emes. Bálkı adálát –  barsha izgilikniń anasy dúr. Insaf, uıat osy ádáláttan chyǵady. Anyń ýshin adálátli adamnyń kóńiline keledi: men óz kóńilimne hulyq-minimnen sondaı-mundaı qylyqlarynan  ...se muamalá qylsa eken dep oılap turyp, ózim sol qylyqlarymenen muamálá qylmaǵlyǵym jaramaıdy ǵoı dep, adálát hám ınsafta emes pe? Ol hámma jaqsylyqnyń basy emes pe? Já, oılaǵan kisi...  shúkiri nege oılamasyn?

Shákirlikten ǵıbadatnyń bári týady. Endi adaláttan, shafqattan bosanbańnar. Eger bosansań, ıman da aramlyqta hámmasy bosanady. ...sofynyń bir fárdádán ıýz fárdá bıjaı degeni basyńa keládi. Endi bizniń... boıynsha Qudaı Taala Ǵalymly, Rahymny, adálátli Qýdiret edi... sıfatlanbaq, ıjdıhadin shart ettiń, musylman bolsań...  jáýanmártlik úsh hıslat birlán bolar degen: sıddyq, káram, aqyl – bul úshinden sıddyq adálát bolar, káram shafqat bolar. Aqyl maǵlum dúr, ǵılmniń bir aty ekánligi bolar, hár adamnyń boıynda Allah Tabaraka ýa Taala táhmın bar qylyp ıaratqan, biraq oǵan rıýaj berip gúldándirmák bálkı adam óz halynsha kámalatqa ıetkizbek jáhátinde bolmaq bolar. О́z ıjdıhádiń birlán nıet hals birlán izlenseń ǵana berile turǵan nárseler, bolmasa ıoq. Bul aıtylmysh úsh hısládiniń ıeleriniń aldy – paıǵambarlar, anan soń áýlıeler, anan soń hakımler, eń aqyry – kámil musylmanlar. Búl ýsh túrli fıyl Qudanyń sońynda bolmaq, ózin qul bilip, bul fıyllerge ǵashyq bolyp, tutynbaqny paıǵambarlar úıretti, áýlıeler uqty, ǵashyq boldy, biraq ýhraýı faıdasyn ǵana kúzetti. Ǵashyqlyqlary sol halaqqa jetti-kı, dúnııany, dúnııadaǵy tıerlik faıdasyn umytty. Bálkı hısapqa almady. Hakımlár dúnııada tabatuǵyn faıdasyn sóıledi.... kózimen qaraǵanda ekisi de birinen-biri kóp jyraq ketmeıdi. Anyń ýshin hárbiri aıtýy basqasha bolsa da, Allah Taalanyń sanaatyna qarap, pikirlánbákti ekisi de aıtty. Pikirlánmák  sońy ǵıbratlánmák bolsa kerek. Bul aqyl, ǵylym hár ekisi de ózin hısaplanmaqny zulymnyqny adam ózindeı adamny aldamaqny jek kóredi... Sóıtip ekisi de marhamatly ýa shafqatly bolmaqny aıtyp buıyrdy-lar. Bul rahım bolsa kerek. Meniń oıyma keledi: bul eki taıpa hár kisi ózláriná bir túrli náfsisin fıda qylýshylar, ıaǵnı bándálikniń kámalaty áýlııalik birlán bolatuǵyn bolsa, kúlli adam tárki dúnııa... dúnııa oıran bolsa kerek. Bularny kim asyraıdy, malny kim baǵady?... kıizni kim toqıdy, astyqty kim egedi? Dúnıedegi Allahnyń bándeleri....  kim izdeıdi? Haram, mákrýhy bylaı tursyn......... qýatyń birlán ıjtıhadiń, aqylyńmenen taýyp, rahatyn kórmegenge bola jaratqan... nıǵmatlaryna anyq ...andyn kórmák huzýrǵa sýyq kóz birlán qarap, eskerýsiz tastap ketpek aqylǵa da ádápke bálkı ınsafqa durys ma? Sahıb nıǵmátińá shúkirligiń joq bolsa, ádápsiz birlán gúnáhar bolmaısyń ma? Ekinshi, bul joldaǵylar qor bolyp, dúnıede joq bolyp ketýdiń qaýpi bar. Kafırlerge jem bolyp ketýden qaısybir sabyrsyzy jolynan taıyp, sabyrmenen bar qarar turaıyn degáni olyp ketseler kerek emes pe? Ágárdá bul jol – ıarym-ıartylaryna ǵana aıtylǵan bolsa, ıarym-ıarty rast dúnıede bola ma? [Hashııa: Rast bolsa, hámmaǵa rast bolsyn, alalaǵan adálát ma? Rast bolmas pa?] Olaı bolǵan ol jurtta ǵumyr joq bolsa kerek. Ǵumyr ózi –  haqıqat. Qaı jerde ǵumyr joq bolsa, onda kámálát joq. Biraq áýlıelerniń de bári birdáı tárki dúnıá emes, ashárán-mýbáshárádán hazireti Osman, Abdýrrahman ıbn Aýf, Sad ıbn Ábýýaqqas ýsháýi de úlken baılar edi. Bul tárki dúnııalyq ıa dúnııa lázzatyna aldanyp, ıjdıhadiń...  dep boıyna sińbegenlik ıa hırs dúnııalyqtan aýýamnyń kóńilin sýytpaq......... sabyr etip, ózin fıda qylyp, men janymmen urys qylǵanda halyq eń bolmaǵanda...  urys qylyp haqstan hárbir árzýı nafstan sýynyp... mahabbatyna bar qarar bolsa... ma eken degen úmitmánán bolsa kerek. Olaı bolǵanda... artyq mahabbattan hısap. Biraq bul ıol – bek chetın, bek nazık ıol.... bar qarar turyp izlángán ǵana isiniń kámálatyna ıetmek. Bul zamanǵa nadır... ǵylymnyń da zory, sıddyq ǵırattyń da zory mahabbatnyń hallaqyna ýa halyq ǵalam... tabylmaq kerek. Bularnyń jıylmaǵy qıynnyń qıyny, bálkı fıtná bolar... ózine ózgechelik bermek, adam uǵlyn bir buzatuǵyn is, hárbir nadannyń... dep jýrgáni biz buzylnyq degánimen bir bolady.

[Hashııa:(«Ámántý bılláhı, ýámáláıkátıhı ýá kýtýbıhı ýá rýsýlıhı ýál qadarı hoırıhı ýá shárrıhı mınnalahı taala, ýál bafı badál maýt». Allahna, perishtelerge ıman keltirý, kitaptary ras, paıǵambarlary haq, qııamat kúni bolmaǵy ras, jaqsy, jamanlyq taǵdyry Allah Taaladan ekenine, ólgen soń qaıta tirilip,  suraý beretuǵynymyzǵa ınaný].

Hakım, ǵalym... basqalar dúr. Dýnııada ǵylym zahırı bar, olar aıtylmysh ıazylmyshlarny naqylııa dep te aıtady lar. Bul naqylııaǵa júırikler ǵalym atala lar, ámma Qudaı Taala heshbir nárseni sebápsiz jaratmaǵan, buny ızárláp «tafakkarý fı alá-ılláhı» aıatyna sáıkes bul sanaty Qudadan  ızárláp ýa qumar bolyp, ǵıbrátlánýchlárgá tyıý joq, bálkı sanatynan sábábin bilmekke qumarlyqtan sonıyna ǵashyqlyq... Qudaı Taalanyń zatyna bándásiniń aqyly ıetmese, dál sondaı ǵashyqmyn demek te orynsyz. Ǵashyq-maǵshuqlyqqa halık birlán maqluq ortasy mýnásibátin, Allah Taalanyń bándesin mahabbat ýa marhamatmánán jaratqanyn bilip, muhabbatyna muhabbatmenen ǵana eljiremekni Qudaǵa ǵashyq boldy deımiz. Olaı bolǵanda hıkmet Qudaǵa bánde óz aqyly ıeterlik qadar ǵana bilsám degen hár isiniń sábábini oılaýshylarǵa hakım at qoıdy lar. Bular haq birlán batylny aıyrmaqqa sábáblárni bilmákká tyryshalar... birlán hámmásy adam faıdasy ýchýn, kúlki túgil dúnııadaǵy túrli lázzat bularǵa ekinchi... bir ǵana haqny tappaq, hár nársániń sábábin tapmaq birlán lázzatlanady lar. Adasmaı týra izlángán hakımlár bolmasa, dúnıá oıran bolar edi. Fıyly bándániń qazyǵy osy jaq... ýa hár nárse dúnıádá ıstıhrajy birlán rıýaj tabady. Bularnyń isi kóbi... lekin osy hakımlarynyń jasaǵan, daratqan isári – «Addúnııa mázraatýl ahıro», ahıretke egindik bolatuǵyn dúnıá sol. Hárbir ǵalym – hakım emes, hárbir hakım – ǵalym...  da ǵalymdar, hakımlar aldynda eshkim emes, naqylııasy birlán musylman ıman taqlıdı kásip qylady. Hakımláriniń aqylııaty birlán...... mýrat musylman hakımlári bolmasa ǵaırıdınniń... dúnııaniń adam uǵyly ǵumyrynyń syryna ıetselár dá... dınniń ımannyń jeti shartyndaǵy bir Allahny tanymaq... din ustaz......basshymyz Qudanyń elshi paıǵambarymyz sallahý láıhı ýásálámniń:«haırýn nas man ıanfagýnnas» degen. Hakım uıqy, tynyshtyq, áýes-qyzyqnyń bárin qoıyp, adam balasyna faıdaly is shyǵarmaqlyǵyna ıaǵnı elektrııany taýyp, asmannan jaıdy buryp alyp (aralyqtaǵy hashııa aqylyn taýyp júrgizip) dúnıeniń bir shetinen qazir jaýap alyp turyp otmenen sýǵa qaılasyn taýyp, ...myz... adam qyzmátlár ishlátip qoıyp, turǵanlyǵy, ýa husýsan adamnyń aqyly-pikirin ustartyp, haq birlán batylny aıyrmaqny ...lkı joq...  barchasy nafıǵlyq bolǵan soń, bizniń olarǵa mınáttarymyzǵa daý joq.

Bul zamananyń mollalary hakım atyna dushman bolady. Bilimsizlik bálkı buzyq fıyl ınsan ǵadýyn lıma hısap. Olarnyń shakirtlarynyń kóbi biraz araf-parsydan til úırense, bir jarym bolymsyz... úırense soǵan máz bop, ózine ózgeshelik berem dep áýrá bolyp jurtqa faıdasy tımek túgil, túrli-túrli zararlar hasyl qylady. «Haı-hoı» menen, maqtanmenen qaýymdy adastyryp bitiredi. Bularnyń kóbi ánsheıin jáhıl túgil, jáhıllár kibik talap... kelse qazir ınsafqa qaıtsyn hám ǵıbratlansyn. Ras sózge...  ...mamaq ne degen ınsaf? Qur ózimshildik hárbir ózimshildik.........  Rasnyń bir aty – haq, haqnyń bir aty – Alla, buǵan qarsy qarýlasqansha.... ...shleýge kerek. Mundaı fıyldan kýfr qaýpi da bar. Aqyrzamanna – bir jyldyq, bir kún bolar degánda sahabı-keramlar.... dep suraǵanda, anyń fatýasyn sol zamannyń.... bir ǵıbratlanyp qarasaq zamana ózgerý birlán.... qaǵıda maǵlum bolady. Bul kúndegi tahsılǵýlým eski... joq boldy. Soǵan qaraı.........   oılanǵan. Mundaǵylar ýzaq ıyllar ómir ótkizip, ǵalymny faıdasyz uzaq bahslármánán kúnin ótkizip, maıshat dúnıádán nadan bir ıssiz adam bolyp shyǵady da, heshbir hareketqa laıaqaty joq bolǵan soń adam aýlaýǵa salynady lar. Kóbinese bundaı ıssizlárniń nasıhaty da tásırsiz bolady. Dúnıániń maǵmýrlyǵyn bir túrli aqylǵa nur berip turatuǵyn...niń adamny haıýalandyryp jiberetuǵyny da bar. Bálkı, dúnıániń ǵylymyn bilmeı qalmaqlyq – bir úlken zararly nadanlyq, ol quranda sógilgen.  Dúnıádá kimdá-kim ózine ózgáshálik bermek qasty birlán malǵa muhabbatyn aýdarǵan, dúnıádá bolmasa, ıhsanda qolym qysqa bolmasyn hám ózim bireýge tamǵyly bolaıyn dep muhabbatyn aýdarmaı, izgilikke bola, halal kásip birlán tapqan dúnıá emes.....

Biz ǵylymny satyp... ...nan emásmiz, mal birlán ǵylym kásip qylmaqpyz. Hýnár ózi dá mal, hýnárni úıretken..... biraq ol hýnár adaláttan chyqmasyn,  sharǵıǵa mýafıh bolsyn! Adamǵa halynsha [hashııa: ...joǵy ish, biraq ózgáláriniń asanyna súıenbek durys emes.][hashııa:...ıeter ıakı muhal bolar, adam azdyrýshylar adam túgili dinge de zararly dúr. Bular...] Mollalar tura tursyn, husýsan bul zamananyń ıshandaryna bek saq bolyńdar! Olar – fıtná, ǵalym bulardan zalaldan basqa eshnárse shyqmaıdy. О́zdári húkimi, sharıǵatny taza bilmeıdi, kóbi nadan bolady......... tarıqat bilip ıaná bireýni ıetkizbák daǵýasyna qylady lar. Bular....... sybaǵasy emes, olarnyń súıángáni – nadanlar, sóılágáni ıalǵan dálellári......... joq.

Endi bilińlár, eı fárzántlár! Qudaı Taǵalanyń joly......... nıhaıatsyz bolady. Anyń nıhaıatyna heshkim ıetmeıdi. Biraq sol jolǵa.... qadam basty, sol taza musylman, tolyq adam delinedi. Dúnıede.........  ol jol Qudanyń joly emes, ǵalamnan jıylsyn........... ıa aqylyńnan, ıa malyńnan adalát shafqat sekildi, bireýlerge jaqsylyq tıgizbek maqsudyń bolsa, ol jol –  Qudanyń joly. Ol nıhaıasy jolǵa aıaǵyńdy berik basýdyń nıhaıasy. Qudaǵa taqarýp hasıl has izgi quldaryndan bolmaq úmit bar. О́zge jolda ne úmit bar, ne biráýláriniń hýnári bar? Maqsýdy kıimin týzátpák bolady da, munysyn ózine bir dáýlát bolady. Bul ıslarynyń bári – ózin kórsátmák, ózin-ózi bazarǵa salyp, bir aqyly kózindági aqymaqlarǵa «bárekeldi» degizbek. Osyndaı bolar ma edik dep bireýler talaplanar, bireýler osyndaı bola almadyq dep kúıiner. Munan ne faıda shyqty? Munsha áýráláp syrtyńdy bir súıgen qaýymyńa uzatarsyń. Syrtqa qasııat bitpeıdi. Allah Taala qaraıtuǵyn qalbyńa, boıamasyz yqylasyńa qasııat bitedi. Bul aınaǵa tabynǵanlarynyń aqyly qanshalyq óser deısiń? Osy aqyly ol túpsiz tereń jaqsylyqny súımeklikmenen óser. Qudaı Taǵala dýnıeni ıktybarlyqmenen jaratqan eken. Hám adam balasyn óssin, ónsin dep jaratqan.......... jolyndaǵy adamnyń talap qylyp ızlener, qaryzly ısiniń aldy – áýýál dos......... kóbeıtmekniń tabylmaǵy ózin ózgelerge qolyńnan kelgeninshe......... Anyń aıaǵy heshkimge qas saǵynmaslyq ózine ózgeshálik bireýmen dep......... kórsetmák maqsudynan aýlaq bolmaq. Bul ózin-ózi artyq kórsetmák eki túrli: áýálgisi – hárbir jamanshylyqnyń jaǵasynda turyp adamnyń.........  ekinshisi – qastyq qylmaq, qurtylmaq, kemitpek...  ózin ózgeshe tutatyn demektiń túbi – maqtan. Túp jaqtan hárbir maqtan bir.........  bitiredi de kúnshilik kúnshilikti qozǵaıdy. Bul......... hárbir kóńil tynyshlyǵy kóńilge talap salady. Kúlli adam......... sonan qashmaq kerek. Áýáli – nadanlyq. [Hashııa: kimge dostlyǵyń bolmasa.......... boıyn jımaqlyq bul adamǵa nur bolady. Ekinshi, ózin ógeshelikmenen artyq kórsetpek – adamdyqtyń nuryn buzady.]

......... ǵylym-bilimniń ıoqlyǵy dúnıede heshnárseni olarsyz bilip bolmaıdy. Bilimsizlik – zııanlyq bolady. Erinsháklik kúlli dúnııadaǵy hýnárniń dýshmany. Talapsyzlyq, jigersizlik, uıatsyzlyq kedeılikniń bári osydan chyǵady. Zalymlyq – adam balasynyń dushpany. Adam balasyna dýshpan bolsa, adamzat bolýyńny bir jyrtqysh zııan hısabyna qosyldy. Bularnyń emi, hallaqyna mahabbat pen halqy ǵalamǵa shapqat, qaıratly, turlaýly, adalát isiniń aldy artyn baıqarlyq ǵylym. Ol ǵylymy Qudaǵa muqtádı bolsyn. Iаǵnı, Qudaı Taǵala bul ǵalamny jaratty, erinbedi. Qudaı Taǵala kelisimmen, hıkmetmenen kámálátly bir jolǵa salyp jasaýy, sizláriniń ishińizdá bir jaqsylyqny bına qylyp, arqa súıerlik sheberlikmánán bolsyn ıaná Qudaı Taǵala árne jaratty, bir túrli paıdaly hıkmeti bar. Seniń de ıshıńnán bir zarar shyǵyp ketkendeı bolmaı, kóp paıda bolarlyq bir úmiti bar ısh bolsyn. Bularsyz is – is emes. Bálkı bularsyz taǵatta – taǵat emes. Belgili kı Qudaı Taǵala Heshbir nárseni hıkmátsiz jaratmady.... ýá hesh nársege  hıkmátsiz táklıf qylmady. Báriniń hıkmáti bar, báriniń sábábi bar. Bizniń aýam bylaı tursyn, ǵylymǵa mahabbaty barlarǵa sábáp, faryzlarny bilmekke ıjdıhat lázim. Sizlár árbir amal qylsańyz, izgilik dep qylasyz. Izgilikke qasd etip, nıet etesiz. Nıet anyń faryzyndan hısap. Paıǵambarymyz: ınnamal-amal bın nıet. Endi nıet ettińiz taharat almaqqa, namaz oqymaqqa,... bul taǵatlarda nıetińiz zahırynan qalyp, ǵıbadatqa jetpekligi kemchilik... bolmaǵy ol aman bolyp, bul zahır.... buǵan faryz bolǵan. Sizniń zahıryńyznaǵy ǵıbadat.... sol ımannyń nurlanyp turmaǵyna kórik ýshin emás. Bireý, biraq izgi taǵat birlán nurlanady. Taǵat... degán..... egár nadanlar ol ǵıbadatnyń.........  syryn eskermeı qylsa, ony qylyp júrip, ımany sóner degen. Meniń qaýfim bar, olar: has osy ǵıbadat eken, Qudanyń bizge buıyrǵany, biz osyny qylsaq, musylmanlyq kámil bolady dep oılaıdy. Ol ǵıbadat kúzetshisi edi. Iа kúzetshi, kúzetken nársesiniń amandyǵyn oılamaı bir ǵana oıaý turmaǵyn qasd qylsa, ol ne kúzet, kúzetken nársási qaıda ketedi? Maqsut kúzátilgán nárseniń amanlyǵy, tazalyǵy emes pe? Eı, ısharattan habarsyzlar qara! Bul ǵıbadattan bir úlkeni – namaz, ol namazdan áýáli taharat almaq, anan soń shurýǵ qylmaq. Ol taharatnyń aldy – ıstınja edi. Muny bir berik oılap tur. Aıaǵy eki aıaqqa másih birlán bitýshi edi. Bular hámmasy bolmasa, kóbi ısharat edi. Istınjada kótińizdi jýasyz, sizniń kótińizniń eshkimge keregi joq edi. Anyńmenen sózimni tazalyqqa kirgánligińdi kámil yqylasyńny kórsetip, ishimniń saflyǵynyń sońynda halyq kórer syrtymny da pák etemin hám kózge kórinbeıtuǵyn aǵzalarymny da pák etemin, bul pákligimniń ústinle Allahna duǵa etámin dep hazirlánásiz. Endi namaznyń aty – solát, solát – duǵa maǵynasynda degen. Aıaqta, moıynda bolǵan máshlar ol jýmaq emás. О́zlári dá jýýly dep kórsetpek ısharaty.

Namazdan áýál qulaq qaqtyńyz. Garchı Allah Taalany ıoqaryda  dep mánán ısfat etpeseń de, begirák sóz ýa ádápsiz bolyp gýnah darııasyna ǵaryq bolýymyz ıaǵnı dúnıesiná ǵaryq qylmaı, qolymnan tart, qutylarlyq járdámderiniń ısharaty.

Onan soń qııamda turyp, qol baǵlamaq, qul-qoja aldynda turmaq...  patsha aldynda turǵannan artyq Allahnyń qadirliligine.... ıqrarynyń berikligin kórsetpek ısharaty.

Qıblaǵa qaraý...  heshbir oryn múmkin emes bolsa da...  ısharaty.   .........qaratyp, ushyndaǵy duǵadan qabylyqqa ıaqyn bolar ma eken degen ısharaty. Anyń soń qıraat, ıaǵnı sýra fatıha oqısyń, munda biraq sóz uzarady. Ol fatıha súresiniń maǵynalarynda kóp syr bar. Rýkýǵ, bash urmaq aldynda Quda qazirge ýqshash ol da ısharat.

Sájdeler – áýál jerden jaralǵanyna ıqrary, ekinshisi ıaná jerge qaıtmaǵyna ıqrary, bash kótermegi ıaná tirilip, suraý bermegine ıqrarynyń ısharaty.

Qaǵdaıl ahırda aqyrynda Allaǵa tahııat, andan tásháhhýd, andan salaýat, paıǵambarymyzǵa salaýat aıtmaq ýshin anyń aqyry sálámmánán taýysasyz. Iаǵnı Allahdan ne tilep duǵa qyldyńyz, ol anyń qazınasy kúlli musylmandy ortaqtastyryp olarǵa da sálámátin tilep hám rahmet tilep bitiresiz.

Já, bul sózden ne ǵıbrátlándiń?