"Tór Altaıdy aralap qaıttyq"

...Túý, shirkin! Toqymdaı jerde toqsan túrli gúl, ný orman, tóbesi kók tiregen shyńdar. Jer betindegi jumaq jer osy shyǵar, – dep tańdanǵan Nurmanbet aqsaqal Soldatqulaǵan asýynan Buqtyrmany jaǵalaı jatqan elge kóz tastady. Arǵysy Mańǵystaýdan, Oraldan, Aqtóbeden, Túrkistannan, bergisi Almaty, Astanadan kelgen fotosýretshiler jantalasa jan-jaqtaryn shyrt-shyrt etkizip sýretke túsirip júr.

 "Fotoóner" qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy Asylhan Ábdiraıym bastaǵan bir top fotograftardyń kózdegeni Tór Altaıdy sýretke túsirip qaıtý edi. Jaı ǵana sýretke túsirip qaıtpaı, Shyǵystyń shyraıly tabıǵatyn sapaly fotosýretterimen álemge tanytýdy maqsat etti. "Shyǵys-Aqparat" medıaholdıngi, "Fotoóner" qoǵamdyq birlestigi jáne Berel qoryq-murajaıy uıymdastyrǵan fotoblog týrǵa kelgen fotograftar aldymen О́skemendegi etnoaýyldy aralap, ár ulttyń salt-dástúrinen syr shertetin úıilerge bas suqty. 

– Etnoaýyl degenge qalanyń qaq ortasynda 120 gektardy alyp jatqan alyp aýmaq dep oılamappyn. Keremet! Fotosýretshiler úshin taptyrmas oryn ǵoı, – deıdi astanalyq fotograf Erbol Erdenbek.    

Etnoaýyldaǵy saıahattan soń, fotoapparat ustaǵan jastar úshin "National Geographic Qazaqstan" jýrnalynyń shef-fotografy Erbolat Shadrahov, "Egemen Qazaqstan" gazetiniń ardager fototilshisi Nurmanbet Qızatuly jáne basqa da kásibı mamandar sheberlik synybyn ótkizdi.

– Bıyl elimizde "Jastar jyly" dep jarııalanǵandyqtan, "Kıeli Altaı: Berel – 2019" fotoekspedısııasyna kelgen fotograftardyń basym bóligi – jastar. Olardyń ishinde áleýmettik jeli arqyly kóztartar týyndylarymen tanymal bolyp qalǵan Dosjan Balabekuly da bar, – deıdi Asylhan Ábdiraıym.

Al sheberlik saǵatynda sóz alǵan "National Geographic Qazaqstan" jýrnalynyń shef-fotografy Erbolat Shadrahov:

– Tabıǵatty túsirý úshin jan-jaqty zertteý kerek. Ol úshin baratyn jerdiń sýretterin ǵalamtordan qarap shyǵyp, "Kim túsirdi?", "Qalaı túsirdi?" degen suraqtarǵa jaýap izdeńiz. О́z basym kózdegen jerimnen jaqsy kadrlar túsirmeıinshe birneshe ret baramyn, – dep fotograftardy erteńgi saıahatqa daıyndaǵandaı boldy.

Ashyq aspan astynda ótip jatqan sheberlik synybyna belsendi qatysyp, fotografııaǵa qatysty suraqtarǵa durys jaýap bergen jastarǵa "Fotoóner" QB-nyń atynan estelik syılyqtar tabystaldy.

 Soldatqulaǵan

Ertesinde on bes fotograf artynyp-tartynyp Tór Altaıǵa, Katonqaraǵaıǵa jol tarttyq. Buralańy men asýy kóp О́mesh asýyn basyp ótken shaǵyn avtobýs Vasılev ótkelindegi paromǵa tumsyǵyn tiredi. Keıbireýi úshin bul parom da tańsyq edi. "Nege áli kúnge Vasılev ótkeli?" dep suraq qoıǵandar da boldy. Mundaıda aýzyńa qum quıylady eken.       

Fotoapparat asynǵandar tús aýa Altaıdyń tumsa tabıǵatynan bir-aq shyqty. Shyńǵystaıdyń tusynan qos "ÝAZ" máshınesimen ótken ǵasyrda Aýstrııa-Vengrııa tutqyndary salǵan ırek jolmen Soldatqulaǵan asýyna kóterilip kelemiz. Bul joldyń bas-aıaǵy júz shaqyrymǵa jýyq. Altaıdyń teriskeıinen bastalǵan jol arǵy bettegi Uranhaı aýylynan biraq shyǵady. Kónekóz qarııalardyń aıtýynsha, eski Aýstrııa joly strategııalyq maqsatta Qytaıǵa asý úshin salynǵan kórinedi. Ol tusta atpen asatyndaı ǵana soqpaq bolǵan eken. Keıin traktormen keńeıtilipti. Ár bıikke ırek jolmen kóterilgen saıyn aýyl-aımaq tómennen munarlana berdi. Biz Soldatqulaǵanǵa jetkende, altyn shapaǵyn shashqan kún uıasyna eńkeıgen. Keıbir tustan Muztaý menmundalady. Fotograftar úshin bul – altyn ýaqyt, sátti kadrlar túsiretin kez. "ÝAZ" kóliginen japa-tarmaǵaı túsken olar jan-jaqqa júgire jóneldi. Yńǵaıly núkte izdep, mańaıdaǵy sulý tabıǵatty sýretke basyp alý úshin shıraq qımyldady. Áı biraq munshama sulýlyqty áp-sátte sýretke túsirip alý áste múmkin emes. Ol úshin Altaıda aılap, aptalap jatý kerek, asyqpaı aralaý kerek. Degenmen Soldatqulaǵannan qorjyndaryn panoramalyq sýretterge toltyrdy-aý deımin. Qarańǵy túse tómenge asyqtyq. Kúre joldyń boıynda Berelge apara jatqan avtobýsymyz kútip tur...    

 Berel

Tań atar-atpastan fotoaparattaryn arqalap, Berel-qoryq murajaıynyń mańyndaǵy tóbege shyǵyp ketken Dosjan men Bekbol entigip etekke tústi. "Aıý júr", – deıdi ekeýi jarysa sóılep. Olardyń aıtqanyna asa mán bere qoımaǵan osy jerdiń kúzetshisi:

– E-e-e, aıý júre beredi. Qonjyǵymen júrgen aıý bolmasa, adamǵa shappaıdy, – dep ekeýiniń úreıin basqandaı boldy. Dosjan Balabekuly "taýkezbe" fotograf bolǵanymen, Almatynyń taýlarynda mundaı jabaıy janýarlar kezdese bermeıdi deıdi. 

Fotograftar bir úıdiń balasyndaı tańǵy astaryn ishken soń, saqtar men túrkilerdiń zamanyndaǵy jádigerlermen, obalarmen tanysty. 

– Berel-qoryq murajaıy174 gektardy alyp jatyr. Bul jerde Saq dáýiri jáne Túrik dáýiriniń adamdary jerlengen. №11 obany estigen shyǵarsyzdar, 1998 jyly osy jerdegi qazba jumystary kezinde áıel men er adamnyń jáne on úsh jylqy tabylǵan. Jerlengen er adamnyń jasy 35-40 jasta, al qasynda jerlengen áıel adamnyń jasy er adamnan 30 jas úlken bolǵan. Ǵalymdar olarǵa genetıkalyq zertteý jasap, anasy men balasy ekenin anyqtaǵan. Basynan jaraqat alǵan er adamǵa sol zamanda ota jasalǵany da belgili boldy, – deıdi "Berel" memlekettik tarıhı-mádenı qoryq-mýzeıiniń bas qor saqtaýshysy  Janııa Segizbaeva. 

Kóne mádenıetpen tanysqan fotograftar qarańǵy túskenshe qundy jádigerlerdi, toń basqan obalardy taspalap alýǵa tyrysty. Bir toby Berel aýylynyń tynys-tirshiliginen de turmystyq fotolar túsirdi.

 Kókkól

"Kıeli Altaı: Berel-2019" fotoblog týrynyń úshinshi kúninde arnaıy jasaqtalǵan "Ýral" máshinimen Muztaýdy mańdaıǵa alyp, Qarakólge jolǵa shyqtyq. Qarakólge naǵyz jol tańdamaıtyn kólik bolmasa, bylaıǵy djıp symaqtar da shyǵa bermeıdi.

Kóbigin atqaqtata aǵyp jatqan Aqbulqaq ózenindegi kópirge taıaı bere biz mingen "Ýral" kilt toqtady. Júrgizýshi túsińder degendeı ısharat jasady. Tegi aǵash kópir qaýipti bolsa kerek. Alyp máshin sheginshektep baryp, aǵash kópirden zý etip óte shyqty. Kópir syqyr-syqyr ete qaldy. Biz jaıaý óttik. Keıbir tusyndaǵy taqtaılar oıylyp ketipti. Júrek jutqan júrgizýshi jolaýshylardyń qaýipsizdigin saqtaǵany ǵoı.

Kóp uzamaı Qaraıryq aýylynda aıaldadyq. Kezinde tirshiligi qaınap jatqan aýyldaǵy úılerdiń kóbi bos tur, tórt-aq otbasy qalypty. Ári qaraı erekshe qorǵalatyn Ulttyq parktiń aýmaǵy. Aqysyn tólep, postan óttik. Taýdyń tas jolymen kele jatqan kóliktiń daýysy yshqyna tústi. О́r. Joldyń qos qaptalyndaǵy qalyń jynysta qaban kóp júredi eken.

Iаzovoe sarqyramasynyń tusyna kelip taǵy bir aıaldadyq. Sarqyrama sondaı bıik bolmaǵanymen, sulýlyǵymen kóz tartady. Fotograftar shyrt-shyrt etkizip sýretke túsirdi de, qaıta kólikke jaıǵasty. Uzaq júrgen joqpyz, bir asýdan asqan soń, móldirep Qarakól kórindi. Qalaı degenmen de, adam aıaǵy az. Kól mańaıy kókmaısa shóp. Jazdyń on tórt kúni ǵana ashyq turatyn Muztaýdy bult basyp turdy. Túsirilim toby kól jaǵasyna apparattaryn tizip qoıyp, ymyrt túskenshe aqbas shyńnyń ashylýyn kútti...

Úsh kúnde fotoekspedısııa músheleri Altaıǵa baýyr basyp qalǵandaı kórindi, qımaı qoshtasty. Berel-qoryq murajaıynyń dırektory Jangeldi Ahmadıev top múshelerine alǵysyn aıtyp, "Egemen Qazaqstan" gazetiniń ardager fototilshisi Nurmanbet Qızatulyna, "National Geographic Qazaqstan" jýrnalynyń shef-fotografy Erbolat Shadrahovqa qazaqtyń dástúrimen shapan japty. Topty bastap kelgen Asylhan Ábdiraıymǵa da erekshe iltıpatyn bildirdi. "Kıeli Altaı: Berel-2019" fotoblog týryn uıymdastyrýǵa atsalysqan "Shyǵys-Aqparat" basshylyǵyn Alǵys hatpen marapattady. Kelgen qonaqtar da "Berel-qoryq murajaıyna" estelik retinde kádesyılaryn tabystap ketti.

Al sizder fotograftardyń Tór Altaıda túsirgen jaýhar týyndylaryn Almatyda, Semeıde, О́skemende ótetin kórmede tamashalaı alasyzdar.

Mereı Qaınaruly

Jýrnalıst