Orystar Qazaqstannan nege ketip jatyr?

Jyl basynan bergi alty aıda elden 22 myńnan astam adamnyń birjola ketkeni anyqtaldy. Onyń ishinde 19 650 adam Reseıge qonys aýdarǵan. О́zge eldiń pasportyn alǵandardyń deni shyǵys jáne soltústik aımaqtardyń turǵyndary. Qazaqstannan kóship jatqandardyń kóbi orys halqynyń ókilderi ekenin ańǵarý qıyn emes.

Qazaqstandaǵy orys halqynyń jaı-kúıi otandyq baspasózden góri, reseılik aqparat aıdynynda jıi kóteriletinin baıqaımyz. Aragidik batystyq jýrnalıster de bul taqyryptarǵa qalam terbep turady. 2015 jyly brıtanııalyq "The Guardian" basylymy "Nazarbaev ketken soń Qazaqstandy Reseı anneksııasy tosyp tur" dep jazǵany bar. Maqalada Reseıdiń ımperıalıstik pıǵylyna Qazaqstannyń soltústik aımaqtaryndaǵy orystardyń basymdyǵy dáıek etip alynǵan.

Qalaı bolǵanda da Qazaqstandaǵy orystar memleket tarapynan ulttyq sıpatta qandaıda bir qysym kórse, Kremldiń buǵan beıjaı qaramasy haq. Al ondaı qysym bar ma? Álbette joq. Rasynda da elde ultaralyq jaǵdaı turaqty. Jekelegen shaǵyn oqıǵalar bolmasa, kúlli eldi dúrliktirgen etnosaralyq qaqtyǵystar bolǵan emes. Alaıda "eldegi barlyq etnosqa mamyrajaı ómir syılap otyrǵan Nazarbaev bılikten ketken soń ulttyq másele qalaı retteledi", "odan keıin kelgen adam ultshyl bolyp shyqpaı ma" degen suraqtar orys halqynyń mazasyn kópten qashyryp keledi. Taqyryp orys dıasporasy arasynda da, reseılik baspasózde de jıi kóterilip júr. Elbasy úlken saıasattan ketpegendikten áli de ózekti. Osyǵan alańdaıtyndar erteden qamdanyp, shekara asyp jatyr. Bul etnıkalyq orystardyń elden kóshýiniń ámbege aıan basty sebebi.

Reseılik jýrnalıst Irına Djorbenadze "Rosbolt" portalyna jazǵan maqalasynda Qazaqstandaǵy etnıkalyq orystardy ulttyq-patrıottyq kóńil-kúı, túrli formadaǵy "qazaqtaný" úrdisi qorqytatynyn jazǵan. Emıgrasııanyń sebepteriniń qataryna ol: orys tiliniń álsireýin, qazaq tiliniń latyn tiline kóshýin, famılııadaǵy "ov", "ev" syndy jalǵaýlardyń alynyp tastalýyn jatqyzady.

Al "Lad" respýblıkalyq slavıan qozǵalysynyń tóraǵasy Maksım Kramarenko camonitor.kz saıtyna bergen suqbatynda aıtqanyndaı, Nursultan Nazarbaev ketken soń etnosaralyq qarym-qatynas shıelenisedi degen negatıvti boljamdar aqtalmaǵan. Onyń ústine jańa prezıdent Qasym-Jomart Toqaev iri etnostyń múddeleri eskeriletinine birneshe ret belgi bergen. Mektepte aldymen qazaq jáne orys tilderinde, sosyn baryp aǵylshyn tilinde bilim berý kerektigin aıtýy sonyń mysaly bola alady. "Sondyqtan bılik tranzıti eldegi etnıkalyq orystardyń kóńil-kúıine teris áserin tıgizgen joq" degen pikirde uıym tóraǵasy.

Reseıge ketkisi keletinderdiń ishinde qoǵamdyq qozǵalysqa júgingenderdiń kóbi elden ketý sheshimine balalarynyń bolashaǵyna degen alańdaýshylyq túrtki bolǵanyn aıtqan. О́ıtkeni "Qazaqstanda sapaly bilim joq, áleýmettik jaǵdaıdy jaqsartý qıyn" deıdi olar. Joǵary bilim baǵasynyń qymbattyǵy, orys tildilerge granttyń azdyǵy da negizgi sebepterdiń biri.

Maksım Kramarenko orys halqynyń ókilderin Qazaqstandaǵy ulttyq tendensııanyń kúsheıýi de abyrjytatynyn joqqa shyǵarmaıdy. Aıtalyq ótken ǵasyrdyń 30 jyldaryndaǵy tarıhı oqıǵalardy (asharshylyq - red.) túrlishe nasıhattaý, qazaqtardyń ketken esesin qaıtarǵandaı eldimekender men kóshelerdiń ataýyn ózgertý orystardyń etnopsıhologııasyna áser etedi eken.

Joǵaryda atalǵan saıtqa pikir bildirgen saıasattanýshy Zamır Qarajanov mıgrasııalyq nópirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq astary basym degen oıda.

"Birinshiden, Qazaqstannyń damý qarqyny TMD elderi arasynda joǵary bolǵanymen, halyq ómirdiń jaqsaryp jatqanyn sezbeıdi. Ekinshiden, qoǵamymyzda áleýmettik jáne kásibı lıft shekteýli. Elder kareralyq ósim, áleýmettik mártebe men materıaldyq jaǵdaıdyń jaqsaratynyn kóre almaǵandyqtan turǵylyqty jerdi aýystyrý týraly oılana bastaıdy" deıdi ol.

Onyń pikirinshe, mıgrasııalyq jylystaý árdaıym ultaralyq qatynas jaǵdaıynyń kórinisi bola almaıdy. Basty sebep – áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıdaǵy ózgeriste. Qazaqstannan ketýshilerdiń sany 2014 jyldan bastap artqany baıqalady. Ol kezde munaı baǵasy qulap, eldiń JIО́ 1 paıyzǵa deıin túsip ketken bolatyn.

Anyqtama

Bul kúnderi Qazaqstandaǵy etnıkalyq orystardyń jalpy halyq sanyndaǵy úlesi 19 paıyzdan sál asady. Soltústik Qazaqstan men Qostanaı oblystarynda orystar halyqtyń basym kópshiligin quraıdy. Shyǵys Qazaqstan, Pavlodar, Qaraǵandy Aqmola oblystary men Almaty qalasynda orystardyń úlesi 25 paıyzdyń o jaq, bu jaǵynda. S.Amanjolov atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetiniń professory, demograf-ǵalym Aleksandr Alekseenkonyń aıtýynsha, eldegi orystardyń deni 40 jastan asqandar. Sondyqtan týý kórsetkishin sany basym – qazaqtar anyqtaıdy. Bul tendensııa saqtalǵan jaǵdaıda 20 jyldan keıin qazaqtar jalpy halyq sanynyń 90 paıyzyn, orystar 5-7 paıyzyn quraýy múmkin.