Erlik Kebekbaı: Sotqa da sot kerek

Jýrnalıst Erlik Kebekbaı "Sotqa da sot kerek" dep atalatyn bul maqalasyn belgili bir sebeptermen óz oqyrmandaryna Facebook jelisi arqyly bólisýdi jón kórdi dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi.

Sot sheshiminderin tolyq zerttep, zerdelep zań júzinde túsindirgen Erlik myrza "Sotqa da sot kerek" atty taqyryppen óz oqrmandaryna kezekti maqalasyn joldaǵan bolatyn.

"Halyqtyń bılikke, ádildikke, sot júıesine degen senimin arttyrýda sot jumysynyń ashyqtyǵy, jarııalylyǵy, qoljetimdiligi mańyzdy ról atqarady. Sondyqtan sot organdarynyń buqaralyq aqparat quraldaryn shaqyryp, óziniń atqarǵan qyzmetiniń qorytyndysyn jarııalap, jetisterimen bólisip, olqy tustaryn túzetý úshin qandaı is-sharalardy júzege asyratynyn ortaǵa salýy árdaıym jurtshylyqty da eleń etkizedi. Biz de osy úmitpen Almaty qalalyq sotynyń tabaldyryǵyn attaǵanbyz. Alaıda mundaǵy memlekettik tildiń qoldanylýy alyp-ushqan kóńilimizdi sý sepken basyp tastady. О́ıtkeni 2017 jylǵy sot tóreligin júzege asyrýdaǵy jumys qorytyndylary boıynsha Almaty qalasy sottarynyń keńeıtilgen keńesi boıynsha «Zań gazetinde» 2018 jylǵy 6 aqpandaǵy (№10 (3035) «SOT QAShAN QAZAQShA SО́ILEIDI?!» degen materıalymyzda sóz bolǵan jaǵdaı bıyl taǵy qaıtalandy. Baspasóz máslıhatyn jartyjyldyqtyń qorytyndysyna arnalǵan baıandamamen bastaǵan sot tóraǵasy Nurǵazy Ábdiqanovtyń sózinen bir aýyz qazaqsha estýge zar bop qaldyq. «Aldyńǵy arba qaıda júrse, sońǵy arba sonda júredi» degendeı bastyǵynyń salyp bergen izinen odan keıin sóz alǵan Qylmystyq ister jónindegi sot alqasynyń tóraǵasy Baqytjan Qaramanov pen Azamattyq ister jónindegi sot alqasynyń tóraǵasy Baqyt Qaseıinov de jańylmady. Tek konferensııanyń suraq-jaýap almasý bóliminde ǵana «Zań gazeti» tilshisiniń memlekettik tilde qoılyǵan suraǵynan B.Qaseıinov pen N.Ábdiqanov myrzany eriksiz qazaqsha sóıletkendeı boldyq. Onyń ózi basy qazaqsha bastalyp, aıaǵy qaıta orysshaǵa ulasty. Sonymen basymyz áńki-táńki bolyp biz qaıttyq, bir mindetten qutyldyq dep qýanyp olar qaldy. Árıne mundaı «esep berýlerden» keıin memlekettik tilde tolyqqandy aqparat ala almaǵan buqaralyq aqparat quraldary eriksiz halyq pen bılik organy arasynda dáneker ǵana emes aýdarmashy qyzmetin qosa atqarýyna tura keledi. 
Sot qaraǵan ister
Almatynyń bas sýdıasynyń aıtýynsha, 6 aıda aýdandyq jáne oǵan teńestirilgen sottarǵa 82 955 is pen ótinish kelip túsken. Bul ótken jyldyń sáıkes merzimimen salystyrǵanda 153,6 paıyzǵa kem. Atap aıtqanda, qylmystyq ister boıysha 247-ge, ákimshilik ister boıynsha 433-ke, azamattyq ister boıynsha 14 728-ge azaıyp otyr. О́ndiriste aıaqtalǵan istiń sany bıyl 72 177-ti qurady, byltyr ol 88 600 bolatyn.
QR Joǵarǵy Sotynyń statıstıkalyq málimetterine qaraǵanda qylmystyq isterdi qaraǵan Almaty qalasynyń sottary 2119 isti aıaqtap, 1377 tulǵany sottaǵan. Onyń 436-sy nemese 31,7 paıyzyn bostandyǵynan aıyryldy. 2218 sottalyp, toqtatylyp, aqtalǵan tulǵa men appleıasııalyq ınstansııaǵa túsken 399 qylmys istiń 10 tulǵaǵa qatysty úkimi kúshin joıyp, 88 tulǵaǵa qatysty úkimi ózgertildi. 
Kassasııalyq tártipte 4 adamǵa qatysty úkimniń kúshi joıylyp, 6 adamǵa qatysty úkim ózgertildi. Bul respýblıkadaǵy eń jaqsy kórsetkish. Jalpy, kassasııalyq jáne apellıasııalyq satylarda 14 adamǵa qatysty úkimder joıyldy (respýblıkada 3-oryn) jáne 108 adamǵa (7-oryn) ózgertildi. Qalalyq sottarmen jáne alqabılerdiń qatysýymen 46 adamǵa qatysty 30 aqtaý úkimderi shyǵaryldy.

Azamattyq is boıynsha bıylǵy jartyjyldyqta sottarǵa 3817 is pen 59 192 ótinish tústi. Byltyrǵy jyldyń sáıkes merziminde ol 3852 is pen 73 885 ótnishti quraǵan. О́ndiristegi 52 994 azamattyq is aıaqtalyp, qaralyp, sheshim shyǵarylǵan is 16 178-ge azaıyp, 2 126 syrtaı sheshim shyqty. Apelıasııalyq, kasasııalyq tártippen kúshin joıyp, ózgertilgen sheshim 762 boldy. Ákimshilik ister boıynsha mamandandyrylǵan aýdanaralyq ákimshilik sot pen kámeletke tollmaǵandardyń isi boıynsha mamandandyrylǵan aýdanaralyq sotqa 17 729 is túsken. Ákimshiliktiń óndirý boıynsha 17977 tulǵaǵa 16 161 is boıynsha qaýly shyǵarylyp, appellıasııalyq tártipen 37 sheshim ózgertildi.
«Tatýlastyrý rásimderin qoldaný boıynsha Almaty qalalyq soty respýblıkada birinshi oryndy ıelendi. Alty aı ishinde, qalalyq sottyń sýdıa-bitimgerleri 65 daýly máseleni sheshti. Qalalyq sot qaraǵan ákimshilik isterdegi 629 sheshimniń bireýi ǵana joıyldy. Taǵy bir qaýlyǵa joǵary turǵan satymenen túzetý engizildi. Bul respýblıkadaǵy ekinshi kórsetkish. Al aýdandyq sottarmen qaralǵan azamattyq is sany 38 336. О́tken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda bul 30 paıyzǵa azaıǵan. Ol sottarǵa júktemeni azaıtý úshin jańa zańnamany engizýdiń arqasynda júzege asyp otyr. Kassasııalyq satyda birinshi ınstansııa sýdıalarynyń kúshin joıǵan sheshimder 0,07 paıyzdy qurady. Ol respýblıka boınysha tórtinshi kórsetkish. Aıta ketý kerek, respýblıkada qaralǵan árbir altynshy isti Almaty qalalyq sotynyń sýdıalary qarady», – degen N.Ábdiqanov júktemeniń azaıýyna qaramastan joıylǵan sheshimderdiń sany artta túskeninin de jasyrmady. Mysaly, apellıasııa satysynda aýdandyq jáne oǵan teńestirilgen sottardyń 387 sheshiminiń kúshi joıyldy. 2018 jyly 313 sheshim joıylǵan bolatyn. Bıyl 330 sheshim ózgertildi, bul 2018 jylǵa qaraǵanda eki sheshimge kem.
Eń kóp sheshimderiniń kúshi joıylǵan, jáne ózgerýge jol bergen kóptegen sýdıalardyń jumysyn synǵa alǵan Almaty qalasynyń bas qazysy birqatar sýdıalar týraly materıaldar QR Joǵary Sot Keńesi janyndaǵy Sot jıýrıine jiberilgenin de aıtty. Budan basqa, azamattardy tıisti túrde qabyldaýdy uıymdastyrýǵa sharalar qabyldamaǵan aýdandyq sottardyń tóraǵalarynyń jumysy synǵa ushyrady. Jıyn barysynda, olarǵa azamattardy kúndelikti qabyldaý ótkizý, sondaı-aq Facebook áleýmettik jelisinde jáne olardyń quzyreti sheginde barlyq kelip túsken ótinishterge dereý jaýap berýge jeke paraqshalardy ashý tapsyryldy.
Memlekettik tildiń ústemdigin sot moıyndaı ma?
1995 jyly 30 tamyzda respýblıkalyq referendým arqyly qabyldanǵan «Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsııasynyń» 7-babynyń 1 tarmaǵynda: «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til – qazaq tili» dep jazylǵan. Al 1997 jyly 11 shildedegi «Qazaqstantan Respýblıkasyndaǵy til týraly» zańnyń 4-babynda: « Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili – qazaq tili. Memlekettik til – memlekettiń búkil aýmaǵynda qoǵamdyq qatynastardyń barlyq salasynda qoldanylatyn memlekettik basqarý, zań shyǵarý, sot isin júrgizý jáne is qaǵazdaryn júrgizý tili. Qazaqstan halqyn toptastyrýdyń asa mańyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildi meńgerý – Qazaqstan Respýblıkasynyń árbir azamatynyń paryzy. Úkimet, ózge de memlekettik, jergilikti ókildi jáne atqarýshy organdar: Qazaqstan Respýblıkasynda memlekettik tildi barynsha damytýǵa, onyń halyqaralyq bedelin nyǵaıtýǵa; Qazaqstan Respýblıkasynyń barsha azamattarynyń memlekettik tildi erkin jáne tegin meńgerýine qajetti barlyq uıymdastyrýshylyq, materıaldyq-tehnıkalyq jaǵdaılardy jasaýǵa mindetti» ekeni jazylǵan. Alaıda bizdiǵń mártebeli sottarymyz Konstıýsııanyń 4-babynyń 2-tarmaǵyndaǵy: «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady». Sondaı-aq «Qazaqstantan Respýblıkasyndaǵy til týraly» zańnyń «Orys tilin qoldaný» týraly 5-baptaǵy «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady» degenge arqa súıegisi keledi. Osy arada 2011 jylǵy 29 masýmydaǵy QR Prezıdentieniń №110 Jarlyǵymen qabyldanyp, 2019 jyldyń 19 sáýirindegi №29 Jarlyǵymen kúshin joıǵan «Qazaqstan Respýblıkasynda tilderdi damytý men qoldanýdyń 2011-2020 jyldarǵa aprnalǵan memlekettik baǵdarlamasy» eriksiz eske túseri anyq. Onda: memlekettik tildi meńgergen turǵyndardyń úlesin (2017 jylǵa qaraı – 80 , 2020 jylǵa qaraı – 90 %); memlekettik tildi V1 deńgeıinde meńgergen mektep túlekteriniń úlesin (2017 jylǵa qaraı – 70%, 2020 jylǵa qaraı – 100%); memlekettik buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy qazaq tilindegi kontenttiń úlesin (2014 jylǵa qaraı – 53 , 2017 jylǵa qaraı – 62 , 2020 jylǵa qaraı – 72 ); qazaq tiliniń rettelgen termınologııalyq qorynyń úlesin (2014 jylǵa qaraı - 20%, 2017 jylǵa qaraı - 60%, 2020 jylǵa qaraı – 100%); etnomádenı birlestikter janyndaǵy qazaq jáne ana tilderin oqytatyn kýrstarmen qamtylǵan etnostardyń úlesin (2014 jylǵa qaraı – 60%, 2017 jylǵa qaraı – 70%, 2020 jylǵa qaraı – 80 ) ulǵaıtý qarastyrylǵan bolatyn. Al QR Mádenıet jáne sport mınıstri 2017 jyly memlekettik tildi meńgergen el turǵyndarynyń úlesi 83,1 paıyzǵa jetkenin málimdegen bolatyn. Iаǵnı qoǵamdyq qatynastardyń barlyq salasynda Qazaqstan halqyn toptastyrýdyń asa mańyzdy faktory bolyp tabylatyn memlekettik tildiń qoldaný aıasyn keńeıtýge barlyq múmkindik bar. Iаǵnı Almaty qalalyq sotynyń bul úrdisten tys qalýy bárkeldi deıtindeı quptarlyq nárse emes. Qaıta mádenıet pe bilimniń úlken ortalyǵy retinde atyna syn bolýy tıis. Tek ony túsinip, nátıje shyǵarar jan bolsa.",- delingen jazbada.