Kishkentaı hanzada: Ekzıýperı týraly biz bilmeıtin qupııa

Kishkentaı búldirshinderdiń barlyǵy kúndelikti ómirdi ertegideı qabyldaıdy. Alaıda, eseıgennen keıin bul qasıettiń joǵalatyny ókinishti. Kishkentaı Antýanǵa (de Sent-Ekzıýperı) da ertegi álemine qanat sermeý úshin, eski velosıped pen birneshe jamylǵy bolsa jetkilikti edi. Ol arada ondaǵan jyldar ótip eseıse de óziniń qııalyndaǵy álemdi jasady. Tirshiliktiń shyrmaýyna kirgen adamdardyń arasynan ondaı adamdy tabý qıyn, biraq ony anyqtaýdyń joly bar: olarǵa qalpaqtyń sýretin kórsetińiz. Eger olar sýretten tek qana qalpaqty emes, pildi jutqan jylandy baıqasa, quttyqtaımyz: sizdiń aldyńyzda óziniń buryn bala bolǵanyn umytpaǵan eresek adam tur.

Bul ómirde meni bir nárse ǵana alańdatady – biz eseıýge májbúrmiz

Antýan de Sent-Ekzıýperı 1900 jyly 29 maýsymda Fransııanyń Lıon qalasynda dúnıege kelgen. Ol saqtandyrý ınspektory Jan-Mark pen Marı Marktyń bes balasynyń biri. Kishkentaı kezinde ákesi erte dúnıe salsa da, ol úshin balalyq shaǵy tátti estelikterge toly edi. Ol armannyń jeteginde júrgen balalyq shaǵyn máńgi júreginde saqtady. Ekzıýperı Kishkentaı hanzadanyń obrazyn jasaǵan kezde sol sátterdi esine aldy.

Tonıonyń ómiri (úıdegiler ony solaı ataıtyn) 12 jasynda ózgerdi. Kishkentaı balaqaı sol kezde alǵash ret ushaqpen ushqan edi. Ol ózine únsiz baýraıtyn aspan álemine sheksiz ǵashyq bolyp, eseıgende ushqysh bolam dep armandady. Ol ushýdy áskerde júrip úırendi. Ushýdan lázzat alyp, shabyttyń shalqarynda júrgen Antýan jazýdy da bastady. О́ziniń alǵashqy «Ońtústik poshta» atty romanyn ushqysh bolyp, Afrıkanyń soltústik jaǵalaýyna poshta tasyǵan kezde jazǵan. Avıasııa men ádebıet – Antýannyń máńgilik mahabbaty edi.

«Kishkentaı hanzadada» ertegisindegi Raýshan kim?

1930 jyly Antýan de Sent-Ekzıýperı óziniń bolashaq jary – Konsýelomen tanysty. Súıikti jary «Kishkentaı hanzada» ertegisindegi Raýshannyń prototıpi bolǵan.

 Olardyń sezimi ózgeshe edi. Jazýshynyń jaqyn dosy: «Aralarynda erekshe qushtarlyq, náziktik, adam nanǵysyz mahabbat boldy. Biraq, bir-birin erekshe jaqsy kóretin adamdardyń otbasylyq ómirde baqytsyz bolǵanyn men eshqashan kórgen emespin», - dep tańdanysyn jasyrmaǵan. Ekzıýperıdiń ómirbaıanyn oqyp otyrsaq, ol adal jar retinde sıpattalady. Al áıeli óte erke, barlyǵyna jeńil qaraıtyn adam retinde qarastyrylǵan. Konsýelo bolsa «Raýshannyń estelikteri» atty memýarynda ózin kúıeýiniń árbir qateligin keshiretin, shynaıy súıetin jáne árdaıym kútýge daıyn bolǵanyn jazady. Alaıda otbasylyq ómiriniń shynaıy jaǵdaıyn ol óz keıipkerleri arqyly keremet sýrettegen edi. Ol tanymal ertegisinde: «Kishkentaı  Hanzadaǵa Raýshannyń keıbir qylyqtary unamasa da, odan súıikti jáne qymbat gúl jaryq álemde bolǵan emes», - dep bir sózben sýretteıdi.

«Kishkentaı hanzada» ertegisine arqaý bolǵan oqıǵa

Ol ushaqpen Parıjden Vetnamǵa deıin ushyp barýdy armandap ótken. Alaıda jetkilikti aqsha jınap, jolǵa shyqqan kezde bul armany onyń ómirin qııa jazdady. Jarty jolda, shól dalanyń ortasynda ushaǵy apatqa ushyrady. Jazýshy ǵajaıyptyń arqasynda aman qaldy.  Ony sol jerdiń jergilikti kóshpendi halyq taýyp alǵan bolatyn.

Bul oqıǵadan «Kishkentaı hanzada» ertegisiniń jelisin birden baıqaýǵa bolady. Saharaǵa qonýǵa májbúr bolǵan ushqyshqa beımálim bala kelip, bylaı  dep suraıdy: «О́tinemin... Maǵan qozynyń sýretin salyp bershi!». Jáne bul kezdesý ekeýine de kerek edi.

«Kishkentaı hanzada» qaı kezde jazyldy?

Ekzıýperı óziniń tanymal shyǵarmasy «Kishkentaı hanzadany» 1940 jyly nasıstermen soǵys kezinde jazǵan. Dostarynyń «soǵysqa qatyspa» dep úgitteýine qaramastan, «baramyn» dep qasarysyp turyp alǵan.

Ekzıýperıdiń balalyq shaǵy soǵys zardaptaryn eńserýge kómektesti, álem tas-talqan bolǵan kezde, adamdarǵa: «Kózder soqyr bolyp keledi. Tek júrekpen izdeý kerek», - dep eskertti.

Soǵysta Fransııa jeńilis tapqannan keıin jazýshy AQSh-qa ketti. Sol jerde júrip «Kishkentaı hanzadany» aıaqtady. Alaıda ol ózge elde ómir súre almady. Aspanǵa degen qushtarlyq pen Otanǵa degen mahhabat ony baýrap turdy. 1943 jyly ol qaıtadan áskerı bólimshege alyndy.

Soǵysqa oralmas buryn, jýrnalıst dosy - Sılvıa Gamılton Reınhardtpen jolyǵyp, «Kishkentaı hanzadanyń» qoljazbasyn tabystap ketti de: «Men ózimnen keıin keremet estelikter qalǵanyn jáne senderdiń meniń bar bolmysymdy umytpaı saqtaǵandaryńdy qalaımyn», - degen eken. Jazýshynyń shyǵarmasyn zertteýshiler ertegidegi Túlkiniń prototıpi Sılvıa bolǵan desedi.

1944 jyly Antýan de Sent-Ekzıýperı ushaqpen barlaý saparyna attanyp, sodan qaıtyp oralmady.

Eresekterge arnalǵan ertegi

Uzaq ýaqyt boıy onyń ólimi jaıly eshbir derek bolǵan emes. Ol Kishkentaı hanzada sııaqty óz mekenine – óziniń armanyndaǵy álemine oraldy. 1988 jyly jergilikti balyqshy Marselıaǵa jaqyn mańdaǵy teńizden fransýz jazýshysy men onyń áıeli Konsýelonyń esimderi jazylǵan bilezikti taýyp alady.

«Kishkentaı hanzada» ertegisinde avtordyń armanshyl álemi sýretteldi. Shyǵarmada Ekzıýperı ózine qymbat jandar men nege kóbirek senetininiń barlyǵyn baıandady. Boıamasyz shyndyq aıtylǵan ertegini búginde úlkender oqıdy. О́ıtkeni ol ertegi bolǵanmen, úlkenderge arnalyp jazylǵan edi. Árbir úlken adamǵa óziniń bala bolǵanyn eskertetin shyǵarma bolatyn.

Ushqysh, ári jazýshy Antýan de Sent-Ekzıýperı óziniń balalyq shaqtaǵy estelikterin umytqan emes. Sol sebepti de ol búginde mıllıondar súıip oqıtyn ertegini ómirge alyp keldi. Avtordyń ómir jolymen tanysqannan keıin, álemdik ádebıettiń jaýhary «Kishkentaı hanzada» ertegisin jazý tek Antýan de Sent-Ekzıýperıdiń ǵana qolynan keletinine kóz jetkizemiz.

Al siz bul ertegini alǵash qaı jasyńyzda oqyp edińiz? Sol kezde ózińizge ne túıdińiz jáne «Kishkentaı hanzada» ertegisi týraly qazir ne oılaısyz?

Daıyndaǵan: Marjan Sábet