Aǵylshyn jýrnalısi Godfrı Lıas Ospan batyrdy "Kazak Exodus" kitabyna arqaý etti

Godfrı  Lıas aǵylshyn jýrnalısi, jazýshy, áskerı adam jáne muǵalim bolǵan. Ol kóbine tarıhı kitaptardy jazdy. Solardyń biri ári biregeıi –1956 jyly Brıtanııa astanasy Londonda jaryq kórgen "Kazak Exodus" atty  kitap. Onda jazýshy Shyńjań qazaqtarynyń Qytaıdyń qysymyna, basyp, janshýyna, jerin tartyp alý maqsatynda jasaǵan áreketine shydamaı, Túrkııa, Úndistanǵa kóshýge májbúr bolǵan qazaqtyń aýyr taǵdyry men kommýnısterge qarsy soǵysta aıryqsha erlik kórsetken qazaqtyń batyry Ospannyń ómiri men erligi baıandalady.

Aǵylshyn tilinde shyqqan kitaptyń birinshi taraýyn, ıaǵnı «Batyrdyń dúnıege kelýi» atty bólimin qazaq tiline aýdaryp, usynyp otyrmyz.

«1948 jyly Shyńjań provınsııasynan qazaqtar tórt túlik malyn aıdap údere kóshti. Olarda basqa amal qalmady. Kommýnıstik ásker qazaq halqyn janshyp, qysym kórsetti. Týǵan jerinen qonys aýdarýǵa májbúr bolǵan qazaqtardyń maly ashtyqtan, shólde qatalap óldi. О́zderi jolda kóp qıyndyqqa tap bolyp, talaı náýbetti bastan ótkerdi. Qazaqtar Shyǵys Kashmırge toqtady, alaıda bul – olardyń ýaqytsha turaǵy edi. Olarǵa ýaqytsha baspana berildi» dep bastalady kitap.

Qaharmannyń dúnıege kelýi

Qazaqta Qurban aıt nemese Ramazan sekildi meıramdar tasada qalmaıdy. Al týǵan kún kóp toılanbaıdy. Sol sebepti, Ospan batyrdyń qaı jyly dúnıege kelgenin bilsek te, naqty kúni men aıy belgisiz. Ol 1899 jyly Bıor soǵysy bastalǵanda dúnıege kelgen. Ospan batyrdyń úsh aǵasy men ápkesi bolǵan.

Ospannyń ákesi Islam baı shopan jáne Altaıdyń Kóktoǵaı aýdanynda fermer boldy.

1899 Islam baı áıelimen Altaı taýyna shatyr tikti. Onda Kóksý dep atalatyn kól bar. Shyǵys Túrkistandaǵy Toǵyztaraý dep atalatyn ańǵarlar jeterlik.

Áıeliniń bosanatyn ýaqyty jetkende qyzmetshisi áıeldiń enesin shaqyryp kelýge ketti. Ol ýaqytta enesi kelinine qaraı shyǵyp ketken edi.

Islam baı «sábıdiń jylaǵan daýysy qashan shyǵady eken?» dep syrtta taǵatsyzdana kútip turdy. Ospan batyr jaryq dúnıe esigin ashqanda, ákesi úıge qýana kirdi. Áıeline qarap: «Balaǵa qandaı at qoıamyz?» dedi.

Ekeýi buǵan deıin de talaı márte bul máseleni talqylaǵan edi. Ospannyń anasy oǵan Batyr degen esimdi qoıǵysy kelgen.  Balanyń esimin Ospan qoısa da, anasy ony Batyr dep jıi ataıtyn. Ospan batyrdyń ózine de  kishkentaıynan batyr dep qulaǵyna quıyp ósirgen. Qulap qalsa nemese jaralansa «Batyrsyń, jylama. Batyl bol!» dep jubatqan.

Ospannyń ákesi Islam baı sábıdiń dúnıege kelý qurmetine qoı soıdy. Ospannyń ájesi sábıdi peshtiń ústinde jylyp turǵan sýmen jýyndyryp, maqtadan tigilgen matamen orady.

Ospan eńbekteı bastady. Anasynyń úı sharýasynan qoly bosamaıtyn. Al ákesi ýaqyttyń kóp bóligin túzde ótkizetin. Keıde birneshe kún túzdiń jumysymen júretin kezderi boldy. Ásirese qys kezinde. Ospan ózine bı de, qoja boldy. Keıde qaýipti áreketter jasaıtyn edi. Ata-anasy Ospandy «tumary qorǵaıdy» dep sendi. Ospannyń tumarynda Qurannyń súreleri jazylǵan edi. Ospan eshqashan tumaryn tastaǵan emes. 

Ospan keıde ata-anasymen oınaıtyn. Olarmen birge taýǵa baratyn. Ospan ata-anasynyń arqasyna sekirip minip, qulap qalsa kúletin nemese jylaıtyn da, qaıta arqalaryna minip alatyn.

Ospan ákesin óte qatty jaqsy kóretin jáne syılaıtyn. Ol Ospanǵa kóp nárseni úıretti. Ekeýi jıi taýǵa birge baratyn. Sol ýaqytta Ospan ákesine kez kelgen suraqty qoıa alýshy edi. Onyń kóbi janýarlar týraly boldy. Sonyń arqasynda Ospan janýarlar álemimen etene jaqyn tanysty.

Ospan segizde nemese altyda bolǵanda molda ony súndetke otyrǵyzdy. Bul – Ospannyń balalyq ómirindegi jańa beles. Endigi beles ákesiniń Ospandy mektepke jibergen kezi boldy.

Ospan mektepte arabsha hat tanydy. Ony súndetke otyrǵyzǵan molda Quran úıretti. Arabsha jazý, syzýdy úırendi. Sonymen qatar balalar Shyńǵys han, Atıllanyń jáne Bóke batyrdyń ómirbaıanyn oqydy. Odan keıin arıfmetıka, geografııa men poezııany oqı bastady. Ospan batyr jattaǵan óleńderin ata-anasyna aıtyp beretin. Ata-anasy uzaq óleńnen keıin qol shapalaqtaıtyn edi. Qyzdardyń er balalarǵa qaraǵanda este saqtaý qabileti jaqsy, biraq Ospan qyzdardan kem túspeıtin.

Ýaqyt óte kele Ospan attyń ústinde júrip-aq óleń shyǵaratyn deńgeıge jetti. Onyń aqyndyǵy tipti eresekterdiń jyrynan asyp tústi. Halyq arasynda ataǵy shyǵyp, jyry  jer-jerge tarala bastady. Ospan bala kezinen qazaq batyrlary týraly túrli ertegi, ańyz ben áńgimelerdi estip ósti. Onda qazaq batyrlarynyń qytaılarmen shaıqasqany jıi aıtylatyn. Sondyqtan Ospan qytaılarǵa degen óshpendilikpen ósti. Ol bárinen buryn kommýnısterdi jek kóretin.

Ospan on birde nemese on ekide bolǵanda eresek adamdardyń sózin bólip «Bóke Batyr kele jatyr! Bóke Batyr kele jatyr!» dep aıqaılady.

«Bóke Batyrdy eshqashan kórmese de, onyń únemi aınalysyn azan-qazan qylatynyn qaıdan bilgen?», - dep tańǵaldy Islam baı.

Ospan batyr kishkentaıynan ulttyq naqyshtaǵy ánderdi jattap, áńgimelerdi estip ósti. Sondyqtan ol elin, jerin súıetin. 

Jalǵasy bar...

Aǵylshyn tilinen aýdarǵan Ásem Álmuhanbet