Qazaq ıslam dinin qabyldaǵanymen, basy bútin arabtanǵan joq

«Qazaq eli...maqsatyna jetý úshin

eń áýeli óziniń ult  ekenin bilip,

ulttyǵyn tanyp alýy kerek»

Smaǵul Sádýaqas (1900-1933j.j.)

Ult degenimiz – basqalarǵa táýeldi bolmaǵan jáne óziniń biryńǵaı múddesi bar halyqtar jıyntyǵyn aıtady. Rýhy bıik, namysy myqty ult qana tilin, diniń, mádenıetin, dástúrin damyta alady. Al, rýhy tómen halyq tilinen aıyrylyp, dinnen bezip, ózge dinı ıdeologııasyna ushyrasa, onda tobyrǵa aınalyp ózinen kúshti basqa halyqtyń quramyna sińip ketedi. Alaıda, jeri joq, memleketi joq ulttar da ómir súre beredi, biraq tili men dini saqtalmaǵan ult óz bolmysyn saqtaı almaıdy.

Osy jahandaný dáýirindegi qazaq halqynyń bolashaǵy qandaı bolmaq jáne syrtqy kúshterge qarsy qoıatyn rýhanı aýyzbirshiligimiz qandaı deńgeıde? Anyǵyraq aıtqanda qazaq ıdeıasy qandaı bolý kerek degen suraq sońǵy kezde oılandyrýda.

  Búkil adamzatty din tárbıeleıdi, odan asqan tárbıe quraly oılap tabylý múmkin emes. Eshbir din  - ulttyq múdde men mádenıetti joqqa shyǵarmaıdy jáne oldardyń ornyn almastyra da almaıdy. Qandaı din bolmasyn ult ıgiligine, el birligine qyzmet etedi. Egerde din jáne ulttyq, qundylyqtar bir-birine qarsy qoıylyp, ulttyq qundylyqtar júrýge jaramaı óriste qalǵan aqsaq toqtynyń háli sııaqty bolsa, onda óskeleń urpaqty memleketshil retinde tárbıeleýge qıynǵa soǵady. Qazirgi tańda ulttyq ıdeologııalyq baǵdardy ornyqtyrý jolynda ult tarıhy, rýhanııat tarıhy, din tarıhy qundylyqtaryn jańǵyrtýymyz kerek. Dinı-ulttyq biregeılený máselesi qazaq ultynyń tanymy men taǵdyry turǵysynan taldaý kerek. Halqymyz eshqashan ulttyq múdde men dinı múddeni bólip qaraǵan emes.

Saıasattanýshy Aıdos Sarymnyń: «О́ziń aldymen-qazaqpyn, sosyn-musylmanmyn» degen qazaq jastary eshqashan ózge eldiń múddesi úshin qııanatqa, ólimge barmas edi. Búgingi ekstremıstik ıdeıaǵa tótep bere alatyn jalǵyz ıdeıa, jalǵyz kúsh bar. Ol qazaq utshyldyǵy, memleketshildigi...» degen pikiri óte oryndy aıtylǵan. Qoǵamdaǵy radıkaldyq ıdeologııaǵa qarsy turatyn kúsh “Atameken”, “Ana tili”, “Qazaqstannyń ulttyq múddesi” t.b. sııaqty qasıetti uǵymdar ol bizdiń qazaqy musylmandyǵymyzda jatyr. Iаsaýı babamyzdyń jan tazalyǵy men ar túzeıtin ǵylymyna negizdelgen ulttyq jáne rýhanı qundylyqtarymyzdy jańǵyrtyp, olardy ǵylymı júıesine engizip keńinen nasıhattaý arqyly radıkaldyq ıdeologııaǵa tosqaýyl qoıýǵa bolady. Árbir adamzat din arqyly qoǵamdy túzetemin dep emes, din arqyly óz jan dúnıemdi tazartamyn degen nıette bolsa, sonda ǵana qoǵamda turaqtylyq bolar edi.

«Barma maǵan bir syn?» -  dep,

«Ustaǵanym qaı din?» - dep,

Oılamaıdy: «Kimmin?» -dep,

Júreginiń toty bar - dep Shákárim atamyzdyń aıtylǵandaı ár adamnyń óziniń kemeldený sharty bolý kerek. Al, adamnyń kemeldený sharty degenimiz – áýeli ózińdi tárbıeleý, ózińe syn kózben qaraý ustanymy arqyly halyqqa qyzmet etýine jáne qoǵamnyń damýyna at salysý.  Qoǵamdaǵy adamzat óziniń búkil damý bary­synda rýhanı kemeldenýdi maqsat tutý kerek. «Kemel adam» barlyq qoǵam­ǵa, barlyq dinge tán nárse. О́ıtkeni, rýha­nı tur­ǵydan kemeldengen adam din turǵysy­nan alsaq, kúnádan pák bolý, zań turǵysynan alsaq, qyl­mystan aýlaq bolý, ol eń izgi adamger­shi­lik mu­rat­tardy kózdeıdi, adamzat qoǵamy­nyń ortaq ıgi­ligine, joǵary rýhanııatqa qyzmet etedi.

О́kinishke oraı, Abaıdyń «Ystyq qaırat, nurly aqyl, jyly júrekgimen» ǵumyr keship jatqanymyz shamaly. Demek, Allany taný úshin júrek, kóńil qajet-aq. Árbir qazaqtyń boıynan Qudaıdy tanyp, ilim jınap, bilgenińdi aıt degen ustanymdar tabylýy tıis dep oılaımyn.  Hákim Abaıdyń «Áýeli aıat, hadıs sózdiń basy», «Allanyń ózi de ras, sózi de ras», «Aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta, sonda tolyq bolasyń elden bólek», «Paıda oılama, ar oıla», «Talap qyl artyq bilýge», «Ǵylym tappaı maqtanba» degen asyl oılary ulttyq dúnıetanymy men adamnyń rýhanı mádenıetiniń damýdyń negizgi sharttary bolyp tabylady.  Mine osy tereń oılar qazaqtyń «tolyqqandy adam bolý» ıdeıasy dep qaraýymyz kerek.

F.ǵ.d, professor Mekemtas Myrzahmetuly aǵamyzdyń «Abaıda tanylmaıtyn dúnıe bar. Ol oıshyldyń dúnıetanymy. О́kinishke oraı, bizdiń fılosoftar Abaıdyń dúnıetanymyn ashyp bere almaı otyr. Bizdegi fılosofııa materıalızmniń jolymen damyǵandyqtan Abaıdyń dúnıetanymyn túsiný múmkin emes. Sebebi, Abaıdy tanyp bilýde markstik model emes, shyǵystyq model kerek» - degen pikiri shyǵystyq ıaǵnı musylmanshylyq jolmen oılanbaıynsha Abaıdyń  astarly oılaryń  tereń tanyp bile almaımyz. Sondaı-aq M. Áýezovtiń bir eńbeginde: «Abaıǵa shyǵystan kirgen buıymdardyń basy Islam dini» degen pikiride naqtylaı túsedi.

Qazaqtyń «tolyqqandy adam bolý» ıdeıasy Júsip Balasaǵunnyń «jáýánmárttilik ilimi» men Ahmet Iаsaýıdiń «hal iliminen» nár alyp, XIX ǵasyr sońynda Hákim Abaı arqyly dúnıege keldi. Ǵajap zor rýhanı qubylysqa aınaldy. XIX ǵasyr sońynda Abaı negizin salǵan tolyq adam iliminiń mán-maǵynasyn ashyp, ǵylymı turǵydan negizdeı otyryp júıelense, búgingi teris pıǵylǵa toıtarys berer rýhanı qýat kúshine aınalar edi.  Iаǵnı Shákárim babamyzdyń armandaǵan «Ar ǵylymy oqylsa», adamzat balasy adamshylyq jolyna baǵyt almaq degeni.

Teologııa jáne fılosofııa ǵylymdarynyń doktory Dosaı Kenjetaı aǵamyz Iаsaýıdiń «hál ilimi» týrasynda: «Iаsaýı ilimi-qoǵamdyq áleýmettik yntymaq pen birlikke uıytqy bolatyn danalyqtyń keni. Iаǵnı, onyń ilimi adamdar arasyndaǵy ózara teń suhbattyń, baýyrlastyqtyń, mahabbattyń dinı rýhanı ustanymdaryn qamtıtyn bir tutas tujyrymdamalar júıesi bolyp tabylady» -  dep túrki halyqtarynyń rýhanı ózegi, onyń ishinde qazaq halqynyń dinı tanymynyń qalyptasýy  Iаsaýı ilimi arqyly negizdelgen.

Áz. Paıǵambarymyz  «Kimde-kim  ózin-ózi tanysa, sol óz Rabbysyn da tanıdy» degen ósıetine saı, qazaq babam «О́zin-ózi bılegen el baqytty, ózin-ózi tanyǵan er baqytty» degende el men erdiń baqyty egizdeı aıtylyp, el baqytynyń shartyn egemendikpen, al er baqytyn ózin-ózi taný arqyly rýhanı kemeldikke jetýimen baılanystyrýy aıryqsha nazar aýdarǵan. Demek, dinniń rýhanı mádenıet áleýetine nazar aýdaryp, dindi rýhanılandyrýymyz qajet. Sebebi, artta qalǵan keńes ókimeti de qazaq halqynyń rýhanı dúnıesine zor zııan keltirgeni bárimizge málim.

Qaı zamanda, qaı kezde bolmasyn, aqıqatty aıtýdyń basty quraly – til ekeni daýsyz. Din máselesin til máselesinen bólek qarastyrmaýymyz kerek. Til men ádebıet arqyly, dástúrli rýhanı qundylyqtar tiriledi. Demek, ulttyq rýhanııatty til jasaıdy. О́ıtkeni ulttyq rýhanııattyń asyl murasy halyq aýyz ádebıeti, ańyz-ápsanalar, tarıhı jyrlar, ǵashyqtyq jyrlar, batyrlar jyrlary, turmys-salt jyrlary jáne maqal-mátelder bolyp tabylady.

15-ǵasyrdan bastap, 20-ǵasyrǵa deıin ómir súrgen aqyn-jyraýlar «Eldik sana» el men erdiń, er men dinniń arasyn jalǵaıtyn kıelikti jáne de Qurannyń «kemel adam qalyptastyrý mıssııasyn» nasıhattaǵan. Jyraýlardyń dúnıetanymynda Alla bir, Paıǵambar haq jáne Quran shyn dep túsindiriledi. «Bısmılláh dep baıandaıyn hıkmet aıtyp», «Jat ettim aýzyma alyp bısmılláni», «Iman keltir áýeli Alla bir dep», «Áýeli sóz bastaıyn aýzýbılla», «О́leńde bısmılla etpek buıryq joq» - deı kele jyraýlardyń basty erekshelikteri – alǵashqy sózderin «Allanyń atymen bastap», Qasıetti Quran ilimi men Paıǵambardyń ósıetterinen nár alǵan. Túrki tildes halyqtary, onyń ishinde qazaq musylmandyǵynyń dinı tájirıbesin qalyptastyrǵan tarıhı tulǵasy Ahmet Iаsaýıdiń «Dıýanı hıkmeti» jáne de N.Rabǵýzıdiń «Qıssa ýl-ánbııasy», Imam Rabbanıdiń «Máktýbaty», J. Rýmıdiń «Másnaýıi» ádebı shyǵarmalaryn tereń meńgergen. Aqyn S. Seıfýlınniń «...Qazaq arasynda jazba ádebıetin taratqan – Túrkistannan shyqqan qojalar. Ol kezde qazaqtyń arasyna kóp taralǵany –  Qoja Ahmet Iаsaýıdiń kitaby» - degen tujyrymy arqyly ádebıettegi janrlardyń qalyptasýyndaǵy jáne dúnıetanymdyq qabattardy anyqtaýdaǵy Iаsaýıdiń hıkmet dástúrleriniń mańyzdylyǵyn anyq kórsetken.

Ǵylym júıesindegi joǵarǵy jáne orta oqý oryndarynda fakýltatıv túrinde ótiletin «Dintaný negizderi» sabaǵyn  saıası, áleýmettik-gýmanıtarlyq ǵylymy baǵytyndaǵy bilim alatyn barlyq mamandyqtarǵa mindetti pán retinde mindetteý kerek.  Jastarǵa tolyqqandy málimetter berilip otyrsa, ult tarıhy men rýhanı áleminiń tutastyǵy, memleket pen din arasyndaǵy zaıyrlylyq ustanymy, dinı tanym men ǵylymı tanym arasyndaǵy tepe-teńdigi, qazaq halqynyń musylmandyq bolmysy, rýhanı qundylyqtardyń tereń sabaqtastyǵy men tamyrlyǵy jóninde shynaıy, durys túsinikter qalyptasar edi. Hákim Abaı aıtqandaı: «...adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozbaq» - dep adamnyń rýhanı, ishki jan-dúnıesiniń baılyǵy da nazardan tys qalmaý kerek.

Qazirgi tańda dintanýshy ǵalymdar men QMDB qyzmetkerleri tarapynan jastardyń dástúrli dinı sanany qalyptastyrýyna jáne de qazaq halqynyń musylmandyq dinı tanymyn, dinı tájirıbesin ǵylymı aspektimen baılanystyra otyryp, kóptep aıtý kerek. Qazirgi tańda dinniń tek formalyq jaǵyna mán berip, mazmunyn nazardan tys qaldyryp, din týraly uǵymdy taryltý, onyń ómirsheńdigin, ıkemdiligin qoldan quldyratý bolyp shyǵady. О́ıtkeni jastarymyzdyń dinı sanasy durys qalyptaspaýy jáne dinı qubylystardy bir jaqty dogmattyq turǵyda qabyldaýy, arab eldiń mádenıetine elikteýi qazaq qoǵam úshin úlken qaýip dep bilemin. Bul qaýiptiń aldyn alý úshin tek qana durys baǵytta ıdeologııalyq jumys júrgizý qajet. Demek, radıkaldyq ıdeologııasynyń eń jaǵymsyz yqpaly dástúrli rýhanı-dinı qundylyqtardy ydyratý arqyly dinı sanany ózgertýde. Ulttyq sananyń jat ıdeıalarǵa aldanýynan ulttyń qorǵanys qabileti álsireıdi. Ult tragedııasy túısik pen sananyń ajyrap qalýynan týyndaıdy. Din men dástúrdiń arasyn aıyryp, bir-birine qarsy qoıýǵa baǵyttalǵan áreketter ult bolmysyn ekige jarýdyń amaly retinde qaýipti.

Qazaq halqy ıslam dinin túbegeıli qabyldaǵanymen, basy bútin arabtanǵan joq. Hanafılik-Matýrıdılik mektepterdi ustanǵan qazaq jurty óz bolmysyna saı qabyldaǵan. Al, qazaqtyń keıbir salttary men ǵuryptary Quranda joq nemese ıslamǵa qaıshy dep úkim shyǵarý qazaqtyń dástúrli dinı tanymyna qaıshy ekendigi qarapaıym halyq, jastardyń kópshiligi túsine bermeıdi.

Egerde ózimizdiń dinı sanamyzdan ajyraıtyn bolsaq - onda ulttyq rýhtyń jutaýy, ulttyq bolmystan aıyrylýdyń basy emes pe? M.Áýezovtyń, “...qazaq bolashaǵyn oılasa, besigin túzeýi kerek” degen  qaǵıdany múldem umytqan sııaqtymyz.

  B.Q. Alpysbaev, Taraz memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýty «Dintaný ortalyǵynyń» qyzmetkeri, dintanýshy