Kıev «Uly Otan soǵysy» túsiniginen bas tartty

Tarıhty jeńimpazdar jazatynyn bilemiz. Otarlaǵan eldiń murasy men jádigeriniń kózin joıyp qana qoımaı, halqyn nadan, álsiz kórsetetini taǵy bar. Mysaly, Krıttegi Mınoı mádenıetin quldyratqan grekter bul basqynshylyǵyn Teseı ańyzymen baılanystyrdy. Erligi tanylǵan aralda jas qyzdardy jeıtin qubyjyq – buqa mekendepti-mys. Esterińizde bar shyǵar, ol qubyjyqtyń «aýrýyn» Poseıdonnyń jazasy dep túsindirip te qoıǵan. Keıbir ǵulamalar Kıoto hattamasy arqyly damyǵan elder óz tehnologııasy men taýaryn onsyz da baı emes Azııa, Afrıka, Latyn Amerıka elderine satýdy kózdegen dep esepteıdi. Árıne, ekologııalyq problemalardy joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy (tabıǵat – ekinshi anamyz). Biraq, mysaly, jahandyq jylý sonshalyqty qaýipti me? Amerıkandyq Djordj Karlenniń osy jaıly leksııalaryn tyńdaǵanda, oılanyp qalatynyn taǵy bar...

Jaǵdaı osylaı. Ne degenmen, sońǵy kezde tarıhtyń jazylyp qana emes, «syzylyp» júrgenin de baıqadyq.

Onyń bir kórinisi, ózderińiz biletin Kıevtiń «Uly Otan soǵysy» túsiniginen bas tartýy boldy. Sebep – bul termın Eýropa elderinde qoldanylmaıdy eken. Sońǵy jaǵdaılarǵa baılanysty bul sheshim bir jaǵynan durys ta... Biraq, ekinshi jaǵynan úlken merekeniń 70 jyldyǵy qarsańynda, tikeleı óz jerinde oryn alǵan shaıqastarǵa babalar kózimen emes, Eýropa kózimen qaraý burys ta sııaqty... Ne degenmen, sheshim shyqty, endigi oqýshylar tarıh kitabynan «Uly Otan Soǵysyn» kórmeıtin boldy.

Mektep oqýlyqtarynan syzylǵan ataý bul ǵana emes. Reseı bıligi de tarıh betterine ózgeris engizdi. Bıyldan bastap shyǵatyn oqýlyqtarǵa endigári «chernosotensy» (qara júzdik) uǵymy endi múldem jazylmaıdy. «Qara júzdik» ataýynyń ózi orta ǵasyrdaǵy Reseı úshin tarıhı mańyzy zor bolsa da, sol ataýdy ıemdenip, 1905-1907 jj qarqyndy qyzmet etken uıym endi óz mańyzyn máńgilikke joǵaltty. Aıta ketý kerek, sany keı derekte 400 myń, keı derekte 500 myńǵa (resmı emes derekterde 1 mln-nan asa) baratyn odaqtyń biz úshin aıtarlyqtaı paıdasy joq. Sebebi, olardyń pozısııasy shovınıstik, antısemınıstik baǵytta boldy. Reseı úshin istegen paıda-zııany da durys anyqtalmaǵan. Bir tarıhshylar qara júzdikti dattasa, bireýleri maqtaıdy (ol týraly ınternetten kóp aqparattar tabýyńyzǵa bolady). Alaıda, másele onda emes. Istiń gábi odaqtyń maqsat-múddesinde bolyp tur. Olardyń XX ǵ. basynda oryn alǵan kóterilisterdiń alǵyshartynda-aq oppozısııalyq baǵytty ustanyp, derjavııa men patsha múddesin saqtaýǵa baǵyttalǵany. Patsha úkimetiniń jaqtastary esebinde birneshe gazetter shyǵaryp, úgitteý júrgizgeni de belgili. Keı tarıhshylar qara júzdikterdiń adam óltirýge barǵanyn da aıtady. Eger shyn máninde de, «qanshama ǵasyrlar boıy bılikte bolǵan Patsha áýletine jaqtasqan, jańa ózgeristerge qarsy kelgender bolmady ma eken?» dep oılanǵan bolsańyz, onda jaýap bar. Iá, 1903 jyldan (1905 jyly ǵana qara júzdik ataýyn alyp, partııa qurady) 1917 jylǵy aqpan kóterilisine deıin ońshyldan lıberaldy-monarhııalyq baǵyttaǵy saıası monarhııalyq partııa boldy. Olar 1906-1908 jyldardaǵy Reseıdegi eń aýqymdy Chernosotensy qoǵamdyq-saıası qozǵalys bolyp esepteldi de. Olar 1906 jylǵy tizim boıynsha quramynda Reseı ımperııasyndaǵy 200-den asa qala men aýyldarda bolǵan 272 monarhııalyq odaǵy bar ońshyldar. Bolǵan... Endi qarajúzdikti arnaıy ınternet, tarıhı kitaptardan izdemesek, mektep baǵdarlamasynan tabylmaıdy. О́tken tarıh – bolashaqtyń kepili emes pe?! Tarıhqa qarap, ózimizdi ótkenimizden izdeımiz (biz de «Abylaı, Mahambet, Álıhan, Ahmetterdiń urpaǵymyz» dep, keıde oıanǵandaı bop, bas kótermeımiz be?). Endi, mektep biliminen sýsyndap ósken árbir ekinshi nemese úshinshi bala elindegi jańa bılikke, jańa ózgeristi qarsylyqsyz qarap, qabyldaýǵa úırenetin bolady. Buǵan ári aqparat soǵysynyń ádisterin qosyp jibersek, Reseı halqynyń bıliktiń qulaǵy, kózi hám qol-aıaǵy bolatynyn boljaýǵa bolady. Endi halyq estıdi, kóredi, oryndaıdy (qazirgi tórtinshi bılik te sondaı halde emes pe?! Reseıdiki bolsyn, Qazaqstandyki bolsyn).

Iá, taǵy bir tarıh tarmaǵy syzyldy...

Quralaı Isaeva

Astana.