Reseıdegi prezıdenttik saılaýdyń EEO men Qazaqstanǵa áseri qandaı bolady?

2018 jyly Reseıde prezıdenttik saılaý ótedi. RF zańyna sáıkes Reseıdiń qazirgi prezıdenti kelesi saılaýǵa qatysýǵa quqyǵy bar. Buǵan deıin sheteldik sarapshylar kórshi eldegi saılaýǵa qatysty túrli boljamdar aıtqan edi. Vladımır Pýtınniń ornyn basqa bireý basýy múmkin be? Reseı bıliginiń aýysýy Qazaqstandaǵy saıası ahýalǵa qalaı áser etedi? Osy suraqtar tóńireginde Qamshy.kz jýrnalısi qazaqstandyq saıasatker men saıasattanýshylar arasynda saýalnama júrgizdi.

Ámirjan Qosanov, saıasatker:

«Kreml Kazaqstandaǵy «murager» operasııasynan tys qala almaıdy»

Formaldy túrde Pýtın kelesi merzimde prezıdent bola alady. Eger de ol ózin usynsa, Konstıtýsııa da buzylmaıdy, bári zańǵa sáıkes bolady. Onyń ústine Reseıde myqty, uıymdasqan, parlamenttik jáne partııalyq minbege oppozısııa da joq: Kreml onyń bárin quqyqtyq alańnan qýyp tastaǵan, al elde bári resmı oppozısııa qýyrshaq ispettes, bıliktiń saıası jobalary sekildi. Sondyqtan formaldy túrde Pýtınniń taǵy da bir saılaýǵa túsýine jáne formaldy túrde jeńip shyǵýyna kóp kedergi joq.

Biraq formaldy emes jaıttar da joq emes. О́ıtkeni osy zamanda kóptegen saıası prosester men tendensııalar tek qana aǵymdaǵy ókimettiń qolynda jáne qatań baqylaýynda bolýy múmkin emes.

Birinshiden, fızıkada «metaldyń sharshaýy» degen termın bar. Saıasatta da sondaı «sharshaý» bar: Pýtınniń prezıdent bop, baqqa otyrǵanyna attaı 18 jyl bolmaq. Bul órkenıetti elderde prezıdentter bes ne on jylda aýysyp turǵan qazirgi zaman úshin óte uzaq merzim. Sondyqtan da aýdıtorııa jyl saıyn beriletin, biraq kóp jaǵdaıda oryndala bermeıtin bir adamnyń saılaýaldy baǵdarlamarynan shynymen de sharshaıdy.

Ekinshiden, ekonomıkasy bizdiki sekildi tek munaı satýǵa negizdelgen Reseıdiń jaǵdaıy da máz emes. Olıgarhtyq sıpattaǵy ekonomıka saıası júıeniń de bolmysyn anyqtap otyr. Oǵan Ýkraınadaǵy saıasatyna qatysty batys elderiniń birlesken, ujymdyq sanksııalarynyń aýyr, eseńgiretip jiberer saldaryn qosyńyz: Reseı ekonomıkasy batys bankteriniń qarjylary men joǵarǵy tehnologııalarǵa ólerdeı zárý, olar bolsa, sanksııalar talaptaryn oryndaýǵa májbúr ári mindetti.

Sondyqtan da aldaǵy prezıdent saılaýyna Kremlge táýeldi emes tulǵa ne kúsh shyǵa qalsa, olardyń qazirgi bılikke qatysty aıtar synı tezısteri men jalpydemokratııalyq, sonyń ishinde buryn-sońdy bop kórmegen korrýpsııa týraly urandaryn saılaýshylar qoldap-aq ketýi ǵajap emes. Sondyqtan da Kreml aldaǵy saılaýdy meılinshe qatań ssenarıımen ótkizeri anyq. Sol baıaǵy biren-saran, Pýtınge qaýipsiz balama kandıdattar usynylýy múmkin.

Bul saılaý, sózsiz, postsovettik keńistikke, sonyń ishinde 7 jarym myń shaqyrym ortaq shekarasy bar bizdiń elge de áser eteri haq. Sonyń ishinde Kreml Qazaqstannyń bolashaq basshysyn anyqtaý isine belsene atsalysary túsinikti. Obektıvti jáne sýbektıvti sebepterge baılanysty Kreml Kazaqstandaǵy «murager» operasııasynan tys qala almaıdy. Onyń ózi Siz aıtyp otyrǵan saıası áserdiń «kókesi» bolmaq.

Al ekonomıkalyq jaǵynan, ol áser eki el aralyq qarym-qatynastar men EAEO aıasyndaǵy ortaq zańnama men praktıkaǵa negizdelmek. Sol sebepti batys sanksııalary kúni erteń reseılik bıznespen ortaq joba jasaǵysy keletin qazaqstandyq kompanııalarǵa óz salqynyn tıgizbek. Osy jaıttyń kesirin meılinshe azaıtý úshin úkimet osy bastan oılana berýi tıis.

Eýrazııalyq ekonomıkalyq Odaq ári qaraı jumys isteı me?

Qazirdiń ózinde ol odaq birshama turalap qaldy. Naqty ári barshany moıyndatatyndaı oń nátıjeler joqtyń qasy. Sondyqtan da bul odaq keshegi TMD ıdeıasy sekildi kóbinese deklaratıvti sıpatqa ıe bolady dep oılaımyn.

 

Dosym Sátpaev, saıasattanýshy:

«Reseı postkeńestik elderdegi yqpalyn qaıtaryp alýǵa talpynatyn bolady»

Reseıdegi prezıdenttik saılaý degende Pýtınniń Fransııanyń jergilikti gazetine bergen suhbaty esime túsip otyr. Atalmysh suhbat, qatelespesem, osy jyldyń mamyr aıynda shyqty. Onda Reseıdegi prezıdenttik saılaý týraly sóz qozǵaldy jáne Pýtınge "2018 jyly saılaýǵa qatysady ma?" degen suraq qoıyldy. Úmitkerlerge qatysty ol eshkimniń esimin atamady. Al ózi zań boıynsha óz kandıdatýrasyn usynýǵa tolyq quqyǵy bar ekenin aıtty. Degenmen suraqqa naqty jaýap bermedi.  

Reseıdiń áleýmettik qyzmeti "Pýtınniń ornyn kim basýy múmkin?" degen suraqpen saýalnama  júrgizdi. Oǵan sáıkes, kóshbasshy bestikke Reseıdiń saıası elıtasy kirdi. Birinshi orynda Dmıtrıı Medvedev. Ol buryn prezıdent bolǵan, tájirıbesi bar. Ekinshi orynda Máskeý meri Sergeı Sobıanın. Úshinshi orynda Alekseı Dıýmın. Tórtinshi orynda Qorǵanys mınıstri. Besinshi orynda Federasııa keńesiniń tóraıymy Valentına Matvıenko. Reseıde alǵash ret Pýtınniń ornyn basatyndardyń arasynda áıel adam bar.

Reseıdiń áleýmettik qyzmetiniń júrgizgen saýalnamasynan prezıdenttikke Pýtınniń janyndaǵy adamdar ǵana túsýi múmkin ekenin kórip otyrmyz. Sondyqtan Pýtınniń ornyna basqa bireý kelse de, aıtarlyqtaı ózgerister bolady dep aıta almaımyn. Árıne, Reseı qoǵamynda jańa jaý izdeý ishki mobılızasııasy da, burynǵy jaýlarmen belsendi túrde kúres te jalǵasady.

Reseılik tarıh ǵylymdary kandıdatynyń, maǵynasy «Qazaqstanda Ýkraına ssenarııi qaıtalanýy múmkin» degenge saıatyn shýly maqalasy shyqty. Mundaı materıaldar 2014 jyldan beri óte jıi shyǵatyn boldy.  Sondyqtan Pýtınniń bılikke kelgendegi ishki saıasaty saqtalady. Iаǵnı, Ýkraınadaǵy shıelenisten keıin de dál osy saıasat jalǵasyn tabady. Reseıdiń saıasaty agressııaly árekettiń negizinde qurylǵan. Reseı postkeńestik elderge yqpalyn qaıtaryp alýǵa talpynatyn bolady. О́ziniń sharttaryn Eýrazııalyq ekonomıkalyq Odaq aıasynda júrgizýge barynsha tyrysady. О́kinishke qaraı, dál osy qatynas saqtalady. Bılikke jańa prezıdent kelse de, odan salmaqty ózgeristerdi kútýdiń qajeti joq. Reseı bıligi óz saıasatynyń tutqynyna aınalyp otyr.

Reseı halqynyń kóbi Pýtındi qoldaıdy. Burynǵy jáne qazirgi jaýlarynan ony qorǵan kóredi. Jaqynda reseılikterdiń arasynda saýalnama júrgizildi. Sonyń nátıjesinde, Pýtındi qoldaıtyndardyń sany 82%-ǵa jetken. Iаǵnı, kóptegen reseılikter Pýtındi qaıta prezıdent retinde kórgisi keledi. Tipti, Pýtın bolmaǵannyń ózine oǵan uqsaıtyn adamdy kórgisi keledi. Sondyqtan bılikke kelgen prezıdent oǵan uqsaýǵa talpynady.

Rasýl Jumaly, saıasattanýshy:

«Reseıde bılik aýyssa da, Reseıdiń kórshi elderge júrgizetin saıasaty sol qalpynda qalady»

Bılik basyna Pýtınnen basqa bireýdiń kelý yqtımaldyǵy óte tómen. Pýtın qazirgi bılikti osy qalpynda saqtap, qaıta saılaýǵa túsýi ábden múmkin. Reseı saıasatynyń nıeti, ustanymy ózgere qoımaıtyndyǵynyń kórsetkishi sol. Reseıdiń saıasaty aldaǵy prezıdenttik saılaýǵa baılanysty emes.

Reseı basshylyǵy bılik basynan ketkenniń ózinde ustanyp otyrǵan saıasaty ózgermeıdi. Halyqaralyq jaǵdaı, Batyspen teketires, AQSh-tyń jáne Batystyń sanksııalary, Reseıdiń jemqorlyqqa, ekonomıkalyq daǵdarysqa qatysty ishki  bylyqtary túbimen ózgermese de, buǵan deıingi qatqyl áreketterden, málimdemelerden sál aýytqýy yqtımal.

Prezıdenttik saılaý jaqyndaǵan saıyn oǵan kim úmitker bolýy múmkin degen taqyrypta túrli boljamdar jasalyp júr. Reseı men sheteldik sarapshylardyń boljamyna sáıkes, saılaýǵa Alekseı Navalnyı, qoǵamdyq belsendi Sergeı Ýdalsov jáne t.b esimderi atalyp júr. Navalnyı túrli ákimshilik jaýapkershilikke tartyldy, al Ýdalsov sottalǵan. Sondyqtan olardy prezıdenttik saılaýǵa jolatpaýy da múmkin.

Halyqaralyq qaýymdastyqtyń yqpalymen, Reseı saılaýdy demokratııalyq jolmen ótkizdi degen ataqqa ıe bolý úshin olardyń kandıdatýrasyn ótkizýi de yqtımal. Solaı bolǵannyń ózinde bul Reseıdiń ishki saıasatynyń ózgerýine kóp áserin bermeıdi. Biraq oppozısııalyq úmitkerler bılikke kelse, olardyń ustanymdarynyń 99% Pýtındikinen esh aıyrmashylyǵy bolmaıdy. «Qyrymdy saqtap qalamyz. Donbastaǵy saıasatty júrgizemiz. Batyspen teketiresti saqtaımyz» degen baıaǵy ımperıashyl ustanym. Reseı sarapshylarynyń aıtýynsha da, esimderi atalǵan azamattar bılik basyna kelse ekinshi Pýtın bolyp shyǵady. Tipti, Navalnyıdy qazirdiń ózinde «Ekinshi Pýtın» dep ataıdy.

Reseıde ótetin prezıdenttik saılaý árqashan balama túrde ótedi ǵoı. Bul sóz júzindegi balama talapkerler. Olar Pýtınmen saılaýǵa túsedi. Al is júzinde jaı ǵana qýyrshaq. Jırınovskıı, Veronov sııaqtylar Pýtınniń básekelesi retinde kórinedi. Is júzinde olar Kremldiń aıtqanynan shyqpaıdy.

Reseıdiń syrtqy saıasaty Qazaqstanǵa da qatysty. Menińshe, tipti bılik ózgerse de, Reseıdiń kórshi elderge júrgizetin saıasaty sol qalpynda qalady. Sol baıaǵy ımperııashyl, basymshyl, ózimshil, kórshi elderdiń ishki isterine qol suǵatyn saıasat saqtalady. Árıne, Qazaqstan barlyǵyn saraptap, talqylaý kerek. Barlyǵy Qazaqstannyń saıası ustanymyna, erik-jigerine, áleýmetine baılanysty.

Saýalnamany júrgizgen: Ásem Álmuhanbet