Internet-konferensııa: dintanýshy Muhıtdın Isauly

Orazbek SAPARHAN: Assalamýǵalaıkúm, Muhıddın aǵa! Qazaq qoǵamyndaǵy bas aýyrýǵa aınalǵan Islam tarmaqtarynyń basyn qosyp, alaýyzdyqtan saqtaný men ultty uıystyrýdyń qandaı joldaryn usynar edińiz?

-          Ýaǵalaıkúmsalam, Orazbek baýyrym. Saýalyńyz saýalyńyzǵa berilgen jaýaptaı eken. Áıtse de qysqa jaýap berip kóreıin. Derttiń dert ekenin uǵyný men soǵan jol izdeýdiń ózi derttiń daýasymen birdeı. Qurdymǵa ketetin bir el bolsa olar áýeli ózderiniń qurdymǵa ketip bara jatqanyn bilmeı adasady. Quranda: «Olarǵa jer betinde búlik, jik shyǵarmańdar» dep aıtylsa olar: «Joq, qaıdaǵy búlik, biz bar-joǵy buzyq eldi túzik etýshilermiz» - dep aıtady. Saq bolyńdar! Naǵyz búlikshil, jikshilder solar. Biraq olar ózderiniń úı ishinen úı tigip, el ishine jik salyp túzik eldi buzyqqa aınaldyrmaq bolyp janyn salyp júrgenderin sezine almaıdy», - deıdi. Endeshe el tarazysynyń bir jaǵynda ózińdeı asyldyń synyǵyndaı bolǵan, aq pen qarany ajyrata bilgen, ózi úshin emes ózgeler úshin qam jegen, ultynyń búgini men erteńin oılaǵan erler bar. Al tarazynyń bir tabaǵynda álgi aıatta aıtylǵan jikshilder bar. Biraq ózińdeı ózgeshilder kóringenmen ózimshilder, búlikshilder kórinbeıdi. Olar sútke aralasqan sý tárizdi. Bile almaısyń. О́ıtkeni senimen oı bóliskensip qasyńda júredi. Olar beıne bir japalaq tárizdi. Biraq olardan aıyrmasy bular kúndiz de ushady. Olaı bolsa biz aldymen aramyzda jikshilderdiń bar ekenin olar eshqashan da bizdiń birlik baıraǵynyń astynda birigýimizdi qalamaıtyndyqtaryn jaqsy bilýimiz qajet. Aldymen osy uǵymnyń astynda birigýimiz qajet. Sonda derttiń qaıdan tarap jatqany kórine bastaıdy. Zadynda ondaı jikshilder adam jaralǵaly bar bolyp kelgen munan soń da bola bermek. Eń basty másele solardyń baryn bilip olarǵa aldanbaıtyn bolsa onda ondaı qoǵamnyń utqany. О́ıtkeni ol qoǵam aq pen qarany ajyrata bilgeni. Aq pen qarany ajyraty bilgen qandaı bir qoǵamnyń tuǵyry bıik keledi. Al kerisinshe bolsa hali múshkil bolǵany. Osyndaı derttiń baryn bilgen soń ekinshi kezekte bizge soǵan em izdeý qajet. Ony aldymen Qurannan izdeý qajet. Hakim Abaı da: «Áýeli sózdiń basy – aıat, hadıs» degen joq pa edi? Meniń uǵymymda keı musylmannyń tarmaqqa bólinip, ár biri ózderin ózgeden bıik sanaýynyń túbinde sol Qurandy tereń túsine almaýynda jatyr. Alla elshi aláıhıs-salatý ýás-sálámniń: «Bir zaman keledi. Sol zaman bolǵanda Quran basqa qoınaýda, úmbetim basqa qoınaýda» bolady degeni osy zar zaman soǵan keledi. Musylmanda birlik joq. Onda Quran ne úshin tústi? Musylmandy biriktire almaǵan ol qandaı kitap? Kiná kitapta emes, sol kitapty oqymaǵan oqysa da teris túsingen musylmanda. Ári Quran alǵash aıatynan bastap «Ǵylym» deıdi, «ilim» deıdi. «Oqy», «oqy», «oqy» deıdi. Jaratylys ilimmen baılanystyryp oqy deıdi. Al Islam álemi on ekinshi nemese on tórtinshi ǵasyrlardan bastap jaratylys ilimine mán bermeıtin bolyp aldy. Sonyń saldarynan Qurandy túsinýden qaldy. Islam kúlli qoǵammen qatar barlyq jaratylysty qamtıdy. Al Qurandy túsinbegen musylmandar bertin kele tek meshittiń aınalasynan shyqpaıtyn bolyp aldy. Ǵylym kápirdiń qolynda ketti. Úshinshi aıtarymyz osy kúnge deıin musylmandar óz ara toptasyp bir-birimen birige almaı júrýiniń bir sebebi dindegi «ıhtılafı» máseleler. Iаǵnı dindegi bir máselege qatysty ár túrli kózqarastar. Keıbir osyndaı ár toptaǵy kózqarastar beıne bir ózderiniń ıdeologııasyna aınalyp ketkendeı.  Tipti maqsat aqıqatty tabý emes maqsat óziniń kózqarasyn aqıqat dep uqtyrý. Al Quranda kápirlerge aıtylǵan «Seniń diniń seniń ózińe, menim dinim ózime» dep aıt» degen ámir bar. Al biz keıde ózimizdiń kózqarasymyzdy eń durysqa baǵalap sony qabyl etpegendi jermen-jeksen etip tipti dinnen shyǵaryp jatamyz. Sonda bizdiń maqsatymyz aqıqatty kórsetý me, álde dindi paıdalanyp ózimizdi aqıqat etip kórsetý me? Bizge qajet ózimiz arqyly dinniń ústem bolýy ma álde din arqyly bizdiń mansapty bolýymyz ba? Biz «seniki de jón bolýy múmkin» degendi umytyp, baýyrymyzdyń qadirin túsirip jatsaq onda eshqashan mundaı tyǵyryqtan shyǵa almaımyz. Tórtinshi aıtarymyz osy zamanda ǵoı dinaralyq dıolog júrip jatyr álemde. Elimizde de bar. Endeshe musylmandar da óz arasynda osyndaı dıalog qajet. Bul jerde ne aıtylmaq? Biz mysaly jıyrma jyl ıhtılafı máselelerdi qozǵap keldik. Odan bir nátıjege kele  almadyq. Endeshe taǵy bir jıyrma jyl ıhtılaf bolmaǵan nárselerdi qozǵaıyq ta ıhtılaf bolǵan nárselerdi sońyna qaldyraıyq. Mysaly jaratylys ilimdi qozǵap soǵan jumyla at salysaıyq. Qazaq elin ǵylymda álemdegi eń myqty elge aınaldyrýǵa birigieıik. Osy jolda Quranǵa qol tapsyryp, ony pir tutaıyq. Qatelikke keshirimmen qaraıyq. Ári búgingi qazaqtar arasynda musylman emes qazaqtar da bar. Olarmen de ulttyq turǵydan, adamgershilik turǵydan jáne álgi aıtqan jaratylys ilim turǵysynan birigeıik. Alla elshisi aláıhıs-salatý ýás-sálám bir evreıdiń janazasy aldynan ótkende ornyna turady. Qasyndaǵylar onyń evreı ekenin aıtqanda ol: «Biraq ol sen sekildi adam ǵoı» dep jaýap beredi. Iá, bizdi Alla Taǵala adam etip jaratty. Alla ózine qarsy shyqqan dinsizderge de bul dúnıede eńbegin baǵalap jeńister násip etýde. Alla adamdy alalamasa biz nege musylmannyń balasyn alalaýymyz qajet? « Mende de bar sende de bar alalyq». Biraq bul alalyq – Allanyń joly emes.

Asqar:  Múbárak sottalyp tyndy. Bizdiń Ýnıversıtette aty tura bere me? Nur dep qoıa salsa bolmaı ma? Túsinemiz ǵoı.

- Estýimshe,  Múbarak sottalǵan joq, úı qamaýynda. Aqtalyp ketip jatsa tań qalmaımyn. Áıtse de meniń de bizdiń ýnıversıttetiń de oǵan da saıasatqa da pálendeı qatysy joq. Sol sebepti Nur degen qandaı jaqsy ataý bolsa Múbarak degen de sondaı jaqsy ataý. Ár jumada musylmandar «juma múbarak bolsyn» nemese           «aıt múbarak bolsyn» dep jatady. Jalpy múbarak sóziniń túbiri «báráká». Berekeli, kıeli degendi bildiredi. Endeshe nurly da berekeli kıeli jer bolsyn dep qoıǵan qazaqtyń mańdaıyna bitken jalǵyz Islam ýnıversıtetiniń ataýynyń «berekesin» qashyrǵanyn óz basym jaqtyrmaımyn. Biz onyń ataýyna emes sol ýnıversıtettiń bolashaǵyna kóńil bólgenimiz abzal. Keshegi atalarymyz tárizdi sol jerden búginginiń Syǵnaqı, Kerderı tárizdi ǵulamalaryn shyǵarý joldaryn oılaýymyz kerek. Áli esimde oqý orny alǵash ashylǵanda bir shákirtimiz tús kóripti. Túsinde osy oqý ornyna úsh paıǵambar kelip úsh asa taıaǵyn tastap ketipti. Sonda bizder shamasy osy jer berekeli bolady nemese qazaqtan álemge tanymal úsh ǵulama shyǵatyn bolar dep joramaldaǵanymyz bar. Iá, Alla soǵan jazsyn

  Eren:  Búgingi qazaq jastarynyń dintaný ǵylymyna bet turysy qalaı?

- Iá, elimizde dintaný ǵylymyna degen bir erekshelik baıqalady. Dintaný kóp jerlerde ashylǵan. Biraq másele sol dintaný pánin kóbeıtkendegi maqsat ne? Aldymen soǵan kelgenimiz jón tárizdi. Mysaly mektepterde dintaný pánin ashtyq. Biraq soǵan dintanýshylar qanshalyqty paıdaly bolýda? Ári elimizde sektalar kóp. Solardyń aq qarasyn ajyratýda qanshalyqty ról atqarýda? Al, Islamtaný ǵylymyna kelsek ol dintanýdan bólek nárse. О́zimizde Islamtanýdan doktorantýraǵa deıin ǵylym alyp júrgender bar. Áıtse de ǵylymnan qaraǵanda laýazym alý maqsatymen qorǵaýshylyr basymyraraq tárizdi. Eger biz ǵylymǵa emes laýazymǵa qyzmet etetin bolsaq onda áli túıtkil máselelerimiz kóp degen sóz.

  Kerim:   Keıde jaqsy túster adamǵa úmit syılaıdy, qalaı oılaısyz adam balasy jaqsy tús kórse oǵan jaratýshy ıeden álde qandaı bir jaqsylyqtyń aldyn ala jiberilgen habary bolýy múmkin be? Islamda tús týraly naqty qandaı quranı fátýalar bar?

  -     Tús degen ol aqıqat. Ol Allah Taǵalanyń jaratqan jeke bir «mısal» álemi. Shynaıy tús kórgen adam tańerteń turǵanda óziniń haqıqı tús áleminde bolǵanyn sezedi. О́ıtkeni shynaıy tús kórgen adamnyń boıy serigip, rýhy jeńildep, jany jadyrap, júregi shattyqqa tolyp, bólekshe sezimge bólenip tolyqsyp turady. Ol tipti osy túsin ári qaraı jalǵasa berýin tilep, qımaı kózin jumyp uıyqtamaq bolady. Ári ol tústiń eń qyzyq jerine kelgende bireýdiń ıakı bir syldyrdyń oıatyp jibergenine qatty narazy bolyp turady. Hám osy kórgen túsin umytyp qalmaıyn dep jıi-jıi oıynan ótkizip, sanasyna bekite bastaıdy. Kúni boıy osy túsin esine alyp álde bir tylsym sezimge bólenip júredi. Osydan soń ol muny óziniń eń jaqyn adamyna aıtqysy  kelip asyǵa bastaıdy. Mine, pendeni mundaı alabóten sezimge bóleıtin tańǵajaıyp, syrly tústerdi – «shynaıy», «haqıqı» tús dep ataımyz.

Islam ǵulamalary adamnyń túsin birneshe topqa bólip qarastyrǵan. Birinshisi: Shynaıy (sahıh) tús. Buǵan Paıǵambarlardyń jáne sondaı ulyq maqsatty ustanǵan salıhaly musylmandardyń tústeri jatady. Dinimizde tús týraly áńgime qozǵalǵanda aqylǵa Qurandaǵy hazireti Júsip paıǵambardyń kórgen tústeri, onyń tús jorýshylyq qasıetteri oralady. Biraq,  bul rýhqa qatysty qubylys bolǵandyqtan shynaıy tústi musylman emes jandar da kórýi ábden múmkin. Júsip paıǵambardyń zamanynda Mysyr patshasy qurǵaqshylyq jaıly shynaıy tús kórgen.

Ekinshisi: Quran Kárimdegi «shym-shytyryq túster» dep atalǵan túster. Bul shaıtan men jyndardyń uıyqtaǵan adamǵa tıisýinen, aýrý-syrqattan, shekten tys oılanýdan jáne ótken nárseniń sanada qaıta jańǵyryǵynan týyndaǵan jaıttar. Qazaqtyń «tús túlkiniń tezegi» deıtini osy. Paıǵambarymyz «Tús úshke bólinedi. Biri salıhaly tús. Bul Allahtyń súıinshisi. Ekinshisi shaıtannyń salǵan ýaıymy. Úshinshisi, óz-ózimen sóılegen sózderinen týyndaǵan tús. Kimde-kim jaman bir tús kórse dereý turyp namaz oqysyn. Jáne ondaı tústi eshkimge aıtpasyn» deıdi (Mýslım, rýıa).

Sahabalar tústerin Paıǵambarymyzǵa aıtatyn. Osyǵan baılanysty Paıǵambarymyzdyń «Kimde-kim tús kórgen bolsa maǵan aıtsyn. Men ony joryp bereıin» degen hadısi de bar. Allah Elshisi tań namazyn oqyp bolǵan soń kópshilikten: «Aralaryńda búgin tús kórgender bar ma?» dep suraıtyn.

Asylynda tústi kim kóringenge jorytýǵa bolmaıdy. Buǵan Paıǵambarymyzdyń (s.a.s.): «Kimde-kim tús kóretin bolsa ony durys jorı alatyn janǵa aıtsyn. Ol da tústi jaqsylyqqa jorysyn» degen sózi dálel. Jáne bir hadıste: «Jaqsy kóretin aqyldy bir adamǵa ıakı abyroıly adamǵa jorytsyn» delingen.

Bul shaǵyn kitapshada biz ıslamı eńbekterdiń qaınar kózderine súıendik. Deı turǵanmen budan tústiń baıany dál osy kitapta aıtylǵandaı jorylady degen túsinik paıda bolmaý kerek. Bul osy taqyryp jaıly baǵyt‑baǵdar, tanymdyq kómekshi qural ǵana. Tús máselesinde eshqandaı birjaqty, qasań qaǵıdalar joq. Sol sebepti de izgi tús kórseńiz ony parasat‑paıymy bıik janǵa jorytyp, al eger jaısyz tús kórseńiz eshkimge syr shashpaı sadaqa berip, Jaratqannan onyń artynyń qaıyrly bolýyn tileńiz!

Shyrt uıqyǵa ketip, kúndelikti pendeýı kúıki tirshiliktiń taýqymetinen arylǵan sátte, qupııa-ǵaıyp álemderge júrektiń rýhanı túńligi ashylady. Osy túńlikten júrekke jazmyshta jazylǵan, keler kúnderdiń baıany sáýle bolyp quıyla bastaıdy. Mundaı tylsym málimetter birde ap‑anyq, aıqyn, taıǵa tańba basqandaı bolsa, keıde buldyr saǵymdaı, emis‑emis bolyp keledi.

Tús – kóbine, ony kóretin adamnyń bolmysyna da baılanysty. Jany taza, adalnıetti jandar aldyn ala bolar jaıttardy tús áleminde kórip tamashalaý múmkindigine ıe. Nıeti buzyq, aqyly taıaz adamdar da óz deńgeılerinde keıbir jaıttardy aldyn‑ala kóre alady. Alaıda, olar ózderiniń nıetterine qaraı, shytyrman, shaıtanı túster kóredi...

Iá, tús – adamdy máńgilikke jeteler tańǵajaıyp tylsym álem. Tús –   pendeniń tirshilik taýqymetinen bir mezet alystap, shynaıy jan tynyshtyǵyn seziný álemi. Asylynda, búkil ilim – bir Allaǵa ǵana aıan!

  Almatydan:   Aǵa, sopylyq týraly ne aıtasyz? Qazirgi qazaqtar arasynda júrgen sopylar durys pa,? baǵyttary, ustanǵan dinderi qanshalyqty sharıǵat zańdarymen úılesedi?

-Islamı ilimder tarıhyna qaraı alǵashqy kezeńderde sharıǵat úkimderi jazylmaǵan edi. Bul úkimderdiń (senim) ıǵtıqad, ǵıbadat, qarym-qatynasqa tıisti bólimderi kóp qaıtalanýy jáne is-áreket arqyly júzege asýy arqasynda kópshiliktiń jadynda saqtaýly boldy. Osy turǵydan alǵanda sharıǵattyq úkimderdiń jınalýynda asa qıyndyq týmady. Sondyqtan da kóp uzamaı‑aq dinniń zańdylyqtary qolǵa alynyp, ár bólimge qatysty kitap pen traktattar jazyp, tádýın kezeńi bastaldy. Faqıhtar quqyqty kitapqa tógip, hadısshiler súnnettiń saqtalýyn, kálámshylar aqaıd ıaǵnı, senim  máselelerin tápsirshiler Quran men Qurannyń ilimderin jazýmen aınalysyp Islam dininiń aqıqattaryn shashaý shyǵarmaı tolyqtaı jınady. Osy kezde Paıǵambarymyzdyń rýhanı ómirine mańyzdy kóńil bólgen mutasaýýyptar da sol qaınar kózderdi paıdalanyp tasaýýypqa qatysty aqıqattardy zerttep, adamnyń mańyzy, bolmystyń negizi, adamzat pen ǵalamzattyń ishki dınamıkalyq kúshteri tárizdi taqyryptardy nazarǵa alyp, zattyń syrtqy dúnıesin tárjimalaýǵa tyrysty. Iаǵnı hadısshiler, faqıhshylar, kálámshilardyń Quran men súnnet arqyly qoıǵan tásilderi tárizdi bular da sol qaınar kózder arqyly júrekke tereń boılaý, nápsini tazartý, rýhanı ómirge qatysty qysqasy dindi tereń túsinip, seziný tásilderin qoıdy. Mysaly namazdy árbir musylman oqyǵanmen oǵan tereń boılap, Allah Taǵalany kórip turǵandaı oqı almaıdy. Alaıda Paıǵambarymyz «Ihsan» shyńyn: «Ihsan – Allah Taǵalany kórip turǵandaı qulshylyq qylýyń, sen Ony kórmeseń de Ol seni kórýde túsinigine ıe bolý» dep túsindirgen. Mine tasaýýypshylar ózderin ıakı halyqty osy dárejege jetkizý úshin Quran jáne hadısterden shyǵarylǵan ár túrli ustanymdar negizinde mektep qurdy. Bul mektep sopylyq mektebi edi.

Sopylyq ilim haqynda Rojer Garýdı Paıǵambarymyzdyń ónegilik ustanymynyń bir kórinisi deı kele tarıhtyń ákesi atalǵan Ibn Haldýnnyń «Mýqaddımasyndaǵy» tasaýýyptyń Islam ishindegi ornyn bylaı baıandaıdy:

«Tassaýyp Islam ishinen shyqqan sharıǵattyq ilimderdiń biri. Qaınary mynaý: Sopylardyń júrgen joldary negizinde sahaba, tabıǵın jáne odan keıingi ustanǵan aqıqat jolynan basqa ózge bir jol emes. Qulshylyqqa mán berý, túgeldeı Allah Taǵalaǵa bet buryp, dúnıeniń kúıki tirshiliginen boıyn aýlaq ustaý, árkimniń artynan júgirgen lázzat, qumarlyq, baılyqtarǵa jáne de mansapqa kóńil aýdarmaý, elden oqshaýlanyp qulshylyq qylý osy joldyń negizin qalaıdy. Bulardyń barlyǵy sahaba men alǵashqy zaman musylmandarynyń ıaǵnı sáláfılerdiń arasynda keń taraǵan edi. Keıingi  eki ǵasyrda osy fánı dúnıeniń nyǵmetterine qumarlyq artyp, adamdar sol dúnıeniń qumarlyǵyna kóp kóńil aýdara bastady. Mine osy zamanda dúnıelik qumarlyqtaryn tárk ete alǵan adamdar sopy dep ataldy. Sopylar zúhd ómir súrip, dúnıeden bas tartyp taqýalyq shyńǵa kóterildi. Artynan kelgenderi osy taqýalyq jolǵa arnaıy tásil jasady. Tasaýýypqa jańa kirgen adam táýhıdtiń tájirbesine jetkenshe deıin bir satydan kelesi satyǵa qaraı júrdi».

Sol sebepti sopylyq termınniń «Áhli sýffáden» shyqqan degen de uǵym bar. Iаǵnı áhli sýffá Paıǵambarymyzdyń meshitiniń janynda qurma aǵashtarynan jasalǵan baspanada ómir súrgen sahabalarǵa aıtylady. Olar Paıǵambarymyzdyń júrgen-turǵanyn, sózderin túgeldeı jattap, ómirlerin sodan ilim alýǵa arnaǵan jandar.

Sondyqtan da tasaýýyptyń negizi dinniń negizderin myqty ustanyp, ámir men tıym salǵandaryna da asa qatań tııanyqtylyqpen qarap, shamasy kelgenshe nápsilerin lázzattyq sezimderden aýlaq salý.

Tasaýýyptyń negizgi maqsaty adamdy jyly júrekpen rýhanı shyńǵa shyǵarý, júrektiń tazarýy jáne adamnyń ishki rýhanı názik sezimderin bıik dárejege kóterý bolsa, tasaýýyptyń túpki negizi qulshylyqty jalǵastyryp, sanany ımanmen tárbıeleý, dúnıe isinen aýlaqtaý ıaǵnı Haq Taǵalanyń kórkem esimderine qaraı oıaný bolmaq.

Bular kóbine Ilahı maqsatty óz maqsattaryna negiz etip, ómirlerin «fánáfıllah», «báqafıllah» shyńynda ótkizýge tyrysady, atqarar isin  Haq Taǵalaǵa baǵyttap júredi. О́zgeden bólek taǵy bir qasıeti adamnyń  ajaryna qarap júregin túsinip, ishki sezimderin túsine alady. Sondaı-aq ǵazız ǵumyryn dinge qyzmet etýge arnap,  kúlli adamzatqa Haq Taǵalany jetkizý jolynda aıanbaı qyzmet etetin jandar mahabbaty. Osy mahabbat mahabbattyń shyńy bolmaq. Bálkim munan da bıik shyńy bolýy múmkin. Ol paıǵambarlarǵa násip etilgen bolsa kerek.

Al sopylyq degenimiz bul aıtylǵan mahabbattardan alshaq jatqan jeke bir din emes. Onyń túpki negizi taqýalyqta jatyr. Biz aıtqan, bizden burynǵylar aıtqan (bastan keshken) ımanda jatyr.

Biraq jalpy Islam áleminde tasaýýypshylardyń baǵytynyń bári durys boldy ma? Joq árıne. Islam faqıhshylary, kálámshylary tipti tápsirshileri arasynda burys tásil men qate joldy ustanǵan aǵymdar bolǵany tárizdi tasaýýypshylardardyń arasynda burys baǵytta bolǵan sopylyq aǵymdar boldy. Iаǵnı burys mázháb nemese mázhápty joqqa shyǵarǵandar bolǵany tárizdi sopylyq ilimdi túgeldeı joqqa shyǵarǵan ıakı burys qoldanǵan aǵymdardyń da tarıhta kezdeskeni málim.

Minekeı endeshe bizder búgingi tańda sopylyq ilimdi keıbir burys aǵymdar ustandy dep túgeldeı joqqa shyǵarýǵa asyqpaı sopylyq ilimniń ne ekenin jaqsylap bilgenimiz jón. Sopylyq ilimniń eń aldymen qaınar kózi, káýsár bulaǵy – sharıǵatta jatyr. Sharıǵat sút bolsa sopylyq sonyń qaımaǵy tárizdi. Sol sebepti tasaýýyp aldymen táýhıdti birinshi orynǵa qoıǵan. Iаǵnı ol oryn tereń ımanmen ólshenbek. Tereń ımany bolmaǵan adam sopylyq medressesiniń bosaǵasynan attaı almaq emes.

Shyn sopy Qoja-Ahmet Iassaýı tereń ıman jaıly  79-hıkmetinde bylaı dep shyn sózin tógedi:

«Tarıqatqa sharıǵatsyz kırganlarnı,

Shaıtan kelıp ımanyn alýr ermısh»,

ıaǵnı,

«Tarıqatqa sharıǵatsyz kirgenderdiń,

Shaıtan kelip ımanyn alady eken».

Osyǵan qarap-aq sopynyń qandaı jan ekenin ańǵarýǵa bolatyndaı.

 Arhalyq: Qazirgi kóbeıip ketken jat aǵymdar qaıdan paıda bolyp jatyr?  Olardyń ustanatyn dinderinde musylmandyqqa tán qasıetter bar ma?

-Bul saýaldan men Islam atyn jamylǵan jat aǵymdardy túsinip turmyn. Adamı qasıetterin joǵaltqandarda qaıdaǵy musylmandyq qasıetter bolsyn. Búginde bulardy «Islamı ekstremısttik toptar» dep atap júr. О́z basym buǵan múlde qarsymyn. Islam dini beıbitshilik dini bolsa ol qalaı sodyrshyl bolýy kerek. Bir nárse ári aq, ári qara bolmaıdy ǵoı. Menińshe bizdegi osyndaı jat aǵymdardaǵylardy toqtatý úshin aldymen eń negizgi jaǵyn toqtatqan jón dep oılaımyn. Iаǵnı búgingi tańda «Islamı ekstremısttik toptar» degendi uǵymdy múlde joıyp, mundaı ssenarıdy jazýshylar týraly sóz qozǵaǵan durys dep oılaımyn. Menińshe munyń ekonomıkalyq, saıası áskerı t.b. túpki maqsattary men qandaı oılary bolǵanyn tekserý kerek. О́ıtkeni qandaı bir alpaýyt bir el óz saıasatyn bir elge júrgizgisi kelse kóbinese óz elinen emes basqa bir elder arqyly júrgizedi. Sondyqtan mundaı lańkestik uıymdar arab pen parsy elderinen kelgenmen onyń negizgi tutqasy, tizgin men pýltti ustaýshysy árıne ol jaqta emes. Olar bar bolǵany sol josparlardy júzege asyrýda at salysqandar.

Iаǵnı bul jerde úsh nárse bar. Biri jospardy jasaýshylar, ekinshi sony júzege asyryp sahna daıyndaýshy prodıýserler. Úshinshi sol sahnada oınaýshylar. Bizdiń eldegi solarǵa qural bolǵan sahnadaǵy ártister. Jumaqqa tez baramyn degen obrazdy oınaýshylar. Endeshe bul jerde pýlt kimniń qolynda jáne ne úshin mundaı jospar men sahnany qazaq dalasynda qurýda degenge kóńil aýdaryp sonyń mánisin izdep taýyp, soǵan vaksına izdegen durys. Sonda ǵana bul toqtaıdy. Sonda ǵana ekstremızmniń túıini sheshiledi.

 Al Islam dininen bólek jat aǵym, sektalarǵa kelsek olardyń da osy ıslam atyn jamylǵan jat aǵymdardyń da shyǵyp jatqan qaınary kózi bir dep aıtýǵa bolady. О́ıtkeni túpki maqsattary bir. El ishinde iritki salý, eldi ekige jarý. Bólip al da bıleı berdiń jańa bir kórinisi. Ne jerdi ból, ne eldi ból.

Sharman:   Keńes úkimeti jetpis jyl ústemdik qurǵan tusta qazaq ulty ıslam dininen tolyqqa jýyq ajyrap qaldy. Tek qytaı qazaqtarynda din dástúrmen birge saqtaldy. Búgingi tańda qytaıda dinge qysym bolyp jatqanyna qaramastan ondaǵy qazaqtarǵa da dinniń alaýyzdyǵy jetip úlgeripti. Túrli aǵymdarmen toptarǵa bóliný paıda bolǵan, bizdiń elde jat aǵymdar kelýine jol ashyq, al qytaıda qysym bola tura bólshektene din ustaýdyń paıda bolýyna ne deısiz?

 - Halyqtyń bólshektenýine qytaıdyń qorǵany da bóget bola almaıdy. Áýeli ol jerde bólinip jatqan qazaqtar. Al bılikke de keregi sol emes pe? Ári qytaı qazaqtyń senimderine aralaspaıdy ǵoı dep oılaımyn. Qazaq qalaısha júzge bólinse dál solaı aǵym bólinýi tabıǵı nárse. Tipti júzdiń basyn biriktirýge bolady, senimi ár túrli qazaqtyń basyn elge jaý shapsa da biriktire almaısyz. Senim ultshyldyqtan, rýshyldyqtan, týysshyldyqtan álde qaıda bıik turady. Áýeli ol jaqta bizdegideı sekildi arab, parsy, túrki elderinen oqyp kelgen jastar bar. Tipti eýropa elderi de buǵan qatysty. Sol jerdegi úırengen dinı senimderin olar elge baryp el ishinde tarata beredi. Oǵan eshkim bóget bola almaıdy. Ekinshiden bul kúnde ǵalamtor jelisi degen nárse bar. Bul kúnde burynǵydaı kósheni aralap din taratpaıdy. Jerdiń ana buryshynda otyryp kelesi buryshyndaǵylarǵa pikirin tarata beredi. Endeshe bizdegi jat aǵymdar saıty olarda da bar. Dál osyndaı jaǵdaı mońǵul qazaqtarynda da bar.

  Abzal : Din men dástúr sabaqtastyǵy týraly kóptegen máseleler týyndaıdy. Keıbir dástúrler dinge qaıshy dep jatady. Dinge qaıshy dep qazaqtyń qaı dástúrin aıtar edińiz?

- Qazaqtyń dástúrleri Islam dinine qaıshy bolýy úshin aldymen biz «qazaq halqy Sovet úkimeti ydyraǵanǵa deıin musylman bolmaǵan» degen paıymǵa barýymyz qajet. Al qazaqtyń qazaq eli bolmaı turyp jeti júzdaı buryn musylman bolǵan el  ekenin eskersek, qazaq eli bolǵanda da búkil handary men bıleri, kósemderi men sheshenderi, danalary men izgileriniń bári jáne de halqynyń ómir salty tirshiliginiń sol Islam dinine beıimdelgenin eskersek onda onyń qaı salt-dástúri dinge qaıshy kelýi múmkin. Dinge emes hanafı mázhabyna tys mázhabtardyń fátýalary dástúrge qaıshy kelýi múmkin. Mysaly keıbir mázhabta túlkiniń eti halal. Al qazaq dástúrinde ol jelinbeıdi. Bul hanafı mázhabyna qatysty fatýa dástúrge aınalǵan. Sondaı aq mysaly jeti atadan qyz alý máselesi. bul tipti jalpy hanafıdiń emes qazaq halqynyń óz ishindegi fátýasy. Osy fátýa bul kúnde dástúrge aınalǵan. Tipti osy bir dástúr qazaqtyń qazirgi dástúrine teris. Iаǵnı atam qazaqta jeti atadan qyz almaý degen dástúr bar. Al qazirgi qazaqtardaǵy túsinik dástúri sol dástúrge qaıshy. О́ıtkeni bul kúnde qazaq qyzdy jeti atadan asyp ketse de «jaqynym» dep almaıdy. Buǵan dinde ruqsat bar, atam qazaqtyń qoıǵan jeti ata babynda da ruqsat bar. Endeshe bular dástúrge qaıshy. Sondaı qazaqta qyzdy qyryq úıden tyıý degen dástúr bar. Osy bir dástúri kóp jerde oryndalmaı júr. Ári qazaqta qyz balanyń basyn ásirese óskende, kelin bolǵanda basyn jabý degen dástúr bar. Iаǵnı ıslamnan kelgen. Biraq bul kúnde soǵan kóp qazaq qarsy shyǵady. Sondaıaq mysaly qazaqta araq ishpeý dástúri bar. Biraq myna qazaq soǵan qaıshy. T.b tolyp jatyr.

Qaraqat:   Sizge qoıar suraǵym: Islam dini áıelderden qaraǵanda erkekterdiń múddesine kóbirek jumys isteıtin sııaqty, olaı deıtinim er azamattar ýaǵyz aıytqanda jánnáttaǵy qor qyzdary týraly aýyzdarynyń sýy quryp aıtady, ári jánnáttaǵy qor qyzdarynyń qasynda bul dúnıedegi eń sulý degen qyz qur baqa bolyp qalady deıdi. Qalaı oılaısyz, jánnáttiń qor qyzdary týraly sıpattaý erkekterdiń nápsisinen ǵana týǵan joq pa, sondaı- aq qor qyzdarynyń sulýlyǵyn sıpattaımyn dep bul dúnıedegi áıelderdi kemsitý oryndy ma? Sosyn kóptegen erkekter tórt áıel alý degendi nápsisine paıdalanyp ketetin kórinedi. Kóbine jaǵdaıy joq kisilerdiń jas qyzdaryn áıeldikke alyp alady dep estip júrmin. Olar nege shyn ǵaryp kúıdegi jetim jesirlerden ekinshi, úshinshi jarlaryn almaıdy?

-  Qaraqat, qaraǵym suraǵyń oryndy. Biraq bir nárseni bilmek kerek. Islam dini basqa nárse, sony ustanǵandar bólek nárse. Iаǵnı dindi týra ustanbaǵan keı musylmanǵa qarap Islam dini osylaı dep uǵynýǵa bolmaıdy. Mysaly bir bılikte bir basshy paramen ustalsa bıliktiń bári sondaı degen uǵymda bola almaısyz. Al Islam dinine kelsek ol erkektiń bedelin kóterip dindi erlerdiń dini etpeıdi, áıeldiń bedelin kóterip femonısttik etpeıdi. Islam dini jalpy adamǵa birdeı adam dep qarap ár biriniń óziniń ornyn belgileıdi. Bir er kisiler shyǵyp óz jynysyna qaraı aýyp kete beretin bolsa ýaǵyzynda ol Islam dinin durys túsinbegininen týyndaǵan nárse. Áıeldiń orny tómen dep aıta almaısyz. Allanyń aldynda er de áıel de «qul» bolmaq. Tipti Islam dininde erden qaraǵanda áıeldiń zatynyń náziktigine qaraı oǵan kóptegen jeńildikter jasalǵan. Mysaly «jumaq áıelderdiń aıaǵynyń astynda» dep aıtylady. Al erler úshin  mundaı jeńildik joq. Áıelderge juma paryz emes. Ol sol saýapty balasyn bir qushaqtaǵannan-aq taýyp alady. Al er baıqus qystyń qaqaǵan aıazynda zárý jaǵdaıda qar ústinde namaz oqýyna týra keledi jumada. Áıel balasynyń ómirinde namaz oqymaıtyn kúnderi kóp. Al erge mundaı jeńildik joq. Aýyryp jatsa da oqýy tıis. Áıelge napaqa izdeý paryz emes erge paryz. Tipti áıel úshin eriniń kıimin jýý, tamaǵyn isteý tipti úıin tazalaý da paryz emes. Tipti áıel óz balasyn emizbeýge de «pravasy» bar. Ondaı jaǵdaıda er óz tamaǵyn ózi istep ishedi, kıimin ózi jýady, balasyna basqa bir sút ana izdep emizdiredi. Endeshe din kimge jeńildik jasaǵan siz aıtyńyzshy? Tipti ǵulamalar eri túndeletip jumystan keshigip kelip esikti qaqqan kezde áıeli bul kim dep qorqyp qalatyn bolsa qııamette eri sol úshin esepke tartylady deıdi. Alla elshisi de áıeldi urmańdar dep tıym salǵan. Urý turmaq qorqyp sekem alýdyń ózi bolmaıdy.

 Ekinshi másele ıá qor qyzdary bul dúnıeniń qyzdarynan sulý. Al biraq bul dúnıeniń qyzdary synaq áleminde bolǵandyqtan bul dúnıede sulýlyq jaǵynan qalyp qoıǵanmen ımandylyq, synaqqa tózimdilik sulýlyǵyna jaǵynan olardan álde qaıda arý keledi. Ári Quranda «adam balasyn eń kórkem beınede, ıaǵnı erin symbatty, qyzyn arý beınede jarattyq» dep aıtylady. Endeshe qor qyzdary osy aıattyń qaltarysynda qalyp qoıady. Iá, bylaısha alǵanda qor qyzdary myna dúnıeniń qyzdaryna sulý. Biraq bul dúnıeniń qyzdary qartaıyp qaıtys bolsa da jumaqta qaıta jas jaǵyndaǵy qyzǵa aınalyp jumaqtyń eń arýyna aınalady. Búkil qor qyzdary sol kezde jumaqqa barǵan qyzdyń sulýlyǵynyń bir tal shashyna tatymaıtyn bolady. Alla elshisi aláıhıs-salatý ýás sálám birde: «Eger jumaqqa kirgen áıel bul dúnıede qazir kórinetin bolsa jer beti nurǵa tolatyn edi. Ol áıeldiń bir oramalanyń ózi jer betiniń barlyq asyl zattarynan artyq bolar edi» deıdi. Sondyqtan áıeldiń sulýlyǵy onyń ımanynda jasyrýly. Erine jumaqta qansha qor qyzdary berilse de báribir oǵan óziniń áıeli bárinen joǵary arý bolyp kún saıyn jańa kórgendeı súıispenshiligi arta beredi. Qysqasy óz áıelin kúnde ǵashyq bolmaq. О́ıtkeni áıeldiń sulýlyǵy ol jerde bul dúnıedegideı emes kún saıyn arta beredi arta beredi máńgi baqı.

 Iá sóz aqyry din erlerge ǵana emes. Ári erler áıelderden ústem emes. Oǵan dálelim mynaý. Dinge eń birinshi kirgen kim? О́zińiz jaýap berdińiz dep oılaımyn. Hazireti Hadısha. Endeshe Islam dini kelgende eń birinshi áıel kirgen odan keıin sonyń artynan erip bir jas bala, bir qul odan keıin baryp Ábý bákirdeı er azamat kirgen. Endeshe dinde kimni bedeli joǵary ekenin siz aıtyńyz?

Ábeý:  Jigitterdiń aýzynan estigen áńgimem edi, Ábý Nasyr Ál Farabı ǵulama ǵalym bolǵan ǵoı, sol kisi kóp salaly ǵylymdardy zertteı kelip, eń sońynda qudaı qaıdan shyqty dep zerttepti-mys. Sosyn ol kisi ólgen kezde qara jer qabyldamaı qoıǵan deıdi, siz ne deısiz, estýińizde barma?

- Iá, ál-Farabıdiń grek pálsapasyn oqyǵan soń keıbir dinge qaıshy oılary bolǵan. Biraq kim bilsin ol oıdan qartaıǵan shaǵynda qaıtqan da bolýy múmkin. Sol oılary úshin keıbir ǵulamalar oǵan «kápir» degen baǵa bergender de bolǵan. Áıtse de kópshilik musylman oǵan musylman dep áli kúnge deıin solaı baǵa beredi. Al kimniń ımandy ımansyz bolyp ketkenin Alla ǵana biledi. al jer qabylmapty degenin estimedim. Ol shamasy jaı áńgime bolsa kerek.

  Ernur:   Qara jer degennen shyǵady, ańyz áńgimelerde áýlıeler ólgende olardyń tánin perishteler alys jaqqa alyp ketedi dep kóp nusqada estımin. mysaly Qaban (Qabylısa) jyraý qaıtys bolǵanda ol kisiniń tánin perishteler alyp ketken degen áńgime bar. Iаǵnı qabir azabyn kórmeıtin, ómirde kúnási bolmaǵandardy solaı etedi deıdi. Bul áńgimege dinnı-ǵylymı negizde ne aıta alasyz?

-  Alla elshisi aláıhıs-salatý ýás-sálám: «Qurannyń zahırı syrtqy jáne batını ishki maǵynasy bar» deıdi. Endeshe Qurannyń biz bilmeıtin maǵynalary kóp. Sharıǵatta syrtqy nárse sóz etiledi de batını aıtylmaıdy. Al batınıdi taqýalyq máselelerde aıtylyp jatady. Iаǵnı sharıǵat áýlıniń keremeti bar ekeni aıtady biraq oǵan qaraı amal etpeıdi. Endeshe mundaı áńgimelerdi batınıdan izdegen jón. Biraq sol batını sharıǵatqa teris túspeýi qajet. Endeshe ǵulamalar arasynda mynadaı batını bir áńgime bar. Birde bir adam Mádınaǵa barady. Sol jerde Jannatýl-baqı degen mazarat bar. Sol mazaratqa sol jerde qaıtys bolǵandar jerlenedi. Syrttaı qaraǵanǵa sol jerde kómilý arman. Álgi adam da sol jerde kómilýi di arman etse kerek. Qas qaraıyp tún ortasy bolǵan shaqta álgi áýlıe kisi sol jerge qaıta barsa perishtelerdiń qabirde kúndiz qaıtys bolǵandardyń keıbireýlerin janaza tánderin alyp basqa jaqqa alyp ketip jatqandaryn baıqaıdy. Ári basqa uzaq jaqta qaıtys bolǵan keıbir adamdardyń janazalaryn alyp kelip álgilerdiń ornyna qoıyp jatqanyn kóredi. Sóıtse basqa jaqta júrip Mádınany paıǵambardy arman etip ólgender ıaǵnı áýlıelerdiń janazasyn osy jerge kómip, al Mádınada júrse de Paıǵambarǵa jaqyn bola almaǵandar nemese jaman adamdardyń múrdelerin ıaǵnı tozaqtyqtardyń dánelerin basqa jaqqa alyp ketip jatyr eken. Ǵulamalar osy áńgimeni moıyndaıdy. Árıne qazirgi «ǵulamaldardy» aıtpaımyn... Endeshe Alla qalap Qaban jyraýdyń da denesi sol kómilgenderdiń biri bolsa kerek. Alla biledi...

  Gúlim:  Daryn Mubarovtyń ilimin dintanýshy retinde qalaı baǵalaısyz, ol shynymen de tereń bilimi bar dindarma álde adasyp júrme?

- Dintanýshy ekenin bilmeımin, biraq musylman qazaq ekenin bilemin. Al dintanýshy bolsa eńbegi bolady. Jazǵan eńbekterin óz basym qarap kórgen emespin. Al tekserý jaǵyna kelsek ol jaǵyn saraptamashylar biledi. Tıisti Dinı basqarma tárizdi oryndar bar. Ázirge ondaı quqyq berilgen joq. Ár kim óz jumysymen aınalsý qajet. Men muǵalimmin. Bala oqytamyn. О́mirde eki nárseni maqsut tuttym. Biri bala oqytý, biri kitap jazý.

Jaqsylyq: Eldiń aýzynda oqyp alypty, syıqyrlap tastapty deıtin áńgimeler kóp júredi. Nemese bir duǵa oqyp aýrýyn jazyp jiberipti, dúǵalap jolyn ashyp beripti dep jatady. Duǵa oqý arqyly jańbyr jaýǵyzýǵa bolady deıdi. Tipti buryn sondaı keremet kúshke ıe duǵalar jazylǵan kitaptar bolǵan desedi, Bizdiń bilýimizshe Qurannan úlken qudyretti kitap joq. Qasıetti duǵalr quranna alynama? Álde oqý, syıqyrlaý degender ótirik pe?

- Sıqyr Quranda bar. Hazireti Súleımen paıǵambardy evreıler «sıqyrshy» dep ataǵan. Biraq Alla qarsylyq kórsetip onyń paıǵambar ekenin aıtady. Sondyqtan ómirde sıqyr bar. Biraq Quranda onyń Allanyń qalaýymen bolatynyn aıtady. Iаǵnı ár jasaǵan sıqyr áser ete beredi degen sóz emes.  Biraq onyń túrleri kóp. Búgingi tańda eń kóp sıqyr shaıtanı  nemese kápir jyndar arqyly jasalady. Al olardy qaıtaratyn Islamda arnaıy Qurannan alynǵan, hadısten alynǵan duǵalar bar. Solardy oqyp qaıtarýǵa bolady. Tipti kóp jaman aýrýlar da solar arqyly ómirde bolyp jatady. О́tken zamandarda Buhara jerlerinde «qujyra» degen medreseler bolǵan. Ol jerde jeti jyldaı osy sıqyr ilimin oqytatyn bolǵan. Sol ilimdi alǵan qazaqtar elge kelgende sony paıdalanyp halyqqa kómektesetin bolǵan. Shaıan, jylan shaqqanda sol duǵalardy oqyp qaıtaratyn bolǵan. Nebir baılanǵan jyndanǵandardy oqyp qaıtaratyn bolǵan. Tipti «sýdy teris aǵyzý» da sol qujyry ilimi arqyly jasaǵan. Aqqan sýdy qaıtaryp, tasyǵan ózendi toqtatyp, jortqan alyp quıyndarmen tildesip, solarǵa mingesip mysaly bir maldyń bas súıegin minip ushatyn bolǵan. Sý betinde qalqyp batpaıtyn bolǵan. Mine osynyń bári sol qujyra iliminen alǵan nárseleri. Tipti olar qaıtys bolǵanda qazaq halqy olardyń basyna kesene salyp el ishinde «áýlıe» atalyp ketken. Arýaǵy aq túıege minip kelip kórinipti, arýyaǵy jolbarys ne barys eken t.b nárselerge kelsek sol ilim arqyly jyndarmen baılanysqany. Iаǵnı sıqyrǵa qarsy jyn musylmandardy paıdalanǵan. Syrttaı biraq bular keremet bolyp kóringen. Árıne bul jerde mynany aıta ketý kerek. Bulardan basqa nemese osylarydyń arasynda rasynda áýlıler de elimizde kóp bolǵan. Biraq solardyń arasyna ajyrata bilý kerek.

 Nurjan:  Ýahabızm degendi eki sóılemmen túsindirińizshi, aǵa…

- Dindegi qattylyq.

Alań:   Muhıtdın myrza, biz sizdi din salasyndaǵy bilikti maman dep bilemiz. Osy kúnde bir baıqaǵanym keıbir dinı toptar jurt arasynda úreı týdyryp, olardy rýhanı quldyqta ustaǵysy keletin sııaqty. О́ıtpe, búıtpe, aıý kele jatyr degen sııaqty. Siz ne deısiz?

- Islamda úreı týdyrýǵa qatań tıym salady. Alla elshis aláıhıs-salatý ýás-sálám «Úreılendirmeńder qýandyryńdar, súıinshileńder» deıdi. Sosyn jalpy dinde adam dindi óz erki men qalaýy arqyly bilip, Allanyń jan kóńilimen jaqsy kórýi kerek. Qorqytyp,úrkitip, aldap, arbap, aqsha berip, mansap berip qysqasy adamnyń erkine tusaý salý arqyly ımanǵashaqyrýǵa bolmaıdy. Ondaı jaǵdaıda jat aǵym, sekta bolady.

 Erlik:   Menińshe, másele Bekbolat Tileýhanda, Muhametjan Tazabekte nemese Daryn Múbárovta turǵan joq. Másele, ózimizde. О́zindik ustanymy, ómirden túıgeni, az-kem oqyǵany bar azamat tıisti joldy tańdaı alady. Oǵan joǵarydaǵy azamattar kináli emes. Sondyqtan memleket tarapynan tıtýldy ulttyń dinı saýattylyǵyn arttyrý maqsatynda arnaıy baǵdarlama qabyldanyp, ol barlyq el kóleminde ashyq, jarııaly júrgizilýi kerek sııaqty. Osyǵan ne deısiz?

-  «Sııaqty» degenińiz artyq dep oılamyn. Solaı bolýy tıis. Memleket qalaı ekonmıkaǵa kóńil bólse dinge de solaı kóńil bólý kerek. Ekonmıkanyń myqty damyǵanyn qaıteıin azǵandaı qazaǵym qyryq pyshaq bolyp qyrqysyp rýǵa bólingen azdaı ár túrli dinge bólinip jatsa onyń nesi jaqsy. Sondyqtan bılik dinge eń birinshi kezek kúttermes másele retinde qaraýy qajet. Bolmasa kúnderdiń bir kúninde sol bılik pen senatorlardyń ornynda ulty qazaq biraq dini bólek basqa bireýler otyryp jatsa máńgilik emes el bolyp qalý armanǵa aınalady

  Aıgerim:  Ábdýaqap Qara myrza osy “Qamshy” saıtynda bolǵan ınternet-konferensııasynda “Qazaqstanda dintanýshy bar, biraq ıslamtanýshy joq” dep edi. Osy pikirmen kelisesiz be?

- Ábdýaqap degen myrzanyń kim ekenin tanymaımyn jáne qandaı dintanýshy bar ekenin de bilmeımin biraq elimizde Islamtanýshylar bar ekenin bilemin. Mysaly bas múftı Islam tanýshy emes pe? Sondaı-aq jeti, on qyraǵatty bitirip kelgender bar. Solardyń bárin kórmeý eldegi Islamtanýshy ǵalymdardy ǵana emes musylmandy kórmeýmen teń.

Basqa da biraz saýaldar bar eken. Onyń birazyna jaýap bergen saýaldar arasynda jaýap berip kettim dep oılaımyn. Meni «muǵalim» dep baǵalap saýal qoıǵandaryńyzǵa Alla saýaptan jazsyn. «Qamshyǵa» Alla rıza bolsyn, isteri qarqyndy bolsyn degim keledi.