Dóńgelek ústel: Qazaq medısınasy Qytaıda arnaıy ǵylym retinde qalyptasty

Jaqynda ǵana Almaty qalasyna, QazUÝ-dyń arnaıy shaqyrtýymen qytaı jerinen bir top medısına ǵalym-mamandary keldi. Ǵylymı konferensııaǵa qatysqan qandastarymyzdyń negizgi zertteý taqyryby ulttyq medısına tóńireginde. Qandastarymyz qolǵa alǵan qazaqsha em-dom salasy óz otanymyzda baqsy balgerlerdiń ushyqtaýy men úshkirýinen asa almaı júr. Sáti kelip turǵanda qonaqtarymyzdy shaqyryp, qazaq medısınasy tóńireginde «Keleli keńes» ótkizgen edik. Keńeske Shyńjań medısına ýnıversıtetiniń professory, m.ǵ.d.,   Shyńjań Qazaq shıpagerlik dári zertteý ortalyǵynyń jetekshisi Ásııa Beısenbaıqyzy, Shyńjań medısına ýnıversıtetiniń janyndaǵy birinshi emhanasynyń professory, m.ǵ.d.,   súıek mamany Jasarat Jáleluly, Shyńjań Qazaq shıpagerlik dári zertteý ortalyǵynyń qyzmetkeri, farmokolog maman Ulyqan Nurhabekqyzy, Shyńjan Qazaq shıpagerlik dári zertteý ortalyǵynyń qyzmetkeri, Pekın Iýnıon Ýnıversıtetiniń PhD doktory Bolat Maqabyluly qatysty.

- Qytaıdaǵy qazaq medısınasy qalaı damýda? Qazaqstanda damýy keńjelep qalǵan qazaq shıpagerliginiń búgingi tańda qandaı máseleleri bar?

Ásııa Beısenbaıqyzy: - Qazaq eline kelip ulttyq medısına tóńireginde sóz qozǵap otyrǵanymyzǵa óte qýanyshtymyz. Qazaq medısınasynyń, qazaq shıpagerliginiń tarıhı óte tereńde jatyr. Biz shartty túrde qazaq medısınasynyń ǵylymı bastaýyn 1738 jyly jaryq kórgen О́teıboıdaqtyń «Shıpagerlik baıany» degen kitabymen baılanystyramyz. Al túptep kelgende, budan buryn da qazaqta halyq emshileri bolǵan. Olar shóp dárigerlermen túrli aýrýlardy emdep, emdeý tásilderin jasaǵan. Alaıda, aralyqta biraz jyl úzilis bolyp, endi mine qazaq emshiligi qaıtadan qolǵa alynyp keledi. Qytaı elinde bıyldan bastap biz muny halyq emshiligi demeı, qazaq medısınasy dep tanydyq. О́ıtkeni qazaq shıpagerligi   júıelenip, medısına ǵylymnyń bir salasy bolyp qalyptasty. Nege deseńiz, bizde qazaq emhanalary bar. Qazaq óz tásilderimen, ózindik dárilik shópterimen emdeıtin zamanýı emdeý júıesi qalyptasty. Sonymen qatar, basqa da emhanalarda qazaq medısınasymen emdeıtin bólimsheler quryldy. Mysaly, Altaıda, Ile, Quljada Qazaq dárigerligi zertteý ortalyqtary 2007-2008 jyldan bastap jumys isteýde. Al, bizdiń Shyńjan Qazaq shıpagerlik dári zertteý ortalyǵy 2010 jyldyń qarasha aıynda úkimet osyndaı zertteý ortalyǵyn ashýǵa qoldaý bildirip, beiktti. Sóıtip, 2011 jyl resmı túrde ashyldy. Bizdiń Shyńjan Qazaq shıpagerlik dári zertteý ortalyǵynyń basqalardan aıyrmashylyǵy naqty tájirıbeler júrgize alamyz, dárilik shópterdiń quramyn tekserip, qarapaıym emshiler jasaıtyn dárilerdi memleket deńgeıine kóterýge yqpal etemiz. Bizdiń maqsatymyz ortalyqtaǵy zertteýlerdiń memleket ólshemin jetkizip, qandaı emhana bolmasyn qazaq dárileriniń paıdaǵa asatyn, daýa bola alatyn dárejege kóterý. Qazaqstanǵa da bizdiń dáriler kelýi de múmkin.

Taǵy bir maqsatymyz mamandardy oqytý. 2010 jyly eń alǵash orta tehnıkým ispetti bólimshege 100 bilimger qabyldanyp, qazaq shıpagerliginiń orta tehnıkýmy quryldy. Al, bir jyldan keıin Shyńjań medısına ýnıversıtetinde qazaq shıpagerligi boıynsha tolyq kýrs bilim beretin jańa bólimi ashyldy. Sodan beri jylyna bir top qazaq medısınasy boıynsha jastar qabyldanyp keledi. Olar basqa medısına salalary sekildi 6 jyl oqyp, bitirý kýáligin alyp shyǵady.

Bul dárilik shópterdi zertteý, paıdaǵa asyrýdan basqa,   qazaq medısınasyndaǵy bıylǵy tabysymyz qazaq medısınasy boıynsha bilim alǵan mamandarǵa kýálikti zańdastyrdyq, Memlekettiń bilim berý júıesi qazaq medısınasy bilim salasy retinde tanyp, kýálik berýdi bekitti. Bıylǵy túlekter kýáligi bar qazaq medısınasynyń mamany bolyp shyǵady. Aıta keter jaıt, bitirýshi jastar arasynda qazaq medısınasy boıynsha synaq júrgizilip, kýálik beriledi. Olar keıin qazaq medısınasy boıynsha jumys isteı alady. Qazaq medısınasy boıynsha bilim alatyndar tek qazaqtar ǵana emes, sonymen qatar basqa ult ókilderi de bar. Biraq, synaq qazaq tilinde ótedi.

Qazir qazaq medısınasy damý jolynda dep aıtýǵa bolady. Biz qazaq shıpegerligi , halyq emshiligi emes, ǵylymı negizi bar qazaq medısınasy dep tanımyz. Bizdiń jumysymyz ónimdirek bolýy úshin 2012 jyly «Qazaq shıpagerlik ǵylymı qoǵamyn» qurdyq. Bul uıym birlese jumys jasaý maqsatynda quryldy. Qazir 600-n astam múshesi bar. Bul qoǵamymyz damyp keledi, jylyna bir ret aýqymdy shara, ıaǵnı ǵylymı talqy jıynyn ótkizemiz. Mundaǵy maqsatymyz ózara pikir almastyrý, qazaq medısınasyn damytý.

Jasarat Jáleluly: - Qazaq shıpagerligin qazaqsha em, daýalaý dep aıtatynyn jıi estimiz. Biraq bul shartty ǵana ataýy. Bizdiń qazaq medısınasy degen óz ǵylymymyz bar. Ony «Alty tuǵyr teorııasy» dep ataımyz. Uly oıshyl ál-Farabıdyń kitabynda «Tórt tuǵyr» dep aıtylady. О́teıboıdaqtyń jazýymen «alty tuǵyr» bolyp damyp keledi. Muny qalaı medısınada júzege asyramyz? Mysaly, súıek synsa orys nemese batys medısınasy ony ornyna keltirip, úsh aıǵa deıin gıpspen qatyrady. Bul múlde qate. Ol topyraqqa qatyryp tastaýmen teń, úsh aı gıpten keıin súıek jumsaryp, álsiz bolyp qalady. Býyn qýysy joǵalyp, shemirshek azaıady. Nervterdiń qyzmeti zaqymdanady. Sebebi, gıpstiń ishine aýa kirmeıdi ǵoı. Sondyqtan, ony qatyryp qoımaı, kerisinshi qımylmen emdeý kerek. Sondyqtan, synyqty, sińir úzilýin qımyl arqyly emdeý deıtin qazaq medısınasynyń jańalyǵyna Qytaı úkimetin den qoıyp otyr. Qazaq medısınasy ózi birneshege bólinip, salalanady. Dıagnoz qoıýdyń ózindik erekshelikteri bar. Máselen, adamnyń qımyl-qozǵalysy, sóılegen sózine qarap nemese   aýyrǵan jerin ustap, tamyr basyp kóredi. Tamaq arqyly emdeýdiń de joly bar: qymyz -qymaran, shubat, t.b. taǵam túrleri arqyly emdeıdi. Otashy, bulaýmen de emdeıdi. Tarıhta saqtardyń bulaýyna shóp dáriler qosylǵan eken. Grekterdiń jazbalarynda, shóp dári jasaýdy saqtardan úırengenderi týraly jazylady. Odan keıin qan shyǵarý. Onyń da óz mezgili bolady: qar erip, sý tasyǵan kezde shyǵarady. Sonymen qatar, ý men ýdy qaıtarý. Halyq emshiliginde muny neshe tásilderi bar. Medısınanyń sımvolynda nelikten eki jylan beınelenýi tegin emes. Qazaq medısınasynda rýhanı daýalaýdyń ózi úlken bir sala. Inemen emdeý, terini tesý - munyń barlyǵy teorııanyń sheńberinde júzege asady.

- Osy tusta suraq týyndap tur. Sizder qyzmet etetin Shyńjań emhanasynda emdeýdiń zamanýı túrleri óte kóp shyǵar. Degenmende, atalǵan qazaq medısınasynyń emdeý tásilderi tájirıbe júzinde qanshalyqty qoldanylady?

Jasarat Jáleluly: -   Qytaıda 56 ult bar. Ár ulttyń óz medısınasy bar. Al, qazaq medısınasy osynyń ishinde 6-shy orynda tur. Qazaq medısınasynyń joly óte durys ekenin tájirıbe dáleldep otyr.

Ásııa Beısenbaıqyzy: - Jasarat Jáleluly synyqshylyq tásilin óte jaqsy qoldanýda. Buryn ony operasııa arqyly emdeıtin bolsa, qazyr ota jasalmaı-aq emdeýge bolady. Qazaq medısınasynyń batys medısınasynan ozyp turǵan osyndaı jańalyqtary bar.

Umuhan Nurhabekqyzy: - Qazaq medısınasy óte júıeli. Meniń kásibı mamandyǵym otashy, onyń ishinde súıek-býyn otashysy. Synyqtardy salý,býyndy qalpyna keltirýdi qazaq shıpagerligi boıynsha emdep jatyrmyz. Emdelýge kelgen naýqasqa eń aldymen, dıagnoz qoıamyz. Synyqty salǵannan keıin, ári qaraı basqa ulttyq medısınaǵa tán em-dom jasaımyz. Mysaly, synyqty salǵan soń taýyqtyń jumyrtqasynyń aǵyna túrli dárilerdi qosyp, aralastyryp, synyqqa tańamyz. Jańa Jasarat aǵamyz aıtqandaı, batys medısınasyndaǵy gıpspen emes, jumyrtqanyń aǵymenen emdeımiz. Eger synyq aýyr bolsa, onda jan-jaǵynan taqtaýshalarmen tańyp tastaımyz. Tańǵanda da, qan júretindeı erkin, dákeni de, taqtaıshalardy da aralyq saqtap otyryp, baılaımyz. Jumyrtqanyń aǵy men oǵan qosatyn dáriler súıek jetildiredi. Mundaı dárilerdi biz «Jalǵaǵysh talqan» dep atadyq. Bul ǵylymı dıssertasııa retinde zerteldi. Jáne oǵan patent aldyq. Bul qazaq shıpegerliginiń klınıkada óte jaqsy qoldanatynyn ańǵartsa kerek.

Bizdiń emhanalar óte qarbalas jumys isteıdi. О́ıtkeni, emdelýshiler óte kóp. Árirese, súıek bitistirý jaǵynan qazaq medısınasyn moıyndaıtyndar kóp. О́ıtkeni, Batys medısınasy gıpspen qatyryp,shegelep tastaıdy. Al, bizde basqasha. Kúl parshasy shyǵyp, súıek synyp ketse de, oǵan operasııa jasamaı-aq, jazýǵa bolady. Nege qazaq medısınasynyń dál osy súıek bitistirý salasy jaqsy damyǵan desek, halqymyzdyń kóshpeli ómir saltynyń nátıjesinde qalyptasty. Sebebi, qazaqtyń ómiri attyń ústinde ótken, jıi kóshedi, túrli sporttarymyz bar. Sodan halyq arasynda otashy, synyqshylar kóp taralǵan. Al, ony ǵylymı jolmen zerttep, dári qalaı paıdaǵa asty, qandaı tásilder qoldandy degen sekildi suraqtardyń jaýabyn tabýdamyz.

Budan basqa, qazaq medısınasynyń ózindik emdeý ádisi - bulaý. Ǵasyrlar buryn bulaýdyń emdik qasıeti týraly О́teıboıdaq babamyz aıtyp ketken. Bulaýdyń ózi altyǵa: saqtandy bulaý, baptaýlyq bulaýy, qaqtaýlyq bulaýy, naqtaýly bulaýy degen sekildi bólinedi eken. Halqymyzdyń at qoıýdaǵy kóregendigin qaramaısyz ba? Qazaqtyń bulaıyn biz ortalyǵymyzda ashtyq. «Jelǵuz» dep at qoıyp, úkimetten kómek alyp júzege asyrdyq. Bul óte tıimdi, sebebi shyǵyny az, emdelýshilerge unaıdy. Basqa ishki aǵzalarǵa esh zııany joq. Máselen, dári ishse adamnyń ish qurylysy aýyrady, al bulaý syrttaı emdeıtin bolǵandyqtan esh keri áseri az. Hımııalyq dárige qaraǵanda, zııany joq dese de bolady.

Bolat Maqabyluly: - Assalaýmaǵaleıkým! Osynda otyrǵan mamandarmen qazaq medısınasy jóninde birlesip jumys jasap kelemiz. Qazaqstanǵa ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń 80 jyldyq mereıtoıy qarsańynda arnaıy shaqyrýmen keldik. Ál-Farabı esimin bala kúnimizden bastap bilemiz. Ol qazaq medısınasynyń negizin qalap bergen.

Men qazir Pekın ýnıversıtetinde, ıaǵnı PhD doktor dárejesinde bilim alyp jatyrmyn. Munda dárilik shópterdiń hımııalyq quramyn zertteý boıynsha izdenis ústindemiz. Meniń mamandyǵym qazaq medısınasymen tyǵyz baılanysty. Nege deseńiz, qazaq medısınasy osy tabıǵı ónimderge súıenedi. Qytaı ǵalymdarynyń qazaqtyń emdik shópterdi paıdalanýy týraly suraǵany bar edi. Endi, naqty kesip aıta alamyz. Qazaq dárilerin naryqqa shyǵarý úshin bir mekemege toptasyp, jumys isteýdemiz. Isimizdiń nátıjesi jaqsy dep aıta alamyz.

Qazir birneshe baǵyt boıynsha jumys istep jatyrmyz. Tabıǵı ósimdikterdiń túrlerin, sanyn anyqtaýymyz kerek.Ekinshiden, ol ósimdikterdiń qandaı paıdasy bar nemese qandaı maqsatta paıdalanamyz degen suraq týyndaıdy. Taǵy aıta keter jaıt, halyq emshileri bizge kelip, emdik shóp jasaý tásilderimen bólisedi. Al bizdiń tarap olarǵa patent jazyp beredi. О́zimizdiń ultymyzdyń ıgiligine jaratý úshin dereý patenttep berýge tyrysamyz. Keıin emhanada zertteýden ótkennen keıin, ol tásil emdeýge paıdalanylady. Eń tıimdi dáriler qoldanysqa jiberiledi.

- Qazaqstanda qazaq medısınasy joq. Jáne «qazaq medısınasy» degende oıǵa birden baqsylyq, emshilik túsedi. Sol taraptan qaraǵanda, sizderdiń jumystaryńyzǵa rıza bolyp otyrmyz. Qazaq medısınasyn odan ári qaraı damytýǵa Qazaqstan tarapynan qandaı bir kómek qajet pe?

Ásııa Beısenbaıqyzy: - Mıllıard qytaıdyń arasynda otyryp, qazaq medısınasy damyp jatyr. Degenmen, bizge daryndy, bilimdi mamandar qajet. Úkimet tarapynan nemese jeke azamattar bolsyn osy qazaq medısınasyn qoldaý kerek. Biz 2012 jyldan bastap, Qazaqstanǵa jyl saıyn kelip júrmiz. Biz tek bir ǵana maqsatpen, qazaq medısınasyn damytý úshin ǵana kelemiz.

Bul jaqtaǵy halyq emshileriniń kóbi rýhanı jaǵynan emdeıdi eken. Jáne súıek otashylar, synyqshylar eken. Qazaq medısınasy elimizde damytý kerek. О́ıtkeni bul qazaq memleketi bul. Qazaq memleketi bizdiń qazaq medısınamyzdyń, shıpagerligimizdi otandyq medısına dep tanysa. Sonda ǵana qazaq medısınasy álemge áıgili medısına bolyp qalyptasar edi.