Shyńǵys Ergóbek. Túrki elderin qoldaý Túrkııanyń ǵana mindeti emes

    Ýkraınadaǵy bolǵan oqıǵalardyń ishinde eń kúrdelisi de, birjaqty baǵaǵa ıe bolmaǵany da «Qyrym anneksııasy». Baýyrlas tatar ultynyń Otany bolyp tabylatyn Qyrymnyń Reseıge ótýi qandaı máselelerdi ashyp kórsetti?

Birinshiden, álemniń ár túrli bóliginde ornalasqan Túrki elderiniń aýyz birliginiń joqtyǵy. Túrik respýblıkasy Qyrymnyń Ýkraına quramynda qalýyn qoldap, Reseıge kúsh qoldandyrmaýǵa tyrysty. Qazaqstan bolsa alǵashynda Reseı áskeriniń Ýkraınaǵa kirýine qarsy ekendigin aıtyp, keıinnen Qyrym turǵyndarynyń tańdaýyna túsinistikpen qaraıtyndyǵyn aıtty. О́zge túrkitildes elderden mardymdy eshteńe estilmedi Túrkııanyń bul yntasy Ýkraınanyń ýaqyt óte kele federaldy memleketke aınalýy men Qyrymnyń osy federasııa sheńberinde keń dárejeli avtonomııaǵa qol jetkizý ıdeıasymen baılanysty bolatyn. Orta ǵasyrlardan beri bul eki el men ulysty tereń tarıh baılanystyrady. Qyrym Reseı quramyna kirmes buryn Osman ımperııasynyń eń mańyzdy strategııalyq quramdas bólikteriniń biri bolǵandyǵy tarıhı fakt. Osy tyǵyz baılanysqa arqa súıeı otyryp Qyrym birtindep táýelsiz Qyrym tatarlarynyń memleketine aınalý múmkindigine ıe bolar edi. Dál búgingi kúni Qyrym úshin táýelsizdik múmkin emes jobalardyń qatarynda boldy. Sebebi, el men jerdiń egesi qyrym tatarlarynyń Qyrymda sany az. Stalın zobalańy zamanynda «senimsiz ult» retinde deportasııaǵa ushyraǵan qyrym tatarlary óz Otanyna qajetti mólsherde qaıta kóship kelgen joq. Tipti Qyrymnyń bolashaǵyna baılanysty ótken referendýmda tatarlardyń pikiri eskerýsiz qaldy. Qyrym tatarlarynyń ózderi Reseı quramyna kirýge qarsy ekendigin jasyrmady. Shynynda Reseı quramyna kirip, keıin qantógissiz, ońaı derbestigin alǵan elder joqtyń qasy.

Qazaqstan óziniń basty odaqtasy Reseıdi joǵaltyp almaýdy jáne aımaqtyq qaýipsizdikti qoldaıtyndyǵyn kórsetti. Soltústik kórshimizdiń saıasatyn qoldaý tipti Ýkraına Syrtqy ister mınıstrligi tarapynan túsinbestikke ákeldi. Resmı Astana bul jaǵdaıda Ýkraına memleketine qarsy eshteńe kózdemegendigin aıtyp aqtalýǵa májbúr boldy.

Ekinshiden, búgingi túrkitildes elder bir-biriniń taǵdyryna beıtarap, tipti salǵyrt qaraıdy. Mustafa Kemal Atatúrik kezinde: «Imperııalar máńgilik ómir súrmeıdi. Bizdiń soltústiktegi kórshimiz de ımperııa. Temir tordyń arǵy jaǵynda bolsa da onda bizdiń baýyrlarymyz bar jáne olar bir kúni táýelsizdikke qol jetkizedi. Biz osy sátke daıyndalyp, olardyń táýelsizdigin nyǵaıtýǵa at salysýymyz kerek», - degen eken. Ne degen túrikshildik, ne degen aǵaıynshyldyq?!. Ulttyq múddeni jalpy túrikshildik múddemen ushtastyra alýshylyq. Keńester odaǵy degen alpaýyt ımperııanyń ydyraǵanyna 20 jyldan astam ýaqyt ótti. Keńester odaǵynan óz táýelsizdigin 5 túrkitildes memleket aldy. Túrik respýblıkasy bul elderdi baýyrlas el retinde eń alǵashqylardyń biri bolyp moıyndap, dıplomatııalyq qatynastar ornatty. О́zge eldermen baılanys ornatýyna kómektesti.

Bul elder óz táýelsizdigi men egemendigin nyǵaıtý múmkindigine ıe boldy. Biraq osy jıyrma jylda eshbir táýelsizdik alǵan memleket óziniń baýyrlas túrkitildes eline kómek qolyn bermedi. Túrkitildes elder osy 5 memleketpen aıaqtalyp qalǵandaı ózge alpaýyt ımperııalardyń quramynda qalyp qoıǵan baýyrlas ulttar men ulystarǵa kómek kórsetý, olardyń derbes ult retinde saqtalyp qalýyna yqpal etpedi. Joǵalyp bara jatqan noǵaı, shor sekildi ulystarǵa qoldaý kórsetý nemese Qyrymnyń Reseıge qosylýyna qarsylyq bildirý sekildi baýyrlas ulttardy qoldaý saıasatyn nege júrgizbeske? Álde Mustafa Kemal Atatúriktiń aıtqan sózderi tek Túrik respýblıkasyna qatysty aıtylǵan sózder ǵana ma? Olaı dep oılaıtyn bolsaq, ózimizdi kezinde Eýrazııa materıgindegi eń iri memleket qurǵan Er túriktiń mırasqorymyz, Uly Túrik órkenıetiniń bir bóligimiz dep qarastyra alamyz ba? Joq. Onda bizdiń mundaı moraldy quqyǵymyz qalmaıdy.

Biz búgingi kúni aımaqtyq, ári belgili dárejede álemdik saıasatqa yqpal ete alatyn jaǵdaıǵa jettik. Biraq bul jetistigimiz baıandy, táýelsizdigimizdiń tuǵyry qýatty bolý úshin túrkitildes memleketter birin-biri qoldaýy kerek sekildi. Álem tarıhynan baýyrlas elderdiń kómeginiń qıyn qystaý kezeńde demeý bolǵandyǵyn kórsetetin faktiler jeterlik. Mysaly: Arab-Izraıl soǵysy ýaqytynda barlyq arab elderiniń birigip munaı embargosyn jasaýy Izraıldiń agressııasyn toqtatty, AQSh pen Ulybrıtanııanyń arasyndaǵy erekshe anglo-saksondyq atlantıkalyq qatynastar áli kúnge deıin AQSh-tyń uly derjava retinde qabyldanýynyń negizgi faktorlarynyń biri.

Bul árıne ár memleketke óz taǵdyrynyń tysynda ózge ulys úshin qosymsha jaýapkershilik júkteıdi. Biraq kez-kelgen ult óz múddesin qorǵaýda jaqyn baýyrlaryna arqa súıese óz kózdegendigine jeteri sózsiz.

Shyńǵys Ergóbek