Bolat Múrsálim: Alashtyń az nasıhattalýyna qazirgi ultsyzdanǵan bılik kedergi

Internet-konferensııanyń kezekti qonaǵy jýrnalıst Bolat Múrsálim "Qamshy" oqyrmandarynyń saýalyna jaýap berdi. Suraqtardyń negizgi arqaýy - búgingi jýrnalıstıka, Alashorda tarıhy, sheteldegi qazaq taǵdyry jaıynda órbipti. 

Altyn: Sálemetsizbe qazirgi zamandaǵy qazaq jýrnalısterine qoıylar talap qandaı?

– Eń áýeli osy konferensııany uıymdastyryp otyrǵan "Qamshy" portalynyń ujymyna myń alǵys aıtamyn! Altynnyń suraǵyna kelsek, qazirgi qazaq jýrnalısterine qoıylar talap – kásibı jýrnalıst bolý kerek. О́ıtkeni, qazaq jýrnalıstıkasynda talanttar kóp, biraq sol Qudaı bergen talantyn kúndelikti bıik deńgeıdegi kontent jasaýǵa jumsaıtyn kásibıler az. Talantty jýrnalıster kóńiliniń qoshy kelgende myqty maqala jazyp, ıa bolmasa sıýjet jasap tastaıdy, zaýqy soqpasa, «men onsyz da myqtymyn ǵoı, az jazsam da, saz jazam» dep, jalqaýlyǵyn talǵampazdyq sııaqty kórsetýge sheber.

Abzal: Siz birneshe BAQta jumys istedińiz? nege jumys ornyńyzdy jıi aýystyrasyz? sizge qysym jasaıdy ma shyndyqty aıtqanyńyz úshin álde ujymmen jumys jasaı almaısyz ba?

– Maǵan eshkim qysym da jasamaıdy, ujymmen de dup-durys jumys isteımin. Jýrnalıstıkany kásip etip júrgenimen 15 jylǵa jýyqtapty. Sol ýaqyt ishinde birneshe BAQ-ta qyzmet etý qalypty jaǵdaı dep esepteımin.

 Bir qazaq: Alashordany zertteýińizge ne sebep boldy? jáne qandaı nátıjege qol jetkizdińiz?

– Mektepten bastap Alash kósemderiniń eńbekterimin jaqsy tanys boldym. Keıinnen «Qazaqstan» telearnasyn basqarǵan Ǵalym Dosken aǵamyz Alashty tereńirek nasıhattaý kerek dep jıi aıtatyn. Biraq, Alashordany zerttedim dep aıta almaımyn. Osy ýaqytqa deıin shyqqan alashtanýshylardyń zertteýlerimen tanysyp shyqtym. Zerttegen adam Mámbet aǵamyzdaı, Tursyn Jurtbaı aǵamyzdaı bolsyn. Al, eger nátıje dep aıtýǵa tursa, onda «Alashorda» atty fotoalbom qurastyrǵanymdy jáne onyń bir aıdan soń qaıta basylyp shyqqanyn aıtar em.

 ÁLIHAN: “QAMShY” SAITYNA RAHMET! OSYNDAI AZAMATTARDY JARQYRATYP KО́RSETÝ KEREK. JURT BAǴASYN BILÝ KEREK.

BО́KE, ALAShORDA – QAZAQTYŃ TUŃǴYSh MEMLEKETI DEGEN PIKIRMEN KELISESIZ BE? EGER TÁÝELSIZ QAZAQSTAN ALASh KО́SEMDERINIŃ SALYP KETKEN IZIMEN JÚRGENDE DÁL QAZIRGIDEI DÚBÁRÁ MEMLEKETKE AINALMAS EDIK. SIZ QALAI OILAISYZ?

– Alashordany qazaqtyń tuńǵysh memleketi dep aıta almaımyn. О́ıtkeni, sonaý Saqtar men Ǵundar dáýirin aıtpaǵanda, kúni keshegi Qazaq handyǵyn qaıda qaldyramyz? Sol sebepti, Alash avtonomııasynyń Qazaq memlekettiliginiń HH ǵasyr basyndaǵy bir formasy deýimiz kerek. Al, «búgingi Qazaqstan Alash kósemderiniń salyp ketken izimen júrgende...» degenge ózińiz jaýap beripsiz.

Meni eshteńe jasytqan joq

NURLAN: “Alashordany” zertteýde qandaı qyzyqty derekterge, tańǵajaıyp oqıǵalarǵa, qupııa málimetterge qol jetkizdińiz? Tym qurysa bir Alash atalarymnyń bir áńgimesin maıyn tamyzyp otyryp aıtyp berińizshi…

– 1932 jyly Ahmet Baıtursynuly bastaǵan Alash qaıratkerlerin Máskeýdiń Býtyr túrmesinen «ıtjekkenge» aıdamaq bolady. Qyryqtan astam azamatty Máskeýdiń vokzalynan Voronej, Mýrmansk baǵytyna jiberý úshin eki vagonǵa bólipti. Ol kezde Álıhan Bókeıhan men Sultanbek Qojanov Máskeýde turatyn. Qazaqtyń eki ardageri arnaıy oryndardan ruqsat alyp, osy eki vagondaǵy Alash azamattarymen júzdesip qalýdyń retin keltiripti. Álekeń Ahańdar bastaǵan úlkender jaǵy otyrǵan vagonǵa, Sultekeń jastaý qaıratkerler otyrǵan vagonǵa enedi. Alashordashylar bılikten taıdyrylǵanda, olarǵa pana bola bilgen S.Qojanov: «Jigitter, jasymańdar! El senderdiń bas tigip, ult úshin qyzmet etkenderińdi biledi. Áli-aq bosap shyǵasyńdar!» dep jigerlendire sóıleıdi. Sodan, poıyz Máskeýden attanyp ketedi. Jastar jaǵy kórshi vagonǵa kirse, aǵalary tipti toıǵa bara jatqandaı kóńildi eken. О́ıtkeni, munda ult kósemi Álıhan kirdi emes pe? Álekeń jigerlendirmek túgili, aıdaýyl bara jatqan azamattardyń rýhyn kótergeni sonsha, osy áńgimeni jazyp qaldyrǵan alash azamaty «Sóıtip, Voronejge biz kóńildi attandyq!» dep aıaqtapty. Múmkin, qaısybir detalderin naqtylaý da kerek, biraq áńgimeniń uzyn-yrǵasy osy. Men osyny oqıǵany Mámbet aǵamyzdan estigende, Alash qaıratkerleriniń rýhyna shynymen tań qaldym!

Muńlyq: Qazirgi saıası ahýal, eldiń kúısezilsi aıaqtaıtyn kún bola ma? Bılik basynda otyrǵandarda qandaı aýys-túıister bolýy múmkin? Bolashaq prezıdent kim bolady?

–  Boljam jasaı almaımyn. Biraq, dúnıe bir qalypta turmas dep oılaımyn.

Aqkisi Alpamsa: Bolat aǵa, sizdiń habarlaryńyzdy kórgende qýanyp qalamyz, degenmen Qazirgi Bolat burynǵy “Mezgil” habaryn júrgizgen Bolat sııaqty adýyndy emes, jalyny báseń kórinedi, qalaı oılaısyz qoǵamnyń qazirgi betalysy sizdi jasytyp qoıǵan joq pa?

– Peıilińizge rahmet. Biraq, «adýyndy» degendi áıel adamdarǵa qatysty qoldansa kerek. Meni eshteńe jasytqan joq, tek jas kezdegi lapyldaǵan jalyn sál basylǵan shyǵar dep oılaımyn. Syrttaǵy jalyn qazir ishke túsken shyǵar.

Qabımolla: Bizdiń beldi aqparat quraldarynyń basshylary derlik orys ultynyń ókilderi, sizdi basshylyq oryndarǵa usynbadyma, usyna qalsa qolǵa alam deıtin úlken ıdeıalaryńyz barma?

– Meni eshkim basshylyq orynǵa usynǵan joq. Usynsa, árıne, qoldan keletin dúnıeni jasap baǵar edik.

Bazar: Dosym kóp dep sanaısyzba, álde pikiri qaıshy dushpanym kóp dep sanaısyzba?

–  Dosym kóp emes. Mektepten dos bolǵan, Almatyǵa kelgen soń tapqan azyn-aýlaq syılas azamattar bar. О́zim eshkimge jaýlyq saǵynbaǵan soń, dushpanym da joq dep oılaımyn. Biraq, kim bilgen?

О́zbek: Bolat, sizdiń bilimińizge jáne kásibıligińizge rıza adamnyń birimin. Alla aldyńyzdan jarylqasyn! Meniń suraıyn degenim, qazirgi 30 ben 40 jastyń arasyndaǵy ulty úshin janyn qııýǵa daıyn bilimdi de, bilikti azamattar qazaqty orystandyrý saıasatyn toqtatý amaldaryn qarastyryp jatyr ma!? Bılik basyndaǵylar balalary men nemerelerin nege qazaq mektepterine bermeıdi dep oılaısyz? Olardyń urpaǵyn jat tildegi mektepterde oqytýyn, bılik basyndaǵylar Qazaq eliniń keleshegine múlde senbeıdi jáne keleshegin Qazaq elimen baılanystyrmaıdy, dep kesip aıtýǵa bola ma?

– Kóńilińizge rahmet. Qazirgi ultshyldyq qozǵalysty júıeli túrdegi dúnıe dep emes, ulttyń ózin-ózi saqtaý ınstınktinen týǵan reaksııaǵa uqsatar edim. Al, bılik basyndaǵylardyń bala-shaǵasyn qazaqtan alys tárbıeleýiniń mánisin shyn máninde ózim de túsine almaımyn. Arnaıy áleýmettanýlyq zertteý júrgizip kórmegen soń, qalyń kópshilik tárizdi short kesip, ton pishe salǵym kelmeı otyr.

Dinı kózqarasy – árkimniń jeke sharýasy

Aıdos:  31 arnadaǵy “О́z sózim ózimdi” baǵdarlamasy nege shyqpaı qaldy. Ashylǵanynan jabylýy tez boldy ǵoı?

– Iá. «О́z sózim ózimdiki» baǵdarlamasynyń ashylǵanynan jabylýy tez boldy. Onyń jabylýyn basshylyq «ózin-ózi aqtamaıdy» dep túsindirdi. Biraq, dál sol baǵdarlama sııaqty avtorlyq bolmaǵanymen, qazir «Informbıýro» da sondaı ózekti máseleler tóńiregindegi jańalyqtardy nazarda ustaıdy emes pe?

Eldar: Búgingi televızııaǵa kózqarasyńyz qandaı, progresten góri regress basym ba qalaı? О́zińizge unaıtyn qazaq tildi 5 baǵdarlamanyń reıtıngin jasap berińizshi?

– Qazirgi televızııa salasynda janrlyq túrlený jetispeıtin sııaqty. Barlyq arnanyń istep otyrǵan dúnıesi bir birine qatty uqsaıdy. Keıde munyń sebebin ózimshe izdep,  «televızııa tóńiregindegi aýtsorsıngti «danyshpandar» oılap tapty, naǵyz talanttar sol tapsyrysty oryndap jatyr, qyzyǵyn qýlar kórip otyr» dep qaljyńdaımyn. Al, úzdik deıtin 5 baǵdarlamanyń reıtıngin jasaı almaspyn. О́ıtkeni, turaqty túrde teledıdar kórýge múmkindik bola bermeıdi. Degenmen, E.Aıdabosyn, N.Aralbaıuly, S.Omash, E.Dáýletııar sııaqty jekelegen jýrnalısterdiń izdenisterin jaqsy baǵalaımyn.

Esengeldi: Sońǵy kezderi “31″ arnaǵa qatty rıza bolyp júrmin. Qazaq kóshine baılanysty, eldiń bolashaǵyna baılanysty máselelerde buǵyp qalǵan joq. Aıtaryn aıtty. Shyndyǵyn aıtqanda búgingideı senzýraly Qazaqstanda mundaı qadam “erlik”. Suraıyn degenim, ulttyq máselelerge den qoıýlaryńyz basshylaryńyz Baǵdattyń áseri me, álde qarapaıym qatardaǵy jýrnalısterdiń eńbegi me?

– Ekeýi de bar. «31 arnanyń» Bas dırektory B.Qojahmetov jýrnalıstıkany bastaǵannan Jańalyqtar qyzmetinde istegen azamat retinde, únemi shyǵarmashylyq bostandyqty nasıhattap otyrady. Tek shyǵarmashylyq bostandyq, obektıvti aqparat arqyly ǵana kórermen yqylasynan bólenýge bolatynyn aıtyp, soǵan jaǵdaı jasaıdy. Ári «Informbıýronyń» ujymy da talmaı izdenedi. О́tken aptanyń reıtıngin qarap otyrsam, respýblıkalyq telearnalardan qazaq kórermeni eń kóp kórgen qazaqsha, oryssha barlyq teleónimniń (serıal, baǵdarlama, kıno, mýltfılm t.b.) ishinde «Informbıýronyń» qazaq tilindegi bóligi reıtıngte 3-orynda tur eken. «31-diń» jańalyqtary tek «Qazaqstan» arnasyndaǵy «Kelin», «Astana» arnasyndaǵy «Qyz ǵumyry» serıaldarynan ǵana tómen tur. Qaıtalap aıtamyn: qazaqsha, oryssha barlyq teleónimder arasynda. Buny «Informbıýro» ujymynyń kásibı bıik deńgeıiniń arqasy dep esepteımin.

Bolashaq: Bóke, Sizdiń dinı kózqarasyńyzdy bilgim keledi. Eger eldiń basyna kún týsa osy qazaqtar qyryq pyshaq bop aǵymdarǵa bólinip jatpaı ma?

–  Dinı kózqarasy – árkimniń jeke sharýasy. Al, aǵymdardyń qyryq-pyshaq bolyp jatqany qazirdiń ózinde kórinip otyr ǵoı. Degenmen, Ahmet Alıaz myrza aıtqan myna áńgime esimde qalypty. Ol kisiniń aıtýynsha, Túrkııada da dinge jappaı betburys jyldarynda nebir alaýyzdyqtar bolǵan. Keıin, barlyǵy da jalyqqandaı bolyp, dinı temperatýra birshama báseńdegen. Qazaqstanda da barlyǵy túptiń túbinde tynyshtanady dep úmittenem.

Sheteldegi qazaqty oılasam, uıyqtaı almaımyn

Aıgúl: Aǵa, bizder – qyzdar qaýymy qazaqtyń jigitterine senip júrmiz. Al jigitterimiz kimge senip júr? Elimizdegi kez kelgen ult ókiline qazaqsha sóıleıtin naǵyz erkekter joqtyń qasy. Sonda bul eldiń ıesi kim? Qojasy kim?

–  Onyń ras. Kez-kelgen adamǵa qazaqsha sóıleıtin qazaqty sırek kezdestiresiń. Aýyldy jerde bolmasa, ol úrdis qalada joq. Degenmen, túńilmeıik. Qazaqstannyń ıesi de, kıesi de qazaq.

Bir qazaq: Bolat aǵa! Siz elim úshin ne istedim dep aıta alasyz?

– Elim úshin eshteńe istedim dep aıta almaımyn. Jurt tóreshi bárine.

Talant: Bolat aǵa, men sizdi eldiń amanatyn arqalar naǵyz azamat dep bilemin. Shynyńyzdy aıtyńyzshy. Biz osy táýelsiz elmiz be? Ne isteýimiz kerek?

– Qazaqstan – táýelsiz el. Biraq, kóptegen máseleler boıynsha táýelsizdikke qaýip tónip turǵan jaǵdaı bar. Aqparattyq  keńistigimiz ańǵal-sańǵal, Keden odaǵy ekonomıkalyq qana emes, saıası sheshimderge de bóget.

Qalınur: Qazaq kóshi, oralman máselesi sizdi qanshalyq alańdatady? Báz bireýler aıtyp júrgendeı osy sheteldegi qazaqtar qashqyn ba, oralǵandary suranshaq pa?

– Sheteldegi qazaqtyń taǵdyryn oılasam, keıde túnniń bir ýaǵyna deıin uıyqtaı almaımyn. Pafos emes, shyn aıtyp otyrmyn. Sheteldegi qazaq Qazaqstanǵa kelip, ábden ornyǵyp, osy elge úırengenshe, olardy baladaı mápelep kútý kerek. Al, bes-on jyldan keıinolar  tolyqqandy Qazaqstan azamaty bolǵan soń, zań bárine ortaq. Olar suranshaq ta, qashqyn da emes.

Ǵalym: Bolat aǵa, alashtaný baǵytyna qalaı keldińiz? ne túrtki boldy? endigi zertteý baǵytyńyz qandaı?

–  Meni eń qyzyqtyratyny – Alash avtonomııasynyń kezeńi. Bul Alash atty ult-azattyq qozǵalystyń sharyqtaý shegi, túp maqsuty. Sol kezeńge qatysty árbir detalge sheıin úńilip, múmkin bolsa kórkem dúnıe – tarıhı drama jazǵym keledi. Qazir Alash áskerine qatysty bir jobany qolǵa alyp bastadym.

Ulttyq ıdeıa mynaý deıtin ýaqyt emes

Alııa Baıkeeva: Sizdi zikirshi degeni ras pa? Siz týraly osyndaı alyp-qashpa áńgimelerdi kim shyǵaryp júr dep oılaısyz?

– Qazaqtyń ózge jurttan sózi uzyn ǵoı. Isterge isi joq adamdar ne bolsa sony shyǵara beredi emes pe? Men qazir bundaı áńgimege kóńil aýdarýdy qoıǵam.

Jánibek:  Assalaýmaǵaleıkým Bolat aǵa. sizge qoıar saýalym.

1. 2006 jyly sizdermen birge qyzmet istegen Qazaqstan ulttyq arnasynyń jýrnalısteri túgeldeı qyzmetten ketkeniń bilemiz. sol áriptesteriń qazir qaıda júr, sol ýaqytta sizderdiń ujymdaryńyz ulttyq múdde úshin júmys istedi.

2. nelikten qazir ulttyq arna sizderdiń jasaǵan jobalaryńyzdy ary qaraı jalǵastyrmaıdy.

3. 31 arnadaǵy “О́z sózim ózimdiki” baǵdarlamasy nege toqtap qaldy.

4. Bizde ulttyq ıdeıa barma ózi.

5. Alash ıdeıasyn iske asyrýǵa qazirgi tańda ne kedergi.

6. Shettegi qazaq máselesin qalaı endi sheshemiz. kósh toqtap qaldy, shette qanshama qazaq qaldy, álemdegi jahandaný prosesine baılanysty 20-30 jyldan keıin ol qazaqtardy joǵaltyp almaımyz ba?

7. Qazirgi bıliktegi orys tildi bılik tizginiń ustaǵan máńgúrttengen basshylardyń ornyna sizderdeı azamattar shyǵýǵa ne kedergi.

8. nelikten elbasymyz K.Másimovty qaıta bılikke ákeldi.

9. Biz qashan ulttyq memleket quramyz.

–  Álıkasalam, Jánibek. Suraqtaryńa qysqa-qysqa jaýap bereıin.

1. 2006 jyly «Qazaqstannan» ketken áriptesterimniń birshamasy sol arnaǵa qaıtadan baryp, jumys istep jatyr. Qalǵandary – eldegi túrli BAQ-ta túrli qyzmet etip júr. Kórermen áli kúnge sol ujymdy qazaqqa jaqyn boldy dep saǵynyp eske alady.
2. Bul suraqty sol arnanyń qazirgi basshylyǵyna qoıý kerek.
3. Joǵaryda aıtyldy. О́zin-ózi aqtamaıdy dep toqtady.
4. Menińshe, ulttyq ıdeıa týraly árbir saıası toptyń, ár tulǵanyń túsinigi ártúrli. Ulttyq ıdeıa mynaý deıtin ýaqyt emes sııaqty qazir.
5. Alash ıdeıasy degendi de árkim ózinshe túsinedi. Al, Alashtyń, jalpy tarıhtyń az nasıhattalýyna qazirgi ultsyzdanǵan bılik kedergi.
6. Shettegi qazaq joǵalady deı almaımyn, tek bir qaýym el ózi turyp jatqan eliniń assımılıasııasyna ushyraýy bek múmkin. Onyń jalǵyz joly – túsindirý, uǵyndyrý arqyly kúres júrgizý. Bul másele tek saıası kúrespen bitedi.
7. Ony bilmedim.
8. Túrli boljamdar aıtyldy. Biraq, nelikten Másimovtiń qaıtadan Úkimet basyna kelgenin ózim de túsinbedim.
9. Jol uzaq. Degenmen, ol kúnder de alys emes.