Shyńǵys Ergóbek. Álemniń Ortalyq Azııaǵa usynyp otyrǵan geosaıası ssenarıılerinen neni ańǵaramyz?

 Búgingi kúni Ýkraınada oryn alǵan oqıǵalar álemdi Reseımen kórshiles jatqan memleketterge nazar aýdartyp otyrǵandyǵy sózsiz. Reseımen kórshiles aımaqtardyń ishinde Ortalyq Azııanyń alatyn orny erekshe. Búginde Qazaqstan jáne Orta Azııa sekildi eki bólek uǵymnyń birigiýiniń nátıjesinde paıda bolǵan Ortalyq Azııa kez-kelgen eldiń Eýrazııa keńistiginde basymdyq ornatýyna yqpal ete alatyn geostrategııalyq birlikke aınalyp otyr.

Osy rette Uly derjavalardyń Ortalyq Azııaǵa usnyp otyrǵan túrli ssenarııine kóz júgirtip kórelik.

Eń aldymen, soltústik kórshimiz Reseıge toqtalyp ótelik. Búgingi kúni Reseı Ortalyq Azııa úshin túrli aımaqtyq ıntegrasııalyq jobalar usynyp otyr. Bulardyń ishinde erekshe oryndy Eýrazııalyq ekonomıkalyq qaýymdastyq alary sózsiz. Bul terrıtorııalyq aımaǵy men ósý qarqyny turǵysynan eń irgeli odaqtardyń biri bolary sózsiz. Búgingi kúni áli de kedendik odaq atymen belgili qaýymdastyq ekonomıkalyq odaq jaǵdaıyna deıin kóteriler bolsa ınstıtýsıonaldyq mehanızmderi kemeldengen básekelestikke tótep bere alatyn qaýqarly kúshke aınalýy múmkin.

Munyń tıimdi jáne tıimsiz jaqtaryn salystyryp kórelik. Reseımen qurylǵan ekonomıkalyq odaq memleketterdiń egemendigin shekteýi múmkin. Bul birinshi kezekte sheshimi oryndalýǵa mindetti ulttyq organdardan joǵary turǵan organdar júıesin qurý arqyly júzege asyrylady. Iаǵnı búgingi kúni Eýropalyq odaq atymen belgili birlestikke uqsas qaýymdastyq bolady. Biraq Eýropalyq odaq pen Eýrazııalyq ekonomıkalyq qaýymdastyq arasynda eleýli aıyrmashylyq ta bar.

Birinshiden, Eýropalyq odaq kóp jaǵdaıda teń áriptesterdiń odaǵy. Al Eýrazııalyq qaýymdastyq Reseıdiń úlken áleýettik básekelestigine negizdelgen. Búgingi kúni kedendik odaqqa qatysýshy elderdiń arasynda ekonomıkalyq teńdik ornaýy neǵaıbyl. Bul jaǵdaıdy Reseı óziniń geostrategııalyq basymdyǵyn ornatý úshin qoldanatyndyǵy aıqyn. Tipti bolmaǵan jaǵdaıda «teńderdiń arasynda birinshi» bolýǵa umtylary sózsiz. Kedendik odaq jaǵdaıynda basty tutyný naryǵy Reseı bolyp qala beredi jáne syrtqy saýdany kez-kelgen shekteý kórshiles elder ekonomıkasyna keri áserin tıgizeri sózsiz. Shyn máninde bul teń ózara táýeldi odaqtastar birlestigi emes, Reseıge táýeldilerdiń birligi bolyp ketýi yqtımal.

Ekinshiden, Eýropalyq odaq elderiniń arasynda jaqyn arada bir-birine ústemdik ornatyp bılik júrgizgen memleket joq. Iаǵnı shyn máninde odaq sheńberinde metropolııa men kolonııa qatynastary oryn alǵan memleketter shekteýli. Osylaısha elderdiń arasynda bir derjavalardyń ózge memleketterge óktemdik júrgizý nıeti de tómen. Al Reseı bolsa Kedendik odaqqa kirýden bas tartqan Ýkraınaǵa aldymen ekonomıkalyq sanksııalar qoldanyp, Iаnýkovıchti bılikten taıdyrdy. Sosyn, Qyrymdy tartyp alyp, «teń dárejeli áriptestik pen kórshileriniń táýelsiz syrtqy saıasat» júrgizýdegi umtylysyna óz kózqarasyn ashty. Mundaı Eýropa odaǵynda bolýy ekitalaı. Tipti jaqynda Ulybrıtanııanyń Eýropalyq odaqtan shyǵý nıeti odaq músheleri tarapynan qoldaý tapty deýge bolady.

Úshinshiden, Eýropalyq odaq ózara tolyqtyrylatyn ekonomıkalardyń odaǵy. Iаǵnı, bir eldiń ekonomıkasy ózge el ekonomıkasyn tolyqtyryp otyrady. Eýrazııa ekonomıkalyq qaýymdastyǵynda bul elder básekeles. Eksporttyq ónimder birtektes jáne, tıisinshe, álemdik naryqta básekeles. Osydan týyndaıtyn oı Reseı Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaq arqyly óz básekelesteriniń eksporttyq áleýetin retteý múmkindigine ıe bolady. Shynynda Reseı osy ýaqytqa deıingi óziniń eń negizgi strategııalyq baǵytyn Qazaqstan, О́zbekstan, Túrkmenstan munaıy men gazynyń eksporttalý joldaryn qadaǵalaý ekendigin jasyrǵan emes. Tipti munaı jáne gaz salasyndaǵy qubyrlardy ártaraptandyrýǵa qatysý yntasy Baký-Tıbılısı-Djeıhan, Nabýko jobalary tusynda kóringen elderge shekteý qoıý arqyly memleketterdiń ál-aýqatyn qatań qadaǵalaý múmkindigine ıe boldy.

Tórtinshiden, Eýrazııalyq odaq naryqtyq ekonomıkasy álsiz damyǵan básekege qabileti tómen elderdiń odaǵy bolyp tabylady. Búgingi kúni Kedendik odaq elderinde ekonomıkany memlekettik retteýge degen kózqarastar ár túrli. Belarýs áli de teń dárejedegi memlekettik retteýdi talap etse, Qazaqstan lıberaldy ekonomıka qaǵıdalaryna arqa súıeýge tyrysady. Eýropalyq odaq bir ekonomıkalyq júıege negizdelgen elderdiń odaǵy. Osy bir erekshelik Eýropalyq odaqty myzǵymas etedi.

Aımaq kórshisi bolyp tabylatyn Qytaı halyq respýblıkasy birtindep aımaqtan Reseıdi yǵystyryp shyǵarýǵa múddeli. Aımaqtaǵy dýalızmniń búgingi kúni qaqtyǵystyq áleýeti óte joǵary bolyp otyr. Ondaǵan jyldar boıy aldymen Reseılik, sosyn keńestik Ortalyq Azııany bılep kelgen Reseıdiń bul aımaqtaǵy jalǵyz qojaıyndyq etý nıetin Qytaı jaqsy túsinedi. Túsingenimen kelispeıdi. Agressıvti Reseı Ortalyq Azııadaǵy Qytaı múddelerine qaıshy keledi. Árıne Ortalyq Azııa Qytaıǵa teń dárejeli áriptıes bola almasy eteneden belgili. Eknomıkalyq áleýeti boıynsha búgingi kúni Qytaı álemdegi aldyńǵy qatarly memleket. Biraq osy pozısııany saqtap qalý úshin Qytaıǵa Ortalyq Azııadan úsh nárse kerek.

Aldymen, Ortalyq Azııanyń tutyný naryǵy retinde qalyptasýy. Búgingi kúni Ortalyq Azııa Qytaı eksportynyń mardymsyz ǵana bóligi. Ortalyq Azııanyń ekonomıkalyq áleýetiniń ósýi Qytaıdyń eksportynyń ulǵaıýyna alyp keledi.

Kelesi másele – qarqyndy damý ústindegi Qytaı ekonomıkasyn tıisti energetıkalyq resýrstarmen qamtamasyz etý. Búgingi kúni álemdegi eń iri munaı óndirýshi memleketterdiń qatarynda Qytaı da bar. Degenmen búgingi kúngi ósimdi turaqty ekonomıkalyq ósimdi saqtap qalý úshin Qytaı úlken kólemde energetıkalyq resýrstardy ımporttaýǵa májbúr. Alystan jańa resýrstar izdegenshe Qytaı bul resýrstardy kórshiles Ortalyq Azııadan alǵysy keleri sózsiz. Árıne bul, Qytaı alys elderdiń energetıkasyna kóz tigip otyrǵan joq degen maǵynany bildirmese kerek. Mysaly búgingi Afrıka kontınentindegi eń iri ınvestor Qytaı bolyp otyr. Degenmen, aımaqtaǵy turaqtylyq pen geografııalyq jaqyndyq Qytaıdyń Ortalyq Azııaǵa jetkilikti mańyz beretindiginiń aıǵaǵy. Bul úshin Qytaı Úkimeti aımaqtyq damý baǵdarlamalaryn qoldap, energetıka sektoryna kóptep ınvestısııalar tartýda.

Sonymen birge Qytaıdyń kóptegen jyldardan beri bas aýrýyna aınalyp otyrǵan, «Shyńjandaǵy uıǵyr dıasporasynyń» máselesi. Qytaıǵa kórshiles Ortalyq Azııa elderinde uıǵyr dıasporasynyń ókilderi kóp. Bul óz kezeginde Qytaıdyń aımaqqa jiti nazar aýdarýyna yqpal etetin birden bir faktor. Qytaı, Reseı jáne Ortalyq Azııanyń bastamasymen qurylǵan Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń negizgi maqsattarynyń qatarynda eń mańyzdy eki basymdyq retinde ekstremızm jáne separatızmmen kúrestiń turǵandyǵy beker emes.

AQSh Ortalyq Azııanyń Reseıden ajyrap Ońtústik Azııa baǵytynda ıntegrasııalanýyn jaqtaıdy. Iаǵnı, Ortalyq Azııanyń Aýǵanstan, Pakistan, Úndistan baǵytynda ıntegrasııalanýyna mán beredi. Bul aımaqtyq qaýipsizdik pen energetıkalyq qaýipsizdik úshin óte mańyzdy. AQSh-tyń aldaǵy eki jylda Aýǵanstandy tastap shyǵatyndyǵyn eskersek, bul memleketttiń aımaqtyq turaqtylyqqa keri yqpal etýin boldyrmaý úshin AQSh túrli ıntegrasııalyq birlestiketerdiń Aýǵanstanǵa yqpal etýine jaǵdaı jasaý ústinde. Shyǵys Azııa qarqyndy damyp kele jatqan aımaq. Jáne «damýshy» qoǵamǵa tán aýrýlardy bastan keshirip jatqan aımaq. Bul birinshi kezekte erekshe aıqyn kórinetin áleýmettik teńsizdik máselesi. Aýǵanstan jaǵdaıynda bul kesheýildegen tehnologııalyq damý men Pákistan men Aýǵanstan jaǵdaıynda dinı ekstremızm men separatızm máseleleri ekendigi sózsiz. Iаǵnı shyn máninde Shyǵys Azııa qarqyndy damyp kele jatqan aımaq kekendigine qaramastan, ishinde qaqtyǵystyq áleýeti kúshti aımaq. Onyń ústine aımaq memleketteriniń ózara qatynastaryndaǵy qıyndyqtardy eskerý de mańyzdy. Bul Aýǵanstan men Pákistannyń arasyndaǵy jáne Úndistan men Pákistannyń arasyndaǵy shekaralyq qaqtyǵystar. О́zge máselelerdi eskermegende aımaqtyń eki memleketi – Úndistan men Pákistan áli kúnge deıin sheshilmeı kele jatqan másele –saýatsyzdyqpen kúrestiń ózinde dármensizdik tanytyp otyr. Buǵan dinı qaıshylyqtar men bul elderdi jaılaǵan jemqorlyqty qossańyz, óte kúrdeli aımaq týraly sóz qozǵap otyrǵanymyzdy baıqaısyz.

Ońtústik Azııa baǵyty Ortalyq Azııaǵa ne beredi degen saýalǵa toqtalsaq aıqyn eshteńe utpaıtyndyǵymyz belgili bolady. Ońtústik Azııada tıimdi quralǵa aınalyp otyrǵan dinı qaqtyǵystar Ortalyq Azııa múddesine qaıshy keledi. Ortalyq Azııa memleketterindegi saıası rejımder dinı faktordy ózderine básekeles kóredi jáne bılikterin álsiretedi dep oıtaıtyndyǵy sózsiz. Ońtústik Azııamen ıntegrasııalanǵan jaǵdaıda din qoǵam quraýshy negizgi faktorlardyń birine aınalady. Bul Ortalyq Azııa qoǵamynda turaqsyzdyqtyń jańa sebepteriniń birine aınalýy múmkin.

         Ekonomıkalyq turǵydan Ońtústik Azııa óz máselelerin sheshe almaı otyrǵanda ózge memleketterge kómek berýi eki talaı. Demek Ortalyq Azııa Ońtústik Azııanyń donory bolýǵa májbúr bolady. Biraq saıası turaqsyzdyq pen ekonomıkalyq ózgerister bul jobany óte táýekeldi jobalar qataryna jatqyzary sózsiz.

Osylaısha Ortalyq Azııanyń aldynda turǵan eń tıimdi jol aımaqtyń óz ishindegi ıntegrasııa ekendigine kózimiz jetedi. О́zara ekonomıkalyq jáne saıası ıntegrasııanyń nátıjesinde ǵana Ortalyq Azııa elderi qýatty kúshke aınalyp, ózine jaqtas izdep jaltaqtamaıtyn alpýyt kúshke aınalady.

 Skeptıkter árıne Ortalyq Azııa elderi ıntegrasııasynyń múmkin ememstigin aıtar. Onyń da túrli sebepteri bar:

 – Ortalyq Azııa elderindegi saıası rejımder qoǵamnyń jabyqtyǵy men konservatıvtiligine arqa súıeıdi. Al ıntegrasııa degen ashylý. О́z resýrstaryńa ózgelerdiń kelýine jol ashý, ózińniń ózgelerdiń resýrstaryna qolyńdy jetkizý. Ortalyq Azııanyń óz ishinde ashylýy bolýy múmkin túrli saıası aýytqýlardyń aldyn alýǵa múmkindik bereri sózsiz;

 – álemdik naryqta Ortalyq Azııa ózara básekeles elder bolyp tabylady. Ekonomıkasynyń negizgi bóligi shıkizat óndirýge baǵyttalǵan elder árıne básekeles bolýy zańdy, alaıda bul elderdiń ózara yntymaqtastyǵy arqyly OPEK sekildi iri halyqaralyq qurylymǵa aınalýyna septigin tıgizýi múmkin ǵoı. Mundaı jaǵdaıda Otalyq Azııanyń shıkizaty aımaq múddesin halyqaralyq arenada qorǵaıtyn quralǵa aınalady.

Osylaısha, búgingi kúni Ortalyq Azııa ıntegrasııasy tańdaý emes, qajettilik. Ulttyq elıtalar osyny neǵurlym jyldam túsinse Ortalyq Azııanyń halyqaralyq qatynastar obektisinen aımaqtyq saıasattyń  iri sýbektisine aınalýyna jol ashylar edi. Tek qana osy jaǵdaıda aımaq elderi ózge el múddesine saı emes óz múddesin basshylyqqa ala otyryp óz taǵdyryn sheshe alady.