Toqtaráli Tańjaryq: Internet-konferensııa (I jaýap)

Armysyzdar, aıaýly baýyrlar! Sizdermen ár qıyrdaǵy qandastardyń pikirin ortaǵa túıistirip, bir-birine jaqyndastyrýdy murat etken «Qamshy» portalynda júzdeskenime shyn júrekten qýanyshtymyn. Aqtaryla jazǵan lebizderińizge, ystyq yqylastaryńyzǵa, oıdaǵyny qozǵar suraqtaryńyzǵa rahmet!

     Suraqtardyń biraz bóligi Polsha sapary týraly qoıylypty. Osy sapar jaıynda budan buryn da birneshe ret suhbat bergen edim. Endi, mine, ózim baryp, aralap qaıttym. Oqyrmandarmen, ádebı qaýymmen, ózge jurttyń aqyndarymen júzdestim. Sony egjeı-tegjeıli baıandap bereıin. Bul tómendegi Jánibek, Aqtanberdi, Asyl, «Aǵań» sekildi janashyr oqyrmandaryma jáne osy sapar týraly bilgisi kelgen basqada azamattarǵa jaýabym dersizder. Ýaqyttyń tyǵyzdyǵy keńirek kósilip, baýyr jazýǵa múmkindik bermedi. Túıgen oı kóp, alǵan áser de jetkilikti. Sonyń birazyn iriktep, ortalaryńyzǵa usynyp otyrmyn.

Osydan týra eki jarym jyl buryn Polshanyń Poznan qalasynda turatyn túrkolog ǵalym, ádebıetshi, sol jaqtaǵy Túrkitaný ortalyǵynyń dırektory Henrık Iаnkovskı uıaly telefonyma habarlasyp, ózin tanystyrǵan soń: «Polshada 4 jylda bir ret ótetin «Eýropa aqyndarynyń festıvali» bar. Soǵan Qazaqstannyń atynan qatysýǵa aqyn tańdaý múmkindigi bizge berilip edi. Qazaqstan aqyndarynyń kitaptaryn, ınternette jarııalanǵan jyrlaryn jıi baqylap otyramyz. Sizdiń de jyrlaryńyzdy ǵalamtordan taptyq. Oılana kele, Sizdiń kandıdatýrańyzǵa toqtaldyq. Eger qarsy bolmasańyz, osy festıvalge qatyssańyz», – dedi. Shynymdy aıtaıyn, bul usynysqa bastabynda senbedim. О́ıtkeni, meniń Polshada eshqandaı tanys-bilisim bolǵan emes. Onyń ústine, qazaq ádebıetin Batystyń oqıtynyna kúmándi oı barshamyzda bar ǵoı. Henrık myrzanyń sóz lepesine qarap jáne nómirdiń sheteldik ekenine nazar salǵan soń, ılandym. Sol joly Henrık myrza meniń bes-alty óleńimdi polıak tiline aýdaryp, komıssııa múshelerine usynypty. Olarda teris kórmese kerek, bir apta óter-ótpesten qaıta habarlasty. «Endi Sizdiń «Jalyn» baspasynan shyqqan «Tún paraqtary» atty jyr jınaǵyńyz kerek. Festıvaldiń sharty boıynsha aqynnyń bir kitaby túgeldeı aýdarylady. Sony poshtamen jiberińiz»,– dedi.

«Aǵylshyn tiline aýdartyp jatyrmyn» deýime týra keldi

Mine, sodan beri arada eki jyldaı ýaqyt ótti. Kitapty aýdaryp, sharany uıymdastyrýshy Halyqaralyq mádenıet ınstıtýtyna joldapty. Olar 2014 jyldyń basynda kitapty baspadan shyǵaryp, festıvalge meni de shaqyrdy.

Halyqaralyq jyr keshi Polshanyń Gdansk qalasynda 19-22 naýryz aralyǵynda ótti. Festıvaldiń sharty boıynsha jeti eldiń aqyndary qatysýy kerek eken. Menen ózge tegi fransýz, ózi qazir Belgııada turatyn Eýropa álemine tanymal aqyn ári kúlli álemdi qydyryp júretin jıhangez Gýı Goffette, shveısarııalyq Iren Baýman, grekııalyq Pandelıs Baýkalas, avstrııalyq Ervın Erınzınger, horvetııalyq Dorta Iаgısh jáne estonııalyq Iаn Kaplınskıler qatysty. Ár aqyndy festıvalge usynǵandar negizinen sol eldiń ádebıeti men máldenıetin, dástúrin, tilin jetik biletin mamandar. Olar aqynnyń kitaptaryn aýdaryp qana qoımaı, onyń poezııasy týraly qysqasha annotasııa jazyp, komıssııaǵa usynǵan. Osy joly tórtinshi márte uıymdastyrylǵan sharanyń Eýropa elderi úshin aıtarlyqt aı bedeli de bar. Muny ár elden kelgen aqyndardyń lebizinen, ádebıettanýshylardyń pikirinen ańǵarýǵa bolady.

Aqyndar poezııasynda ortaq erekshelik bar dep aıtý qıyn. Ishinde fransýz aqynymen jáne horvetııalyq, estonııalyq shaıyrlarmen jıi tildestim. Bári menen: ««Aǵylshyn tiline óleńińiz aýdarylyp pa edi? Aýdarylǵan bolsa, maǵan jiberińiz», – deıdi. Mundaıda ne derińdi bilmeı qysylatynyń ras, «aýdartyp jatyrmyn» dep, jyly jaýyp qoıýǵa týra keldi.

Bir baıqaǵanym, bul aqyndardyń bir-birine múlde uqsamaıtyndyǵy. Qaıbirin alsańyz da, ózgeshe mánerde jazady. Iren Baýman, Gýı Goffette, Ervın Erıngınzer, Pandelıs Baýkalas sekildi kári tarlandardyń jyrlaryn ishteı ózimizdegi aǵa býynmen salystyryp otyrasyń, Mynaý Járken kókem, mynaý Tynyshtyqbek aǵam, myna kisi Esenǵalı shaıyr shyǵar, mynaý Kúlásh apam ǵoı deısiń. Biraq Siz oılaǵannan solaı bolmaıdy. Ulttyq estetıkalary da, poezııalyq túısikteri de basqa ekeni anyq. Meni qyzyqtyrǵany estonııalyq Iаn Kaplınskı boldy. О́leńderi nebary úsh-aq joldan turatyn, japondyq haıký formasynda jazatyn aqynmen kezdesýde túrli suraqtar qoıyldy. Shaıyrdyń pikirinshe: «О́leń formaǵa qamalmaýy kerek. Degenmen, oıdy utqyr ári shynaıy jetkizý úshin belgili bir formalarǵa baǵynýǵa da týra keledi. Odan qashý – shynaıylyqtan qashý». Onyń ýájine júginseńiz, qysqa jazý surapyl shabytty qajet etedi. Dáldik pen naqtylyqty ýysyńyzdan sál shyǵaryp alsańyz, kózdegenińizge jete almaısyz. Gýı Goffette bolsa, sózden buryn áýen, oıdyń mýzykasy qymbat ekenin bildirdi.

Festıvaldiń sharty boıynsha osy jeńimpaz jeti aqynnyń ishinen bireýine ǵana qomaqty júlde tigilgen. Júlde bireý ǵana. Quny bizdegi memlekettik syılyqqa beriletin qarjy kólemine taıaý. Men avstrııalyq aqyn men osy estonııalyq shaıyrdyń biri alatyn shyǵar dep topshyladym. Biraq olaı bolmaı shyqty.

«Búgingi tilmen» jazatyn aqyn  bas júlde aldy

Júlde horvatııalyq Dorta Iаgıshke buıyrdy. Bul týraly jabylý saltanatynda ǵana bildik. 1000 adamdyq qalalyq teatrda bos loryn joq. 1,5 saǵatqa josparlanǵan sharada bárimiz aýdarmashymyzben birge oqyrmandarǵa sálemdesip, óz ornymyzǵa jaıǵastyq. Sahanaǵa 40-qa jýyq akter kóterildi. Ortada dırıjer. Men festıval qurmetine oraı arnaıy konsert beretin shyǵar dep topshyladym. Sóıtsem, qatelesippin. Sahna tórindegi úlken ekrannan bir aqynnyń aty shyqty. Ary qaraı bir aktrısa shaıyrdyń bir jyrynyń bir jolyn oqıdy, al hor dırıjerdiń kómegimen áýendete, keı sózge ekpin berip, endi birin sybyrlaı oqyp shyǵady. Ár sózdiń maǵynasyna qaraı sahnaǵa jaryq berilip, ózgeshe tústerge boıaıdy. Jeti aqynnyń jyry oqylyp bitken soń sahnaǵa qala ákimi kóterildi. Ol kisi barlyq festıval jeńimpazdaryn quttyqtaǵan soń, jetiniń ishinen qarjylaı júldeni anyqtaýǵa qazylar alqasynyń tóraǵasyn shaqyrdy. Bizdiń uqqanymyz segiz adamnan quralǵan qazylardyń sheshimge kelýi ońaı bolmaǵanǵa uqsaıdy. Sodan dál bir kún buryn qazylar alqasynyń jıyny ótken. Sonda «О́leń degen ne? Eń jaqsy jyr dep qandaı jyrdy aıtýǵa bolady? Poezııa aýdaryla ma?» degen suraqtar arasynda oı bólisken. Pikirleri ár alýan shyqty. Sebebi óleńge árkim árqıly talap qoıady ári árqalaı túsinedi. Aqyry qazylar alqasynyń sheshimimen Dorta Iаgıshke toqtalypty. Mundaı sheshim shyǵarýǵa Dortanyń poezııany búgingi tilde jazatyndyǵy ári áıelder jan-dúnıesin jan-jaqtyly ashyp kórsetkendigi sebep bolǵan. Biz osy eki túsinikti keńirek talqylaı ketsek, artyq bolmas. О́leńdi búgingi tilde jazý bir qarasańyz, qyzyq kórinýi múmkin. Sebebi, barlyq aqyn búgingi qoldanystaǵy sózderdi qoldanady. Biraq, sonyń bári sol sózderdi eski maǵynasynda, bolmasa kóp oqyrman túsine bermeıtin poetıkalyq tásilde óleńge kiristiredi. О́leńniń taqyryby men aıtar oıyna qaraı taldanbaǵan til, shyn poezııalyq estetıkaǵa kóp jaǵdaıda kóleńke túsirýi ǵajap emes. Tildi bildim eken dep, qyzyldy-jasyldy tirkestermen ekpindete shaba jónelý sátsiz qadam. Onyń jyrlary sýpermarket, telefon, aýrýhanadaǵy aspaptar, tatýaj, grımerler týraly da sheber úılesimmen áńgimeleıdi. Biz úshin pýblısıstıka sekildi sezilýi de ǵajap emes, «bóten sózben» bylǵady dep baıbalam salýymyz da múmkin. Bul eshqandaı da pýblısıstıka, kedir-budyr til qoldanysy emes. Onyń óleńderinde ár sózdiń óz orny bar, ony jyrdan ajyratý qıyn. Jańa termınderdi poetıkalyq qýatpen órnekteý, estetıkalyq tanymda sýretteý kóptegen aqyndar úshin qıyn sharýa. Bizdede keıbir termınderdi, orys sózderi kóbirek jyryna qosatyn aqyndar ushyrasady. Biraq olardiki sál áýensiz, úılesimsiz shyǵyp jatatyny jasyryn emes. О́z tilińde ári búgingi tilde sóıleı bilý postmoderndik ózgesheliktiń biri ekeni anyq. Baǵalaýshylar jaıdan-jaı adam emes. Biri fılosof, biri mádenıettanýshy, biri ádebıettanýshy, endi biri dintanýshy, ishinde birde-bir aqyn joq. Aqynnyń aqyndy baǵalaýyn qup kórmepti. Bizdegi músháıralardy osylaı bir ótkizip kórse, qalaı bolar eken dep men otyrdym.

Ákim «Reseı» dep qarqyldap kúlip jiberdi

Bul sharada meni tańǵaldyrǵan úsh jaǵdaı boldy. Birinshisi, baǵdarlama aıasynda murajaıǵa aınadlǵan  eski shirkeýdiń birinde Shekspırdiń sonatalaryn opera juldyzy oryndady. Poezııany dál bulaı halyqqa jetkizý... Skrıpka, organ, dırıjer jáne ánshi. Úılesim men jarasym. Daýystyń shyǵandaýy. Myń jerden murajaı deseńiz de, kirip barǵanda áldebir jatsyný, qobaljý sezimi bolady eken shirkeýge. Biraq oryndaýshy qudireti sol úreıdi ónerge shomyldyrady... О́leń jazǵyńyz keledi. Senimderdiń salmaǵy bar demeseńiz, san túrli mádenıet, kózqaras, tanym qaıshylyǵy arańyzdy bólip tur demeseńiz, óner qudireti adamdardy biriktirip jiberedi eken.

Ekinshiden, aqyndardyń óleńderin hormen aıtqandar qatty áser etti.

Al qatty tańyrqatqany, qala ákiminiń qarapaıymdyǵy. Endi 4 jyldan keıin ótetin festıvalge Eýropadan alty eldi tańdap bolǵan soń, sońǵy elge Ýkraına, Reseı sekildi Polshaǵa jaqyn mańdaǵy elder úmitker boldy. Ákimniń qolyna Reseı ilinipti. «Reseı» dep qarqyldap kúlip jiberdi... Sol bir kúlkide talaı mán jatyr. Búgingi Pýtındik rejımniń bezbúırek saıasaty da, orys halqynyń ǵasyrlar aýnasa da ózgermegen psıhologııalyq zorekerligi de, álemdi bıleýdi kózdeıtin ımperııalyq sana da batystyqtar úshin sonshalyqty kúlkili ári aıanyshty. Muny kezdesýler kezinde de aıtqandar boldy. Biz ozyq ult, aǵa ult, uly halyq dep biletin orystar olar úshin túsinýge qıyn, saıqymazaq keıipker esebinde eken. Tolstoı, Dostaevskıı, Chehovterdiń eli óz ádebıetinen úlgi almaǵany jaıyn aıtqanda: «Biz kimnen úlgi alyp júrmiz?» degen suraqty ózińe óziń eriksiz qoıasyń...

 Teatrdaǵy keshten soń, foege dastarhan jaıylypty. Halyq túgel sonda júrdi. Ákim elmen birge taǵamdardan aýyz tıip, kelgen qonaqtarǵa rahmetin aıtyp, jaıbaraqat júr. Ony mazalap jatqan eshkimdi kórmedik.

(Jalǵasy bar)