Shyńǵys Ergóbek. Ýkraına jaǵdaıy: kim ne utty?

Sońǵy kezeńde Ýkraınada beleń alǵan saıası daǵdarys birinshi kezekte ulttyq memleketti qurýmen baılanysty prosess. Keńester odaǵy ydyraǵan tusta, Ýkraına Eýropa odaǵyna umtylys tanytqansha ózine úırenshikti Reseı orbıtasynyń tusynda saqtalyp qalýǵa ynta bildirdi. Degenmen ulttyq sana men shyn mánindegi táýelsiz memlkettilik ıdeıasy ýaqyt óte kele basymdyq tanyta bastady. Munyń sebepteri de saldary da kúrdeli. Bul maqala sheńberinde biz Qyrymnyń taǵdyry men Qyrymda oryn alǵan saıası máseleniń geosaıasatqa yqpalyna toqtalsaq degen maqsat qoıyp otyrmyz.

         Qyrym ejelden álemdegi eń mańyzdy strategııalyq túıindi aımaqtardyń biri. Altyn orda memleketi ydyraǵannan keıin Noǵaıly memleketi men Qyrym handyǵy onyń rýhanı izbasary retinde damydy. Túrki halyqtaryna geostrategııalyq basymdyq berip otyrdy. Keıingi kezeńinde Osman ımperııasynyń bir bóligi retinde Uly ımperııanyń Qara teńizdegi strategııalyq múddelerin qorǵap, aımaqtaǵy eń yqpaldy kúsh retinde qalyptasty. Tipti Petr I Azaý teńizine jasaǵan joryǵynda jeńilis tabýynyń ózi qýatty Qyrym memleketimen baılanysty boldy. Biraq kez-kelgen Túrki memleketi sekildi Qyrym handyǵynyń túbine  memlekettiń ishindegi alaýyzdyq jetti. Reseıdiń Qyrym túbegin basyp alyp Qara teńizge yqpal júrgizýge degen nıeti ishki saıası daǵdarysqa ulasyp, Qyrym handyǵynyń Reseı ımperııasynyń quramyna kirýine yqpal etti. Negizi joǵaryda aıtylǵan eki memleket Noǵaı ordasy men Qyrym handyǵyna baılanysty Reseı ımperııasynyń erekshe pozısııasy bolǵandyǵy jáne bar ekendigi ańǵarylady. Reseı óziniń tarıhı jadynda osy eki memleketti Altyn ordanyń izbasary jáne tıisinshe mırasqory retinde qabyldaǵandyǵy ańǵarylady. Noǵaı ordasyn ala salysymen Altyn ordanyń astanasy bolǵan Saraı qalasyn joıyp jiberýge yntalanýy, Qyrymdy alǵan tusta jańa bılik ortalyǵyn Baqshasaraıdan Sevastopolge aýystyrý ıdeıasy da osy eki ulystyń memlekettigin umyttyrý nıetin bildiredi. Bul psıhologııalyq kompleks ulyreseılik shovınızmmen qosyla otyryp, Qyrymdy ózge egemendi memlekettiń quramynda qaldyra qoıýy ekitalaı edi. Bertin kele Keńester odaǵynyń quramyndaǵy Reseı Qyrymdy Ýkraınaǵa syılaǵanymen Máskeý bul aımaqty jiti nazarynan shyǵarǵan emes.

         Ýkraınadaǵy daý bastala salysymen Reseıdiń Qyrymdy ózine qosyp alýǵa degen nıeti aıqyn sezile bastady. Buǵan negiz de joq emes edi.

         Birinshiden, Reseıdiń Qara teńizdegi áskerı-teńiz flotynyń negizgi bazasy Qyrymda ornalasqan. Iаǵnı bul aımaqtyń resmı Máskeýden táýelsiz bir ortalyqqa baǵyný ssenarıi eshqashan Reseı federasııasynyń josparyna kirmegen.

         Ekinshiden, Ýkraına sekildi ózine aǵaıyn memlekettiń terrıtorııasyn anneksııalaý arqyly Reseı óziniń kórshilerin óziniń ómirlik qajettilikter aımaǵyna jatqyzatyndyǵyn kórsetti. Iаǵnı, óziniń mańynda Reseıden derbes, Reseımen kelisilmegen saıasat júrgizetin memlekettiń bolýy soltústik kórshimizdiń jeosparyna kirmeıdi. Al bul oryn alǵan jaǵdaıda «otandastar» múddesin qorǵaý nıetimen Reseı kúsh qoldanýdan taıynbaıtyndyǵyn kórsetti.

         Úshinshiden, Pýtınniń bılikte qalýyna jáne jeke bıliginiń nyǵaıýyna yqpal etetin faktor «kúshti lıderge arqa súıeıtin, kúshti memleket» ıdeıasy ekendigi aıqyn. Reseıdegi demokratııalyq qundylyqtar men úderisterdiń toqtatylýy qoǵam tarapynan narazylyq týdyrmaı jatqan joq. Buǵan jazda Máskeýdi dúrliktirgen Bolotnyı oqıǵalary mysal bola alady. Bılik óz atynan bul áreketterdi toqtatý úshin ıdeologııalardyń ishindegi eń qarapaıym ári tıimdi qural ulyreseılik shovınızmge bet burýy ishki máselelerden nazardy syrtqa aýdaratyndyǵy sózsiz.

         Tórtinshiden, Pýtın Reseıdiń tarıhynda jer jınaýshy patsha retinde qalǵysy keletindigi sózsiz. Bul tarıhı tanymdaǵy eń kúrdeli ári daýly másele tulǵanyń tarıhtaǵy ornyn qaıta qaraýǵa yqpal etedi. Áıtpese, eshqashan orystyń jeri bolyp eseptelmegen aımaqty, «Reseıge qaıtty» deýdiń ózi úlken ábestik emes pe?

Eń qyzyǵy Qyrymnyń taǵdyryn sheshýge qyrym tatarlarynyń ózderiniń jeterlikti qatyspaǵandyǵy. Qyrymdaǵy tatar dıasporasynyń oıy, eshqashan bir memlekettiń quramynan shyǵyp, ekinshi memlekettiń quramyna kirýden turmasy eteneden belgili. Lıberaldy Kıevti qatal Máskeýge aýystyrý ıdeıasy tatarlar tarapynan eshqandaı qoldaýǵa ıe bolǵan joq, qaıta qarsylyq týǵyzdy. Degenmen bul daýys eskerýsiz qaldy. Shyn máninde Qyrym tatarlarynyń oıy ázirge Ýkraına quramynda qalyp avtonomııanyń shegin múmkindiginshe keńeıtý. Ýaqyt óte kele teńizdiń arǵy jaǵyndaǵy Túrkııaǵa jáne ózge de túrkitildes memleketterge arqa súıeı otyryp, óz memlekettigine qol jetkizý bolǵandyǵy aıqyn. Qyrymdy Ýkraınanyń quramynda qaldyrý úshin resmı Ankara mundaı áreketke baryp ta úlgerdi. Túrik respýblıkasynyń syrtqy ister mınıstri Máskeýge kelip Ýkraınadaǵy kez-kelgen terrıtorııalyq ózgeristerge qarsy ekendigin málimdedi. Qazaqstan Prezıdenti N.Á. Nazarbaev ta Reseı tarapynan Qyrymǵa ásker kirgizbeýin ótinip Reseı prezıdentine telefon shalýy bul ssenarııdi múmkin qylǵandaı edi. Biraq Reseı bul pikrmen kelispedi. Osylaısha Qyrym tatarlary óz memlekettigin qurý múmkindiginen aırylyp qaldy.

Qyrymnyń Reseı quramyna kirgeninen utylǵan jalǵyz qyrym tatarlary emes. Qyrymdy quramyna qabyldaýdan eń kóp utylǵan Reseıdiń ózi.

Birinshiden, Qyrymdy óz quramyna kirgizý arqyly Reseı búkil Ýkraınadan aıryldy. Ýkraınadaǵy alǵashqy túrli-tústi tóńkeristen keıin bılikke kelgen Iýshenkoǵa qarsy saıasattyń nátıjesinde Reseı óz jaqtasy bolyp tabylatyn Iаnýkovıchti bılikke ákele aldy. Búgingi kúni mundaı ssenarııdiń bolýy múmkin emes. Eshqashan eshbir ult óz terrıtorııasynyń bir bóligin anneksııalaǵan memleketpen jaqsy qatynas qurýdy óziniń negizgi maqsaty etip qoıǵan saıasatkerdi qoldamasy aıan. Budan basqa Qyrym ylǵı ellektoraldy turǵydan Reseıdi jaqtaýshy partııalarǵa daýys beretin aımaq bolatyn. Búgingi kúni bul aımaq turǵyndary ýkraınalyq saıası arenadan ketip qaldy. Iаǵnı shyn máninde reseıshil saıasatkerlerge daýys beretin ellektorat azaıdy.

Ekinshiden, Reseı keńestik odaq ydyraǵannan keıin alǵash ret ózge memlekettiń terrıtorııasyna qol suǵyp, shyn máninde anneksııalady. Iаǵnı álemdik arenada álsizderdi qoldaýshy, ádilet súıgish Reseıdiń bul áreketi soltústik kórshimizdiń ǵalamdyq deńgeıdegi bedeline nuqsan keltirdi. Ońtústik Osetııa men Abhazııada Reseı bul memleketterdiń táýelsizdigi úshin kúresker retinde kóringisi keldi. Iаǵnı ádiletsiz Saakashvılıden osy eki memleketti qutqaryp qaldy. Al Qyrym jaǵdaıynda Reseı Qyrym táýelsizdigi úshin kúresker bola almasy anyq. Sebebi Qyrym táýelsizdigin alǵan joq, Reseıdiń quramdas bóligine aınaldy. Tipti, resmı Kremldiń ózi muny orys jerlerin jınaýdaǵy úlken jetistik dep qarastyratyndyǵyn jasyrmady.

Úshinshiden, Reseı Qyrymdaǵy áreketteri arqyly óz kórshileriniń aldyna úreı uıalatty. Sebebi kez-kelgen kórshi memlekettiń derbes, táýelsiz saıasat júrgizýge degen yntasy Reseı tarapynan mundaı qarsylyq týdyrýy teń dárejeli áriptestik ornatýǵa degen bastamany joqqa shyǵarǵandaı boldy. Eýroodaqpen assosııasııa týraly kelisimshartqa resmı Kıevtiń qol qoıý yntasynyń ózi Reseıdiń mundaı qarsylyǵy men sanksııalaryna ushyraýy kez-kelegn shekaralas memleketke kúdik uıalatatyndyǵy aıqyn.

Tórtinshiden,  Reseı Qyrymdy qosyp alýdyń nátıjesinde ekonomıkalyq sanksııalarǵa ushyrady. Bul Reseıdiń ózine de, Reseımen tyǵyz ekonomıkalyq baılanysty damytý yntasy bar elder úshin de tıimsiz. Árıne, Reseı ekonomıkasy álemdik ekonomıkada ózindik orny bar qýatty ekonomıka, biraq sanksııa qoldanýshy memleketterdiń áleýeti budan kem emes. Sondyqtan, Reseıge degen qarsylyq tek qana bul memleketterdiń sanksııa engizýine ǵana alyp kelmeıdi, bul elder arasynda ıntegrasııalyq prosessterge jol ashady. Iаǵnı bul elderdiń ekonomıkasy ózara ıntegrasııalaný arqyly Reseıge baılanysty qoldanǵan sanksııalardan bolýy múmkin shyǵyndardyń táýekelin tómendetedi. Sońǵy ýaqyttaǵy Barak Obamanyń Brıýsselge saparynda talqylanǵan eń mańyzdy suraq ta osy. Eger AQSh Eýropanyń gazǵa degen muqtajdyqtaryn jaqyn arada qamtamasyz ete alatyn bolsa onda sanksııa Reseıge aýyr tıeri sózsiz.

Besinshiden, Reseıdiń Qyrymdy qosyp alýy aımaqtyq qaýipsizdik týraly kelisimderdiń, tipti ekonomıkalyq kelisimderdiń túkke turmaıtyndyǵyn kórsetti. Iаǵnı, Reseı óz múddesine qaıshy keletin bolsa kez-kelgen shartty belden basatyndyǵyn aıqyndady. Tipti NATO-ǵa alternatıvti álem konsepsııasyn usynyp júrgen Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna qatysýshy memleketterdiń ózderi bul máselede birizdilik tanyta almady.

Biraq bul saıası daǵdarystyń eń mańyzdy sabaǵy ulttyq memlekettilik pen memlekettik táýelsizdik ıdeıasynyń ózektiliginiń jańa sapaǵa kóterilgendigin aıqyndap berdi.