Muhan Isahan. «Naýryzdy – elden, eldi Naýryzdan ajyratýǵa bolmaıdy!»

Kóshpendi Qazaq órkenıetiniń uly nyshandarynyń biri ulystyń uly kúni – Naýryz merekesi. Alaıda sońǵy jyldary Naýryz merekesi jóninde keıbir fýndamentaldy túsiniktegi dinı oqymystylar el ishinde jaǵymsyz pikir qalyptastyryp júr. Olardyń pikirinshe, Naýryz merekesi búgingi kúnge úzilip-talyp jetken kóne zoroastrızm seniminiń sarqynshaǵy-mys. Al zoroastrızm – otqa tabynýǵa úndeıtin buzylǵan senim bolǵandyqtan, bul dinniń rıtýaldary haq senimge qaıshy ekeni aıtpasa da túsinikti. Rasynda da, Naýryz merekesi zoroastrızm seniminiń synyǵy bolsa, onda bul synı pikirdiń shynaıylyǵyna shúbá keltire almaımyz. Biraq Naýryz merekesi shyn máninde zoroastrızmniń sarqyty ma, joq álde, Haq dinniń tól mereıli merekesi me?

NAÝRYZ ZOROASTRIZMNIŃ QALDYǴY EMES Naýryz sózi – zoroastrızm seni­miniń otany bolǵan parsy jurtynyń tili bo­ıynsha “jańa kún” degen maǵynany bildiredi. Bul senimde jaqsylyq jaryqtan, jamandyq ataýly qarańǵylyqtan bastaý alady. Naýryz merekesi osy aıdyń 22-sinde toılanýynyń sebebi, osy kúni jamandyqtyń qaınar kózi túngi túnektiń jińishkerip, kúndizgi jaryqtyń uzaratyny, zoroastrızm­degi jaryqty izgiliktiń bastaýy retinde baǵalaıtyn senimimen úılesim tapqan. Al zoroastrızm seniminde otqa erekshe qurmet kórsetilýiniń sebebi, ot – jaryqtyń bastaý kózi (Bachının V.A. Relıgıovedenıe. Ensıklopedıcheskıı slovar. 56 str. Izd-vo Mıhaılova V.A., 2005). Ertede shyǵys halyqtary Naýryzdyń 21-shi kúni túnde otty alaýlatyp jaǵyp, jańa jyldy jaryqpen qarsy alatyn bolǵan. Áli kúnge deıin parsy tektes ulystar Naýryz merekesinde otty mazdatyp jaǵyp, ústinen sekirip, ózderin pále-jaladan tazartyp jatady. Qazir ultymyzdyń Naýryz mere­kesinde otty alaýlatyp jaǵýdy úr­disten úzgen sebebi, otqa tabyný ıslam senimi boıynsha Uly Jaratýshyǵa serik qosqandyq sanalady. Degenmen, dástúrge berik aýyldy jerlerde áli de ot anany shaqyryp “alas, alas” dep jyn-shaıtandy qýý, jańa túsken kelin­niń bosaǵadan oń aıaǵymen attarynda otqa maı tamyzý, ólgen adamnyń basyna shyraq jaǵyp qoıý sekildi salttar saqtalǵan. Zoroastrızm senimi­niń mundaı sarqynshaqtarynyń mádenıe­timizge sińisti bolyp ketkenin salt-ǵuryptarymyzǵa jiti nazar aýdarǵanda ǵana bajaılaı alamyz. Desek te, “Naýryz” sóziniń parsy tilinen shyqqanyna qarap, ǵajaıyp bul merekeni zoroastrızm senimine telýge bola ma? Ádebıetshi ǵalymdar men ónertanýshylar Áz-Naýryz merekesin qazaq hal­qy ıslam dinin qabyldamastan buryn toılaǵanyn aıtady. Olardyń pikirinshe, Naýryz meıramy – qazaq halqynyń kóshpeli turmysynyń qýanyshty kezde­rin beıneleıtin ulyq mereke. Qys toqsannyń ishinde mal-janyn shúberekke túıip, áýpirimdep kóktemge ázer shyqqan el – óristegi maldyń aýzy kókke ilinip, arqa-basynyń keńigeniniń qurmetine ulystyń uly kúnin at shaptyryp, aýdaryspaq oınap, jamby atyp, balýan kúrestirip, ulan-asyr toı jasaıtyn bolǵan (B.Kenjebaev. Qazaq ádebıeti. I tom. Almaty 1949, Sh.Hu­saı­nov, Y.Dúısembaev. Qazaq aýyz ádebıeti jáne halyq oıyndaryndaǵy teatr-dramalyq elementter. Qazaq SSR Ǵylym akademııasynyń habarlary. № 78. Almaty 1950). Belgili ádebıettanýshy ǵalym Mekemtas Myrzahmetovtiń pikirinshe, Naý­ryz merekesin kóshpeli túrki jurty zoroastrızm seniminen buryn toılaǵan. Oǵan dálel retinde kóne “Afrasıab” jyryn mysalǵa keltiredi. “Afrasıab” jyrynda kóshpeliler kóktem shyǵa ulystyń uly kúnin toılaǵan. Al “naýryz” – Iran mádenıetinen Turan mádenıetine sińisken termın. Iаǵnı, kóshpeli túrki jurtynyń ulystyń kúnin toılaýy “naýryz” termınimen bekitil­genmen, mazmun turǵysynan alyp qaraǵanda ulystyń uly kúnin toılaý ejelden túrki jurtynda bar dástúr dep biledi. Naýryzdyń otqaquldyqqa esh qatysy joq ekenin Jaǵda Babalyq ta óz zert­teýlerinde dáleldeýge tyrysady. Abyzdyń aıtýyna qaraǵanda qytaı jylnamalarynda arǵy ata-babalarymyz sanalatyn ǵundardyń Naý­ryz merekesin toılaǵany jazylǵan. Ǵun qaǵandary kún men tún teńelgen 22 naýryz kúni tań alageýimde taýdyń basyna shyǵyp, kókke qolyn jaıyp, Táńirden tilek tilep, “Áýmın” deskennen keıin, abyzdar qobyzben ańyratyp turyp 9 qońyr kúı tartyp, ile-shala 365 jigit qoldaryndaǵy qobyzben 365 kúı tartady. Iаǵnı, ár kúnge bir kúıden arnaıdy. Osylaısha Naý­ryz merekesi bastalyp, túrli dán-daqyldan naýryz kóje jasalyp, salt-dástúrler men ulttyq oıyndar ótki­zilip, at shaptyryp, kókpar tartylyp, merekeni máre-sáre bolyp toılaıdy eken (Jaǵda Babalyq. Naýryz – muqym ǵalamnyń jyl basy merekesi. Qazaqstan-Zaman gazeti. № 11. 2010). Naýryz túrkiniń tól merekesi ekenin zertteýshi Baqyt Ábjet te dáleldep jazdy. Onyń jet­kizýine qaraǵanda, kóne túrkiniń mıfi boıynsha jerdi ógiz kóterip tur dep eseptelinedi. Jerdi bir múıizine salyp kóterip turǵan kók ógiz múıizi talǵanda ekinshi múıizine qaraı aýystyrady. Jerdi jylyna bir ret qana ekinshi múıi­zine aýdarady, osy kezde jer qaıta jańaryp, tirshiliktiń oıana bastaýy jańa jyldyń kelgenin bildiredi. О́giz belgi bergennen halyq Naý­ryz meıramyn toılaýǵa kirisetin bol­ǵan. Mysaly, ázirbaıjan­dar Kók Táńiriniń qurmetine jumyrtqany kókke boıap, ony aınanyń ústine qoıady. Ju­myrtqa terbele bastaǵan kezde ógiz jerdi ekinshi múıizine aýystyrdy dep, jańa jyldy toılaýǵa kirisedi eken (Baqyt Ábjet. Naýryz merekesiniń toılaný kezeńderi. Qazaqstan-Zaman gazeti. № 11. 2010).

AShÝRA MEN ÁZ-NAÝRYZDYŃ ATALÝY BASQA BOLǴANMEN... Zertteýshilerdiń joǵaryda keltir­gen derekteri Naýryz merekesiniń shyǵý tarıhy úshin asa qundy bolǵanymen, Áz-Naýryzdyń Haq dinge qaıshy emes ekenin tolyqqandy dáleldeı almaıdy. Áıtse de, Naýryz merekesiniń Haq dinge qaıshy emes, kerisinshe, dinı mereke ekenin Máshhúr Júsip babamyzdyń “Nuh, Naýryz tarıhy” atty eńbeginen anyq kórýimizge bolady. Ǵulama babamyz Naýryz merekesiniń shejiresin bylaısha tarqatady: “Bul naýryzdama toı bolyp, qaı zamanda bastalǵan jumys? Joǵarǵy jaqta sóılengen Nuh paıǵambar erkegi, urǵashysy aralasyp, seksen qaraly joldaspen keme jasap minip, alty aı, on kún sýda júzip, sý tartylyp, kemesi Qazyqurt taýyna kez bolyp, soǵan toqtap, qurǵaqshylyq kórip, qara jerdi basqan. Bireýdiń ákesi, bireýdiń balasy, bireýdiń baýyry, týysqany qyrylyp qalyp, “salt atty, sabaý qamshyly” bolyp sýdan shyqqan”, – dep Nuh (s.a.ý)-nyń qaýymnyń topan sýdan aman-esen qutylǵandaryna shúkirshilik retinde qazan kóterip, toı jasaǵandyǵyn jetkizedi. Odan ary qaraı: “Sóıtse, sol kúnde aı esebimen sanaǵanda “Muharamma” aıy­nyń ony eken de, juldyz esebimen sanaǵanda, kúnniń hamale bir ýájibine kirgen kúni birinshi hamale bolyp tabyl­ǵan. Nuh paıǵambardyń tuńǵyshy – “Sam” degen balasy. Ǵarab, Ǵajam – sol samnyń urpaǵy. Bireýi aı esebin ustap, jyl basyn “Muharamma” dep sanap, ony “Ǵashýra kúni” – dep, meıram qylyp ustap qalǵan. Bireýi – Ǵajam jurty, juldyz esebin ustap “Birinshi hamale - jyl basy” dep meıram qylyp ustap qalǵan. Munyń ustap qalǵan kúni chıslo esebimen marttyń toǵyzyna dál kelip, qys pen jazdyń aýdarys, tóńkerisine tupa-týra, dálme-dál shyqqan. Muny bizdiń qazaq “Buhar esebi” deıdi. Bul esepten bizdiń qazaq jurty orysqa qaraǵansha, aýmaı, jańylmaı ustap kelgen”, (Máshhúr Júsip . It dúnıe. Nuh, Naýryz tarıhy. 242 bet. Almaty 2008) deıdi. Mashhúr Júsip babamyzdyń bul deregin Jaǵda Babalyq aqsaqal óziniń “Naýryz – muqym ǵalamnyń jyl basy merekesi” atty maqalasynda bylaı dep tirilte túsedi: – 1970 jyldary Máskeýdegi Lenın atyndaǵy kitaphananyń arhıvinen eski bir jyrdy kezdeısoq oqyǵanym bar edi. Arab grafıkasymen jazylǵan jyr eken. Ol jyldary arnaıy ruqsatyń bolmasa, kóshirmesin jasatpaıtyn. Kóshirmesin almaǵannan keıin avtorynyń aty-jónin umytyp ta qalyppyn. Osy shyǵarmada jer-jıhandy topan sý qaptaǵanda Nuh paıǵambardyń kemesi kep Qazyǵurt taýynyń basyna toqtaǵany, dál sol kúni kún men túnniń teńeskeni áserli baıandalady. Nuh paıǵambar kún men túnniń teńesýiniń qurmetine, sondaı-aq, azǵyndanǵan qa­ýymnyń joıylyp, jańa bir tirshiliktiń bastalǵanyn toılaǵany sýretteledi. Jyrshy bul merekeni “Naýryz” dep kórsetedi. Biraq jyr ıesi Nuh paıǵambar qaıtys bolǵannan keıin Naýryzdy toılaý úrdisi umytylǵanyn, arada úsh ǵasyr ótkende ǵana Naýryz atty alyp tulǵaly adam Nuh paıǵambardyń bastamasyn jalǵastyryp, jyl basy – Naý­ryzdy toılaýdy qaıta qolǵa alyp, osylaısha Shyǵys halyqtary Naýryzdy jyl basy merekesi retinde toılaý­dy úrdiske aınaldyrǵany jyrlanǵan. Máshhúr Júsip babamyz joǵarydaǵy “Nuh, Naýryz tarıhy” atty eńbe­ginde Ashýra men Naýryzdyń shyǵý tegi bir ekenin kórsetip otyr. Rasynda da musylmandyq derekkózder bo­ıynsha Nuh paıǵambardyń qaýymy topan sýdan Muharram aıynyń onynshy kúni – Ashýra kúni qutylǵan. Nuh qaýymy Allaǵa shúkirshilik retinde qazan kóterip, dorba túbindegi tam-tum qalǵan bıdaı, arpa, noqat, burshaq, qumyq sekildi daqyldardy aıran-sútke malyp, jeńsik as ázirlep, arqa-jarqa bolyp toı jasaǵan. Budan keıin adamzat balasy árbir jyly topan sý qasiretinen qutyl­ǵan kúnniń qurmetine Muharram aıynyń onynshy kúni Ashýra merekesin dástúrli túrde toılaı bastaǵan (Hýseın Algýl. Múbárak kúnder men túnder. Ystanbýl, 1996). Iаǵnı, bul derekterden Naý­ryz merekesinde daıyndalatyn túrli dán-daqyldar qosylyp jasalatyn Naý­ryz kóje men Ashýra táttisiniń mazmuny bir ekenin ańǵaramyz. Al Ashýra men Áz-Naýryz merekesi bólek-bólek eki ýaqytta toılanýynyń sebebin, Mashhúr Júsip babamyz Nuh (s.a.ý)-nyń bir uly bir jyly 355 kúnnen turatyn aı esebimen, kelesi bir urpaǵy bir jyly 365 kúnnen turatyn juldyz esebin ustaýyna baılanysty ózgeriske ushyraǵanyn jetkizedi (Máshhúr Júsip. It dúnıe. Nuh, Naýryz tarıhy. 242 bet. Almaty 2008). Demek, Nuh (s.a.ý)-nyń qaýymynyń topan sýdan qutylǵan kúnin Grıgorııan nemese Omar Haıamnyń kúntizbesimen júretin Shyǵys halyqtary juldyz esebimen Naýryz aıynyń 21-ine toılasa, al, aı esebine negizdelgen hıjra jyl sanaýyn ustanatyn ózge halyqtar bul merekeni Muharram aıynyń onynshy kúni toılaıdy. Tipti, bazbir túrki halyqtary Ashýra men Áz-Naýryzdy bir mezgilde atap ótedi. Mysaly, Ahmet Alıazdyń aıtýyna qaraǵanda, Anatolııanyń Marash óńiriniń turǵyndary árbir jyly aqpan aıynyń 21-ine Ashýra degen atpen Naýryz merekesin toılaıdy eken. Iаǵnı, budan shyǵatyn tujyrym, qaı jaǵynan alyp qaraǵanda da Ashýra men Áz-Naýryzdyń bir mereke ekenin ańǵaramyz.

ÁZ-NAÝRYZDYŃ SYNYǴY – QYZYR-ILIIаS, MANKÝN, KО́RISÝ, SELT ETKIZER... Búgingi Túrkııanyń Trakııa aımaǵynyń turǵyndary Naýryz merekesin sáýirdiń 23-shi juldyzynda “Qyzyr-Ilııas kúni” degen atpen toılaıdy. Qyzyr men Ilııas kim degenge keletin bolsaq, Qurannyń Kahf súresinde Qyzyr babanyń Musa (s.a.ý)-men kezdesip, oǵan hıkmet ilimin (ılmı-ládýnı) úıretkeni baıandalady. Al Qurannyń Saffat súresinde Ilııastyń jóıtterge paı­ǵambar etip jiberilgeni aıtylady (О́mer Nasýhı Bılmen. Islam ǵylym­hali. Akshaǵ baspasy. Ankara. 486-489 b). Ásili, qazaq halqynyń dúnıetanymynda da “Áz-Naýryz merekesinde “Baq qarap, Qydyr darıdy” (Aqedil Toıshanuly. Baq pen Qydyr. Dala men Qala gazeti. 16.10.2010) degen uǵym bar. Iаǵnı, bul derekterden de Qyzyr-Ilııas meıramy men Áz-Naýryzdyń bir mereke ekenin bajaılaımyz. Túrkiniń bir butaǵy shývashtar naý­ryzdy “Naras” nemese “Mankýn” dep ataıdy. “Mankýn” kelgenge deıingi qystyń sońǵy eki aptasynda qystan aman-esen shyqqanynyń qurmetine “Savarnı” deıtin merekesi bastalady. Savarnıden keıin “Kalam” merekesi sársenbide bastalyp uly kúnge, ıaǵnı “mankýnge” deıin bir apta boıy toılanatyn bolǵan. Osy shývashtarǵa qońsylas otyrǵan Samara óńiriniń qazaqtary Naýryz merekesin “Qamal aıt” dep ataıdy. Naýryz merekesin bulaı ataýynyń sebebi, osy kúni qamal (kóktem­niń alǵashqy aıynyń parsysha ataýy) aıy týady. Juldyznamada toqty juldyzy paıda bolady. Ertedegi qazaqtar toqty juldyzy (qamal) paıda bolǵannan bastap qystyń qahary qaıtty, jyl basy kele jatyr dep jańa jyldy qarsy alýǵa kirisken (Baqyt Ábjet. Naýryz merekesiniń toılaný kezeńderi. Qazaqstan-Zaman gazeti. № 11. 2010). Elimizdiń batys óńirinde kúni bú­ginge deıin jalǵasyn taýyp kele jatqan “Kórisý” atty izgi dástúr bar. “Kó­ri­sý” dástúri Naýryzdyń 14-ine toılanady. Bul dástúr boıynsha qystyń kózi qyraýda sharýanyń jaıymen júrip qalǵan aǵaıyn kóktem shyǵyp maldyń aýzy kókke tıip, aldy-arty keńeıgennen keıin amandyq-saýlyq surasyp, bir-birine sálemdese barady. Omar Haıam astronomııalyq zertteýler ar­qyly kún men túnniń teńesýin dál taýyp, jańa jyl merekesin Naýryzdyń 22-sine aýystyrǵanǵa deıin, Naýryz merekesi aıdyń 14-ine toılanyp kelgen. Iаǵnı, Mekemtas Myrzahmetovtiń “Naýryz merekesi zoroastarızm seniminen buryn bar bolatyn” degen pikirin negizge alsaq, kóshpelilerdiń burynǵy jańa jyl merekesi qazirgi “Kórisý” dástúri bolýy ábden múmkin. Jas kúnimizde bizdiń ońtústikte Naý­ryz merekesi aıdyń 21-ine toılanatyn. Biz kózimizben kórip, kýá bolmaǵanmen, osy kúni balıǵatqa tolyp, otaý kóterýge ázir bolǵan jigitter unatqan qyzdaryna aına, taraq syılasa, boıjetken qyzdar jaqsy kórgen jigitte­rine keste tigip, tátti as ázirlep bere­tin “selt etkizer”, “uıqy ashar” degen salt­tyń bolǵanyn úlkenderden estı­tinbiz. Nelikten “selt etkizer”, “uıqy ashar” salty Naýryzdyń 21-inde atalyp ótedi degenge keletin bolsaq, osy kúni jyl basy bolǵandyqtan, jastar bir jas qosýmen bolashaq jaryna aına, taraq syılaýmen óziniń balıǵat­qa tolyp, otaý qurýǵa ázir ekendik­terin tuspaldaıtyn bolǵan. Maǵjan Jumabaevtyń ataqty “Naýryz mere­kesi” týraly maqalasynda “Qazaqtar Naýryz merekesi kúni bir-birine “ja­syń qutty bolsyn!” deýshi edi” (M.Jumabaev. Shyǵarmalar. 2-3 tom. Naýryz. 356 bet. Almaty, 1996) degen deregi, biz­diń bul oıymyzdy jandandyra túsedi. Demek, “selt etkizer” men “uıqy ashar dástú­riniń astarynan jyl basy bol­ǵan Naý­ryz merekesiniń izderin kóre alamyz. Budan Naýryz merekesiniń kóshpeli qazaq jurtynyń tól merekesi ekenin tanýǵa bolady. Al jańa jyl ataýyn bildiretin “naýryz” sózi parsy tilinen transformasııalanǵan. Iаǵnı, mazmundyq turǵydan alyp qaraǵanda, kóshpeli túrki jurty “naý­ryz” termınin qabyldaǵanǵa deıin de Qyzyr-Ilııas, “Kóri­sý”, “Selt etkizer”, “Uıqy ashar” se­­kildi dástúrler arqyly jańa jyldy merekelegen dep topshylaýǵa negiz bar.

NUH PAIǴAMBARDYŃ ÁZ-NAÝRYZY ISLAMǴA TAŃSYQ EMES Dástúrli ıslamda quqyqtyq úkim berýdiń on bir qaınar kóziniń biri –“sharıǵattan burynǵy sharıǵattar”. Bul boıynsha kóne dinderdiń qundylyqtary Haq dinniń qaǵıda-ustyndarymen qabysyp jatsa, onda ol qundylyqtardy ustanýǵa tolyqtaı ruqsat beriledi. (M.Á.Zehra. Islamdaǵy saıası, senimdik, quqyqtyq mazhaptar tarıhy. Ystanbýl, 1996). Al Naýryz me­rekesinde bir kezderi bolǵan ot jaǵý úrdisi áldeqashan salt-dástúrimizden shyǵarylyp tastalǵanyn negizge alsaq, Nuh paıǵambar toılaǵan Naýryz merekesiniń ıslamǵa eshqandaı alabóten emes ekenine kóz jetkizemiz. Tipti qazaq halqy bul merekege “ázız” ataýyn berip, ulystyń uly kúnin “Áz-Naýryz” dep qasterleıdi. Sondaı-aq, Áz-Naýryz merekesin toılaý barysynda atqarylatyn aǵash otyrǵyzý, kókpar, báıge, aýdaryspaq, teńge ilý, balýandar kúresi, aıtys, án-jyr men terme-tolǵaý aıtý sekildi dástúrler de Imam Aǵzam mektebindegi “ádet-ǵuryp” (Haıreddın Qaraman. Islam quqyǵy. Izmır,1996) qaınar kózine qaıshy emes. Atam Qazaq Áz-Naýryz merekesinde “Ulys oń bolsyn!”, “Aq mol bolsyn!”, “Jaratýshymyz jarylqasyn!”, “Jasyń qutty bolsyn!” dep, izgi-tilekterin júrekten aqtara aıtady. Kóktemniń kelgenin alǵash jetki­zetin qusty “Náýrizek” dep atap, onyń ushyp kelýin jaqsy yrymǵa balaıdy. Osy ulyq mereke kúni dúnıege kelgen jas sábılerge azan shaqyryp “Naý­ryzbaı”, “Naýryzgúl”, “Meıram, “Meıramgúl” dep at qoıady. Birin-biri “ókpege qısa da ólimge qımaıtyn” hal­qymyz ulystyń uly kúniniń qurmetine kóki­rekte berish bop qatqan ókpe-naz­dy eritip, bir-birin qushaǵyna alyp, tós qaǵystyryp, qaıta jarasyp jatady. Demek, osyndaı izgilikke quralǵan ulys­tyń uly toıy – Áz-Naýryzdy qalaısha Haq dinge qaıshy dep aıta alamyz?!

Túıin Ýaǵynda ultty ulystyń uly kúnimen qaıta qaýyshtyr­ǵan О́zbekáli Jánibekov “Naýryzdy elden, eldi Naýryzdan ajyratýǵa bolmaıdy”, dep Áz-Naýryzdyń Alash jurty úshin qanshalyqty mańyzdy ekenin dóp basyp aıtqan bolatyn. Áz-Naýryz halyqtyń kóńilin kóterip, qýanyshqa bólep, izgi-tilekter aıtysyp, jaqsylyqqa úndeıtin Haq dinge qaıshylyǵy joq halqymyzdyń ejelden toılap kele jatqan jyl basy merekesi. Bul ulyq merekege bir sát ózgeniń kózil­dirigimen emes, óz kózimizben qarasaq ǵana, daýryǵýdy qoıyp, salt-dástúrdiń danalyǵyn tereń sezine almaqpyz. Endeshe, osyny uǵyp-bilýdi Táńir taǵala fýndamentaldy túsiniktegi baýyrlarymyzdyń peshenenesine jazsyn dep tileımiz! Nuh paıǵambardan beri toılanyp kele jat­qan Áz-Naýryz merekesi qutty bolsyn, aǵaıyn! Dáıim ulys oń bolyp, aq mol bolsyn, Alash jurty!