Syryńyzdy jylyńyz aıtady

Osydan 5 ǵasyr buryn jazylǵan О́teıboıdaq Tileýqabylulynyń  «Shıpagerlik baıan» kitaby asa baǵaly medısınalyq ǵylymı eńbek qana emes, sonymen qatar kemeldi astronomııalyq jáne fılosofııalyq qundy shyǵarma.  Kitapta adam minezi múshel jyl belgileriniń erekshelikterine qaraı ártúrli sıpattalǵan. Sondyqtan oqyrman kóńiline qyzyqty oı salar degen nıetpen О́teıboıdaq babamyzdyń «múshel  jyl belgileriniń minezdemelik erekshelikteri týraly» jazǵandarynan úzindi  berýdi jón kórdik.

Sýmaqy (tyshqan)

Músheldik jyl sýmaqyda jymysqy qýlyq, kúndiz úıkúshik, áshkere haraketi az, túnde jasyrmaly haraketi kóp, sýyqqoldylyǵymen qaraqshylyq jegishtigi mol, dáýlet jıǵyshtyǵy kúshti. Áldiden qoryqqysh, álsizdi basynǵysh, halal, haram shıkili-pysyly talǵaýsyz jegeni as bolatyn, óseksiz bolsada ulastyrmaly aılasymen eldi shýlatqysh, qyrqystyrǵysh. Ar-uıaty az, shimirikpes, lypyldaǵan saıqal, kúldi-kómesh qýlyqtar minezdemelik áıgilenshiler kóbirek bolmaq.

Mańǵaz (sıyr)

Músheldik tektelgi sanalǵy bul jyldaǵylar sýsaǵysh, tamaqsaý, ózara shyǵysymy úı ishindik bolsada qaǵyspaly, biraq zilsiz, keksiz, haraketi bir toǵa, kómpis, ońaılyqsha sóz ótpeıtin, qamshy júrgizip, taıaq shekteıtin, tilge azbaıtyn, ıisalmas bolǵanymen,  jaý tıskende aıǵaı-attanyn estise ne qan kórse bolǵany namysy qozǵysh, ólgen-tirilgenine, aldy-artyna qaramaıtyn, bir qalmaı atqa qonatyn, sonymen qosa biraýyzdy, qaratuıaǵynan hal ketkenshe aıqasatyn, qaýqarly-qaýqarsyzdyǵyna qaramaıtyn ári ózderin jáne jastaryn aıalaýǵa qushtarlyǵy basym, ne jeńip, ne ólip tynatyn, dosqa adal, aq peıil, dostary men týǵan jerinen áste aıyrylǵysy kelmeıtin, tek ólim ǵana aıyratyn, er kóńildi jelip etpes sabazdar molań bolmaq.

Aıbar (barys)

Tektelgi bul múshel jylda bardam men jarlyny aıyrmaıtyn, obal-saýapy bilmeıtin, qatigez, qarajúrek, basynan sóz asyrmaıtyn, asyrǵysy da kelmeıtin, torýyly kóp, basqalarǵa tizesin batyrmasa, uıqysy kelmeıtin, jaýyna bózek bolǵansha, ólgendi jaqsy kóretin, ózinen basqa adam pendesin kózge ilmeıtin, ózin kúshti, alyp, shaq keltirmes, teńdessiz, shendessiz sanalǵylyqty. Basqany áljýaz, arǵyjyq qısaptalǵylyq. Dúnıeniń tiregi men ǵana bolsam deıtin qaranıeti qaǵynyńqy, erjúrek, qaıtpas, batyl, túpsiz qulqyndy, «tisteıin, julynsa ketsin», deıtin ókshe izge túskish, kekshil, ustamdylarlyq qulaqtaǵylar eleýlilik kózge túspekti.

Sekem (qoıan)

Múshel tektelgi sekem jylyndaǵylar sóz ańdyǵysh, biraq syr saqtaǵysh, kóńili kirsiz, sezikshil, sózi nilsiz, keıi ańǵal, aıta salǵysh, qýlyqty, sumdyqty bilmeıtin ańqaý, biraz bultaǵy bar, ol bultaǵynan ózine túser qyltaǵy bar. Jaýyǵysh kóp, qorqaq. Basqaǵa jabir-japa keltirmeıtin, tipti ony oıyna keltirip oılamaıtyn, jaýyna qarsylyǵy az, joq derlik, jábir de sala almaıtyn beıýazdar aýdandyraq bolmaq.

Iirtek (ulý)

Mine osy tektelistik músheldik jyldylardyń haraket mandymy bolmaıtyn, kórnegi óndimeıtin, qýanysh pen ýaıymynyń aıyrmashylyǵyn jete uǵynbaýysh, «nesine jyrǵap yrjalańdaıdy eken»,- dep betke aıta almaı, qaıda bolsa sonda, el estimeste kúńkildep tyjyrynǵysh, kúısiz kúlik, baıypsyz tirlik. Sý ishkish, shaıshyl, shaınamaǵa kóp zaýqy bolmaıtyn, solaı bolsa da óńin bermeıtin, eshbir jandy renjitpeıtin, renjitkisi kelmeıtin, elmen haqysy joq, qorǵanshaq, sekemshil, bolmashydan qorqyp, tyqyrdan shoshyp, úıinen shyqqysy kelmeıtin, shoshańsyz, ishte túınegi, syrtynda kúıreýigi bar bolmaq.

Endi bir top bul tektelgi múshel jyldylar bitisi alyp, jutysy jalmaýyzdan kem emes, dos-qasyn paryqtamaı, qaryny toıymdyq qulqyny úshin adamgershilik izgilikti paryqtap-naryqtamaı juta bergisi keletin, jemeńger, ylpa ilgisi, uzaq júrgisi kelmeıtin, adam pendesi emes, haıýan desede bolǵandaı ashkóz astyrǵy bolmaq aýqymdyraq.

Sýmań (jylan)

Tektelgi múshel bul jyldylar kóp sóılemeıtin, baqyraıyp qarap, badraıa shoqshıatyn, syrshyl, ylpyldaq, jarasymy sándelgi, ádemi, kúlgir, jasyryn haraketi men áshkere haraketi orasan paryqtalǵy, oıy oń men álpeti jáne sóz lebizi aıyrmashylyǵy erekshe zor, tartpa, shúńet tildi, shaqpa minezdi, tıskenin ońdyrmaǵyshtyǵy, qarajúrek, surqııanıet, el-jurtqa tiksinetindeı jeksuryn, sáıkeskili qubylymdyǵy tańqalarlyq tez de shapshań, alaıaqtylyq dendeńki shyqpaq.

Tulpar (jylqy)

Músheldik tektelgi bul jyldastar óte sezgir, sekemshil, sezikshil, qors etpe, jatyrqaýyq. Kisi syryn alyp bolǵansha ózin tejemdep ustamdaýy qıyn, myqty, syr alǵan soń ózim degenge búkpesiz, oqystylyqty kóp týdyrǵy, shamshyl, sózsheń, adal, aqpeıil, úıirsek, elkezektigi de, dala bezerligi de teń, haraketshil, dosyna janynan aıyrylǵansha kómegin aıamaıtyn, jaýyna jany shyqqansha qarsylyq kórsete biletin samdaǵaı sap etpeler kóbirek bolmaq.

Shopan (qoı)

Bul jyldylyq tektelgilik múshelder jurt maqtasa, isip ketpeıtin, jamandap dattasa, unjyrǵasy úgitilgi bolmaıtyn, ózine tán qasret-qaıǵy aýyrtpalyǵy bolsyn, qýanysh-mereı shalqytpalyǵy bolsyn basqaǵa taýdaı sezilse de, ózine tary qurly bilinbeıtin, shydamdy, albaty qyńqyldamaıtyn, tipti syr bermeıtin, kópshil, jalǵyzsyraǵysh. Sonyń úshin: «maı tolǵylyqty shopan ǵana kóteredi, basqa kótermestik»,- sóılemelgi bizge qalǵan. Jany shyqsada aıtqanynan qaıtpaı, syr, derekti basqaǵa bermeıtin, sezdirmeıtin, jan balasyna tıtteıde emes, tınimdeı qastyǵy joq, sabaz, dosy úshin paıdasymen óletin, qasy úshin aldamaǵa túsip ne qarsylasyp óletin ańqaý, sabyrly, salmaqty, ustamdy, adal, bir toǵalar dendemek aýqymy.

Meshin (maımyl)

Bul tektelgi múshel jyldaǵylar óz qolynan eldi tańdandyryp, jurtty tamsandyratyn kózge túskilik kelmegi joq bolmaq. El qarasy júrse de basqanyń jaqsy pıǵyl, jaman minin qazǵyshtap, onyń qımyl-hareketin aınytpaı óz qımyl-hareketimen, sóz-sóılemin, lámin beınelep, eliktep, kórsetimdegishke qushtar, saıqymazaq, keleke-mysqylshyl, ylǵı eldi kúldirýdi óz boryshy sanaǵysh, óz hareketine kúlgen elge súısingish, eshbir pendeni ózine qarsy shyqpaýdy armandaǵysh, elirme, esirik, qyljaq, qyljańqoı, tıtteı artyq sózdi basynan asyrmaǵyshtaýlyq. Sharmaıaqshyl, qyzǵanshaq, tıiskendi ońdyrmaýǵa janyn salǵylyq bolǵysh. Kekshildeýlik, kórilgilik bolǵanymen sabasyna tez túskish, umytshaq, kóbiregin ıelemegi shart aýqymdyq.

Shaqyraýyq (taýyq)

Shaqyraýyq múshel jyl tektelimdegilerde aýyzy dýaly, eline sózi ótimdi, halqyna qadirmendi, bes ýaqyt namazyn qaza jibermegish, is yqtylyǵy tyńǵylyqty, árqandaı isti óz ýaǵynda tyndyrǵysh, jamandyqqa jany qas, toıymy az, ishýi-jeýi talǵaýsyzdyq, bylapyt, eline jarshy, dosyna ǵarshy, qastandyq pen ósek ileskish. Eshqandaı pendege meıli dosy, meıli qasy bolsyn ister jamandyǵy joq. Kektelgishtigi bolsa da, kek alý jolyn taba almaıtyn, boı tasalaýdy jón kórgish, izgi nıeti men shynaıylyq, adamdyq peıili óz túbine jetkish bolatyndar kóbirek bolmaq.

Aıtaq (ıt)

Aıtaqtyń tektelgi múshel jylyndyqtar arpyldaǵan ósekshi, shimirikpes sazbet, arsyldaǵan soıqanshyl, kóklet, sharnaýyl, shaldaýyr, shańqyldap elge, qańqyldap úıge maza bermeıtin, dos-dushpanyn dolylyǵy ustasa aıyrmaıtyn, aıamaıtyn, dolylyǵy ustamasa jaıdary, áıbat ázil, ádemi qaljyńy bar, áıtkenmen, shymbaıyna tıse keshirý oıyna kirip, shyqpaı betten alatyn, aýzynan aq aıtaq shyǵyp, kók aıtaq kirip oınaq salatyn bolǵyshtyǵy erekshe kóz kórgilik. Biraq qastandyǵy az, dostanalyǵy kóp, syryn bilmegender de, bilgender de ońaı-ospaq súıkene almaıtyn, batyryp jibergenderden ósh almaı qoımaǵysh, ala almasa ólgende oıynda ketkish, qasıetin bilip, ardaqtaǵandarǵa aqpeıil, sonyń jolynda múrdem ketýge ázirshilder aýdandamaq.

Qorysqy (dońyz)

Bul tektelgi múshel jyldaǵylardyń oılaǵan kútpeliligi qulqyny ǵana bolmaq. Basqaǵa qastyq saılaldyǵy tym az, balaly-shaǵaly bolýdy armandaǵysh, hareketshil, ter tókkish, kem sózdi, tońmoıyndylyǵy, aıtqanynan qaıtpaıtyn, ashýlansa astyndaǵy atyn basqa uryp, qatynyn sabap, qarsy kelgendi mert qylatyn, basqalardy sózben túıip tastaǵanyn ózi sezbeıtin, keler-keterdi ańǵarymy onsha bolmaqty, syılaǵanǵa sypyra qurmetin aıamaıtyn, kóńili qalsa qaıyrylmaıtyn, qýlyǵy az, batyldyǵy kúshti, aýsarsoq, tamaqsaýlyq aqyly bolǵy ashqaraqtar dendemek.