Ámirjan Qosanov, táýelsiz saıasatker: Narazylyq osy mıtıngimen bitpeıdi

–Teńgeniń qunsyzdanýyna baılanysty halyq narazylyǵyna oppozısııa serkeleri ne úshin ún qatpady? 15-16 aqpan kúnderi Almatynyń ortalyq alańdarynda ótken narazylyq sharasyna basynan-aıaq qatystyńyz ba?

–Oppozısııada Siz aıtyp otyrǵan serkeler kóp qoı, óz basym úshin jaýap bereıin.

Aldymen aıtarym, Úkimet pen Ulttyq bank teńgeniń tuqyrtý týraly sheshim qabyldaǵan kúni men barsha qoǵamdyq, sonyń ishinde, oppozısııalyq kúshterge naqty usynys jasaǵan bolatynmyn. Iаǵnı, «barshamyzdyń kúshterimizdi biriktirip, bir shtab quryp, myqty narazylyq aksııasyn qolǵa alaıyq» dep. Menińshe, dál osyndaı, barsha adamǵa tikeleı qatysty másele tóńireginde, «ońshyl, solshyl, eski, jańa» kúshter bolyp bólinbeı, tegeýrindi tirlik tanytýǵa ábden bolar edi. Áıtpese, «memleket saıasaty durys, óıtkeni narazylyq mıtıngilerine 2 mıllıondyq Almatyda 3-4 myń ǵana adam shyǵady» degen resmı ıdeologııa ustanymyn bárimiz de estip kele jatyrmyz ǵoı. Al, san myńdaǵan adamdy jınaý úshin qyrýar jumys atqarylýy tıis. О́kinishke oraı, ol usynysym qabyldana qoımady. Bul jıyn bolsa, ǵalamtor arqyly dúnıege keldi. Iаǵnı, onyń naǵyz «uıymdastyrýshysy» - eshbir partııaǵa qatysy joq azamattar. Baılanys jáne aqparat quraly - áleýmettik jeliler. Eń bastysy - narazylyq tómennen, adamdardyń óz qalaýymen, tabıǵı túrde paıda bolyp jatyr. Oqıǵa sonysymen qyzyqty.Jáne de sonshama jyl oppozısııada júrip, talaı mıtıngterdi uıymdastyrýǵa atsalysqan men úshin asa mańyzdy bir jaıt bar. Onyń aty – jaýapkershilik.

Iаǵnı, bılikke jaqpaıtyn belgili bir qarsylyq is-sharasyna shaqyrý úshin árkim óz jaýapkershiligin sezinýi tıis. Máselen, ol aksııa kezinde tártipke kim jaýap beredi, arandatýlar kim jol bergizbeıdi degen asa aýyr júgi bar máseleler bar. Bireýdiń balasynyń basy jarylsa, kim jaýap beredi? Onyń ústine, menińshe, kez-kelgen buqaralyq is-shara úlken daıyndyq jumystaryn qajet etedi. Elge habar berý jaǵy taǵy bar. Áleýmettik jeliler qanshama tanymal bolǵanmen, olarmen ǵana shektelip qalmaý kerek.

Árıne, azamattardyń óz erkimen alańǵa shyǵýy – barshamyz quptaıtyn ári qoldaıtyn nárse, biraq eger de tıisti daıyndyq jumysyn júrgizgenimizde, jıynǵa qatysýshylar sany odan da kóp bolar edi. Máselen, kezindegi biz uıymdastyrǵan mıtıngilerge bes-alty myń adamǵa deıin jınalatyn. Al, endi bolsa, bılik: «Teńgeniń qunsyzdanýyna qarsy adam sany pálenshe ǵana!» dep, óz nasıhatyn ári qaraı júrgizýi múmkin! Jıyn aldynda onyń uıymdastyrýshylaryn izdedim, ne istep ne qoıatynymyzdy aqyldasqym keldi. Biraq, taba almadym.

Biraq, «jastardy polısııaǵa toǵytyp alyp ketip jatyr» degendi áriptesterden estip, sol sátte polısııaǵa jetip bardym. Qolymnan kelgenshe kómektesýge tyrystym, óz atymdy paıdalanyp, polısııa ǵımaratynyń ishine de kirip kettim, sonda syrqattanǵan bir áıeldi aýrýhanaǵa jedel jiberýge atsalystym. Quqyq qorǵaý organdarynyń basshylarymen sóılestim, polısııa aldynda jınalǵan azamattardyń talaptary men tilekterin jetkizdim. Keıin sot otyrysyna da bardym.

Bir nárse aıqyn: narazylyq osy mıtıngimen bitpeıdi. Kerisinshe, osy kúni kóshege shyqqan jastar qoǵamdy oıatý isine úlken úles qosty. Sondyqtan bolashaqta barshamyz birlesip, ortaq is-shara atqarýǵa men barsha kúshterdi áli de shaqyrýdan tanbaımyn!

–Sharanyń ótý barysy týraly aıtyp beresiz be?

–Ata Zańǵa sáıkes, árbir azamat beıbit jınalys, mıtıng ótkizýge qaqyly. О́z basym olarǵa qarsy kúsh kórsetilýin naǵyz zańsyzdyq dep sanaımyn! Bir qýanarlyǵy – bul azat oıly, namysty azamattardyń óz nıetimen, óz kóńliniń qalaýymen qolǵa alǵan bastamasy! Munyń ózi «bizde qoǵam áli uıyqtap jatyr», «adamdar óz quqyn qorǵaı almaıdy» degen jalpylama túsinikti ydyratatyny sózsiz.

Sonymen birge bir baıqaǵanym: alańǵa shyqqandardyń ishinde jastar men orta tap ókilderi basym boldy. Bul da qoǵamda bolyp jatqan tereń prosesterdiń bir belgisi.   Bıliktiń te basynǵandyǵy mynada: jaqsy, Almatynyń alańyna júz shaqty adam shyqqan eken, teńgeniń qunsyzdanýyna qarsy eken. Nege osy sátte qolynda qarýy joq, báıbit jastardyń arasyna bıliktiń ókilderi baryp, óz ýájin aıtpaıdy?! «NurOtan» qaıda?», «Depýttatar qaıda?»  osynda?! Onsyz da narazy jurtty bes qarýyn asynǵan, qoqan-loqqy kórsetken polısııamen qorqytady! Ánsheıinde Almatyda emge tabyla qoımaıtyn qar jınaýysh mashınalardy bir jerge qaptatyp, baıaǵyda erip ketken qardy taýyp alyp, sondaı saıqymazaq spektakl jasap, mazaq etedi?

Sonda naǵyz arandatýshy bıliktiń ózi bolyp otyr ǵoı?!

Menińshe, 15 aqpan kúngi oqıǵany zerttep, endigári qaıtalanbasyn dese, ekonomıkalyq saıasatty ózgertýmen qatar AqOrda osy jaǵyn da maıshammen qarap alýy tıis!

 – Keshegi oppozısııa nemese «búgingi ultshyl top» degen uǵym arasynda qandaı aıyrmashylyq nemese sáıkestik bar? Iаǵnı, burynǵy jyldary bılikke «atoılap» qarsy shyqqan toptyń aryny qaıtyp qaldy ma?

–О́z basym bılikke qarsy pikir, syn aıtyp, óziniń balama baǵdarlamasyn usynatyn toptar ejelden kele jatyr dep sanaımyn. Bizge deıin de oppozısııa bolǵan, bizden keıin de bolady. Ol – haq. Sol sekildi jańa Qazaqstan tarıhynda da oppozısııanyń óz damý kezeńderi boldy. Bir qozǵalysqa birigip, bılik sanasatnydaı tegeýrinde kúsh bolǵan kezderi de, bytyrap ketken kezderi de boldy.

Qazir sondaı bir qıyn kezdi bastan keshirýdemiz. Árıne, birge júrgende biz anaǵurlym yqpaldy ári bedeldi edik. Negizinde, kez kelgen qoǵamdyq qubylys ómirsheń bolyp, halyqtyń qoldaýyna ıe bolǵysy kelse, sol qoǵamda oryn alyp otyrǵan tendensııalar men qubylystarǵa der kezinde baǵa berip, zaman talaptaryna saı bolýy tıis. О́ıtpese, kez kelgen qoǵamdyq kúshtiń kúni qarań.

Qazaq ultynyń kókeıkesti máselelerin bılik aldynda ashyq aıtyp, qatań talap qoıý dál qazir oryn alyp otyrǵan joq. Buryn da, kerek deseńiz, qylyshynan qan tamǵan Keńes ımperııasy kezinde ondaı uıymdar men tulǵalar bolǵan. Qazir bolsa, ulttyq qozǵalystyń jańasha, XXI ǵasyrdaǵy Renessansy, Qaıt órleýi oryn alýda.

О́z basym Siz aıtpaqshy, «eski oppozısııa» men «búgingi ultshyl toptar» arasynda uqsastyq kóp dep aıtar edim. Men de kóp ultshyl qazaqtyń birimin. Biraq taza ulttyq sıpattaǵy máselelermen qatar men keń aýqymdy ekonomıkalyq, áleýmettik jáne saıası reformalardy, sonyń ishinde el ómirin jan-jaqty da tereń demokratııalandyrý ıdeıalaryn qosa qoldaımyn.

– «QARA TÚNDE QARA SOT О́TKIZIP, JAZYQSYZ JASTARYN SOTTAǴAN BILIK О́Z TÚBINE О́ZI JETED!» degen ekensiz áleýmettik jelidegi jazbalaryńyzdyń birinde. Bulaı deýińizdiń mánisi nede?

Bul sóz senbi kúni keshki saǵat 21-ge taman Almaty aýdanaralyq sotynyń aldynda aıtylǵan. Sol kúni alańǵa shyqqan jastardy topyrlatyp sottap jatty, ol otyrystarǵa ne jýrnalısterdi, ne zańgerlerdi kirgizbedi. Sot ǵımaraty ishinde ne bop jatqany belgisiz, onda polısııa kirgizip jatqan jastardyń taǵdyry ne bolǵany beımálim! Soǵan narazylyq retinde aıtylǵan sóz. Nebir qylmyskerlerdiń sottaryna kirgizip jatyr ǵoı basqa adamdardy, sonda bılik ol kinásiz jastardy solar qurly kórmegeni me?!

─ Nege halyqtyń devalvasııaǵa degen qarsylyǵy uıat ta bolsa aıtaıyq, áıelderdiń ish kıiminiń kóleńkesinde qalyp qoıdy. Úsh áıel narazylyǵy tek lypanyń tóńireginde órbigendeı áser qaldyrdy...

–Muny «aqparattyq syltaý» deıdi jýrnalıstıkada. Keıde osyndaı bir detaldar ózinen góri mańyzdyraq ári salmaqty taqyryptardy tasada qaldyryp, jurt nazaryn ózine aýdaryp jiberedi.

Onyń ústine, barsha jurt qarsy bolyp otyrǵan Keden Odaǵynda «áıelder ishkıiminiń shilterli túrin satýǵa tyıym salynady» degen habar el ishin elei etkizgeni, ártúrli, sonyń ishinde ýytty da ájýa kommentarııler týǵyzǵany ras. Alańǵa shyqqan úsh qyz osyny da eskergen bolar.

Shynymdy aıtsam, dál osy ishkıim Ádilettik pen Azattyq jolyndaǵy kúreste sımvol bolǵanyna qarsymyn! Onyń ústine onyń aty da aıtyp tur ǵoı, ishki kıimdi syrtqa shyǵarýdyń keregi ne? Narazylyqtyń basqa da formalary men ádisteri bar ǵoı...

─ Qazirgi bıliktiń «Máńgilik el», «Qazaq eli» ıdeıalaryn alǵa tartýy eldiń Ulttyq memleketke aınalyp bara jatqanyn moıyndaýy ma, álde ultshyldarǵa áser etý arqyly ózderiniń ımıdjin saqtap qalýdyń amaly ma?

Áńgimeniń eki jaǵy bar.

Jalpy alǵanda «Máńgilik el» sekildi ıdeıanyń esh kemshiligi joq. О́z elińdi ardaq tutpaǵanda neni ardaq tutasyń? Biraq dál osynaý patrıotttyq ıdeıany jurt eki túrli qyrynan qabyldaıdy: el ishindegi barlyq ádiletsizdik pen jónsizdik dál osy ıdeıany qabyldaýmen sheshilmeıtinin biledi jáne de «máńgilik» sózin eldegi bıliktiń aýyspaı, ózgermeýimen baılanystyrady. Gáp sonda.

Al «Qazaq eli» ıdeıasy da jaman emes. Árıne, óz basym «Qazaq Respýblıkasy» degen ataýdy qoldaımyn.

Ekinshi jaǵy mynada: osynaý ıdeıalardy kópshilik shyn máninde qoǵamda qordalanyp qalǵan, óz sheshimin talap etken máselelerden jurtshylyqtyń nazaryn basqa jaqqa aýdarý dep túsinedi!

Ulttyq memleket týraly saýalyńyzǵa kelsek...Másele memlekettiń qalaı atalýynda ǵana emes. Ataýdy jańǵyrtý, oǵan ulttyq reńk berý – qajet shart. Biraq máselegiń bári sonymen sheshiledi deýge taǵy da bolmaıdy. Basty másele - sol memleketti basqaryp otyrǵan bıliktiń ishki jáne syrtqy saıasatynyń mán-mazmunynda! Máselen, on jerden «Qazaq eli» dep atasaq ta , qazir olıgarhııalyq ekonomıkanyń zardabyn eń kóp tartyp jatqan kim? Naq sol qazaq, ásirese, ne isher taza sýy joq, ne jumysy joq aýyldaǵy qazaq. Qaladaǵy qazaqtyń da shekesi qyzyp turǵan joq.

Sondyqtan ulttyq memleket qurýdy tek qana syrtqy, formaldy nyshandarymen ǵana baılanystyra bermeıik...

─ «Kedendik odaqty» kórdik. «Eýrazııalyq Odaqtan» ne kútemiz?

–Túsingen adamǵa Kedendik Odaq – Eýrazııalyq Odaqtyń ekonomıkalyq irgetasy.

Bir sózben aıtqanda, EO óziniń quramyna engen memleketterdiń shynaıy Táýelsizdigine belgili bir dárejede shekteý ornatady.Menińshe, bılik basshylyqqa alǵaly otyrǵan jáne de kóp adam onyń túp negizin túsine bermeıtin bir quıtyrqylyq bar.Máselen, aragidik «EO-nyń ortaq parlamenti ne ortaq valıýtasy bolýy múmkin eken» degen sybys shyǵady da, oǵan bárimiz atoı salyp, qarsy shyǵamyz. Tipti bıliktiń ishinde júrgen bazbireýler de sondaı qarsylyq tanytyp qoıady.Nátıjesinde erteń bizdiń bılik: «Ortaq parlament pen ortaq valıýta bolmaıdy! Sondyqtan sol Odaqqa qoryqpaı kire bereıik» dep bizge óz pozısııasyn qoldatyp jiberýi múmkin!Al eger de EO quramnydaǵy el óziniń derbes áleýmettik-ekonomıkalyq saıasatyn júrgize almasa, ol qandaı tolyqqandy Táýelsizdik bolýy múmkin! Árıne, ondaı Táýelsizdik – jartykesh bolady!

Osyndaı saıası qaqpanǵa túsip qalmaıyq!

–5 jyldan keıingi Qazaqstandy elestetip kórińizshi...

«Jaqsy sóz – jarym yrys» dep, 2019 jylǵy Qazaqstandy ádemilep turyp sıpattap berýge bolar edi. Biraq bir adamǵa ǵana telinip qalǵan qazirgi saıası júıeniń 5 jyldy bylaı qoıǵanda, 5 aıdan keıin qandaı bolatynyn aıtý qıyn bop turǵan jaǵdaıda Sizdi de, eldi de, qala berdi ózimdi de aldamaı-aq qoıaıyn...

Áńgimelesken Janııa Ábdibek