Amerıka barlaýshysy Makkıernan men batyr Ospan

Shyńjandaǵy ult azattyq kúrestiń qolbasshysy, kúrdeli tulǵa Ospan batyr týraly tarıh ǵylymdarynyń doktory R.Bold jazǵan bul baısaldy zertteý Mońǵolııanyń «О́nóódór»  («Búgin») gazetinde (2012.05.16. №113) jaryq kórgen bolatyn. Dala kókjalynyń Amerıka barlaýshysymen áriptes bolǵandyǵy búgingi áskerılerge de bir oı salatyndaı.

AQSh Ortalyq barlaý basqarmasynyń (SRÝ) dırektory M.Haıden «Shyn mánisinde qyzmettik mindetin atqaryp júrip qaza tapqan bizdiń eldiń alǵashqy ofıseri Ortalyq barlaý basqarmasynyń qyzmetshisi Sovet atom jobasy týraly Shyńjanda málimetter jınaý isimen aınalysqan Dýglas Makkıernan ekendigin moıyndaǵan jón» dep 2008 jyly alǵash ret resmı málimdegen bolatyn. Haıden «Makkıernannyń negizgi mindeti jergilikti jerdiń ýran kenishin Máskeý paıdalanyp otyr ma, joq pa degen máseleni jasyryn tekserip, Ortalyq Azııada Sovet Odaǵy atom qarýyn  synaıtyndaı qandaı bir belgiler baıqala qalsa, ortalyqqa jedel habarlaý edi. Áıtkenmen 1949 jyly Qytaı kommýnısteri bılikke kelgennen soń onyń bul qyzmeti úziliske ushyraǵan bolatyn» dep málimdedi.

Dýglas Makkıernan kim edi?

Dýglas Makkıernan kúnraıyn baqylaýshy-meteorolog, shıfr mamany, AQSh  áýe kúshiniń podpolkovnıgi edi. 1943 jyly Úrimjige kelip kúnraıyn baqylaıtyn stansııa ornatyp, dúnıejúzilik II soǵys aıaqtalǵanǵa sheıin qyzmet atqarǵanda Sovet Odaǵynyń aýmaǵynan kúnraıy týraly málimetterdi jınap AQSh strategııalyq bombalaýshy ushaqtarynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýmen shuǵyldanady. 1947 jyly AQSh-ta Ortalyq barlaý basqarmasy alǵash ornaǵanda osy ujymnyń qupııa qyzmetshisine qabyldanady. Artynan ol Sovet Odaǵy Shyńjanda ýran kenishin  ashyp, Ortalyq Azııada atom synaǵyn  jasaýǵa daıyndalyp jatqanyn anyqtaý maqsatynda Úrimjidegi AQSh konsýlynyń hatshysy degen laýazymdy  jamylǵy etip  1947 jyly mamyr aıynda Úrimji shaharyna qaıtadan aıaq basady.

Ospan men Amerıka qarym-qatynasy

Úrimjidegi AQSh bas konsýly Pakston Baıtagbogd oqıǵasyn óz kózimen teksertý úshin Dýglas Makkıernandy qaqtyǵys bolǵan jerge attandyrady. Gomından taraby jol bastaýshy, aýdarmashymen qamtamasyz etip, eki el taraby bul kelisimdi qupııa saqtaýǵa ýádelesedi.

Ospan sońynan habarlaǵanda «Úrimji qalasyndaǵy Amerıkanyń  vısekonsýly Baıtagbogdanyń Altan-Ovoo bókterine shyǵyp, shekara aýmaǵynyń syzba kartasyn  salystyryp, ólkeniń jaǵdaıyn tekserip kórdi» degen edi. «Pravda» gazetinde (1947.06.17) «Konsýl Pakston Eızenhaýrdyń buıryǵymen Baıtagbogda oqıǵasyna aralasty» degen habardy AQSh  tarapy joqqa shyǵarýmen birge kerisinshe Sovet Odaǵynyń úlesi Baıtagbogda oqıǵasyna qanshalyqty degendi bilýdi maqsat etedi. Al Gomından bıleýshileri shekaralyq qandy qaqtyǵysty MHR taraby qasaqana uıymdastyrǵan basqynshy memleket dep beıneleýge utymdy paıdalanyp, Mońǵolııanyń BUU-na múshe bolýyn uzaq jyldar boıy kesheýildetýge túrtki bolady.Makkıernan Baıtagbogdada maýsymnyń 19-nan maýsymnan 25-ne deıin bolyp, óńirdegi jaǵdaı týraly tórt málimetti Vashıngtonga habarlaıdy.

D.Makkıernan jazǵan baıandamasynda «Mońǵol áskerleri Sovet úkimeti jasaǵan qarý-jaraq, buıymdardy paıdalanǵanymen tikeleı Baıtagbogda oqıǵasyna Sovet Odaǵynyń aralasqany týraly eshqandaı derek joq» dep jazady. Makkıernan Ospanǵa dál osy kezde tanysady. Oǵan Ospannyń aıtqan keıbir mańyzdy málimetterin keltirsek: «Sovet taý-ken ekspedısııasy 1946 jyly Altaıǵa kelip tórt túrli rýda qazýmen aınalysyp júr, onyń bireýi maǵan múlde beımálim ken tasy. Sarsúmbege (qazirgi Altaı qalasy– aýdarmashy) arnaıy ushaq áýejaıyn ornatqan, ony Sovet áskerıleri kúzetedi», «Altaı aımaǵynyń kóp bóligine Sovet bıligi baqylaý jasaıdy, Ile, Tarbaǵataı da sovettik bılikke baǵynyshty, biraq is-áreketi Altaıǵa salystyrǵanda onsha ashyq emes», «Mońǵolııanyń maqsaty  Baıtag taýyn ózzine tolyq qaratý arqyly Altaıdyń soltústik óńirin qaýipsiz etip, bul aýmaqtan Qytaı yqpalyn joıý. Odan keıin olar soltústikke qaraı alǵa jyljyp Barkól...baǵytyna jetip Gansý ólkesinen Shyńjanǵa baratyn jol qatynasyn múlde úzip tastaý» sekildi habarlar.

Ospan gomından ókilin deldal etip Makkıernannan «General Dálelhannyń bıligindegi Altaı aımaǵyn qyzyldardan azat etý úshin» qarý-jaraq járdemin suraıdy. Al gomından taraby Ospanǵa azyq-túlik berýmen shektelgen kórinedi. Makkıernannyń aıtýynsha «Ospan eshkimge baǵynbaı erkin ómir súrýdi qalaıtyn» bolǵandyqtan ony kommýnısterge qaıtadan jaqyndatpaý úshin qarý-jaraq berýge sheshim qabyldaǵan.  Sonymen birge Makkıernan «Baıtag taýyndaǵy qazaq ıisti jurt Ospandy adal, saıypqyran qolbasshy dep sanaıdy.Onyń sebebi  Ospan óz jerlesterin ór Altaıdaǵy baıyrǵy qonysyna qaıtadan ornalastyrady dep úmittenedi» dep qorytyndy jasaıdy. Áńgime barysynda Ospan oq-dári, myltyq berip basqynshy hanzýlardy aýyr soqqy berip  qýyp tastaýǵa kómektesken Sovet tarapyna alǵysyn bildirip, «Mońǵoldar oǵan 1947 jyly 100 vıntov myltyǵyn bergendigin» eske alady. D.Makkıernan ýran týraly málimet jınap júrgendikten Ospannyń derekteri onyń nazaryn tartyp, ekeýi til tabysyp, baılanys jasaýyna negiz bolady.

Amerıkalyq jýrnalıst Margeret Pıgg Lıons 1947 shilde aıynda Shyǵys Túrkistanǵa  baryp reportaj jasaǵanda Makkıernanǵa tanysyp (keshikpeı ekeýi úılenedi) onymen birge Ospanǵa kezdesip, ýran týraly áńgimelesken eken. Aǵylshyndyq jýrnalıst Morısson 1948 jyly jazda eki amerıkandyqpen birge Ospanǵa kezdeskenin jazady.

Qazaq el aǵalary men rýbasylarynyń keıbir ókilderi Ospanǵa aqyldasa kele bas konsýl Pakstonǵa 1949 jyly jazda kezdesip, túrli járdem, qarý-jaraq suraıdy jáne de Ospannyń keńesimen «Birikken ıslam frontyn» qurýdan bas tartyp, Shyńjandaǵy mońǵoldarmen bas qosyp «Birikken qarsylyq frontyn» ornatý áreketin jasaıdy. Qazaq elbasylary  qaıtadan bas konsýl Pakstonǵa 1949 jyly tamyz aıynyń 5-kúni kezdesýge ýádeleskenimen Ospan kezdespeıtin bolǵandyqtan bul shara ótpeı qalady.

Japonııaǵa atom bombasyn tastaǵan soń AQSh atom monopolııasyn birjolata bekite túsýdi kóksep, Sovet Odaǵynyń ýran óndirý isine saqtyqpen qarap, qarsy áreket etetin boldy.   Memlekettik departament 1946 jyly Úrimjidegi bas konsýl Pakstonǵa ýran týraly qandaı bir málimetti muqııat izdeý týraly mindet etedi. AQSh QQytaı ýranyn basqalarǵa paıdalandyrmaý týraly Chankaıshıge úgit júrgizedi. Ospan Altaı taý-ken rýdasynan alǵan belgisiz tastardy Makkıernanǵa berip «Orystar osy rýdanyń sońynan jantalasyp áreket etetinin» baıandaıdy. Makkıernan bul tastardan radıasııalyq sáýle bólinetinin anyqtap, Baıtagbogda qaqtyǵysy ýran kenishiniń máselesine qatysty bolýy yqtımal degen boljamyn Vashıngtonǵa habarlaıdy. Bul másele halyqaralyq deńgeıde kókeıkesti bolady.

Kanadanyń «Gazeta» degen únparaǵynda (1947.06.12) «Shyńjandaǵy ýran kenishin qyzyl basqynshylar ıelenýge jantalasty» degen taqyrypta maqala basylyp, Baıtagbogda qaqtyǵysy týraly «Mońǵol  men Shyńjan áskeri soǵysyp jatqan Shyńjannyń batysyndaǵy  osy ólkede...birneshe aıdyń aldynda ýran kenishi tabylǵan edi. Ýran atom bombasyn isteýge jaraıtyn shıkizat» dep jazady.

Makkıernan Úrimjiden 1947 jyly tamyzda AQSh-qa  qaıtyp, 1948 jyly jeltoqsanda Shyńjanǵa oralǵanda sol zamanda atom synaǵyn sezine alatyn eń názik mıkrofon quraldaryn  arnaıy alyp keledi.  Ol AQSh-ta bolǵan ýaqytynda O.Lattımorǵa kezdesip Shyńjan máselesi jóninde aqyl-keńes alady. Makkıernan qyzmetin aýqymdy atqaryp Shyńjannyń Semeıge jaqyn aýmaǵynda arnaıy mıkrofon saımandardy jasyryn ornalastyryp úlgeredi, Altaı aımaǵy Kóktoǵaıdan ýran kenishiniń rýdalarynyń úlgisin de qolǵa túsirip AQSh-qa joldaıdy. Makkıernan 1949 jyly 10-tamyzda AQSh memlekettik hatshysy D.Achesonǵa atom synaǵyn anyqtaıtyn kásibı quraldardy iske qosqanyn habardar etedi. AQSh Úrimjidegi konsýldyq qyzmetin 1949 jyly 15-tamyzda toqtatqanymen Makkıernandy osy ólkede qaldyryp, oǵan Sovet Odaǵynyń atom qarýyn synaý týraly málimetterdi ary qaraı jınaý týraly erekshe tapsyrma beredi. Sovet Odaǵy atom qarýyn Semeı polıgonynda 1949 jyly 29-tamyz kúni alǵash ret synaǵanda bul týraly arnaıy saımandar arqyly jedel aqparat alǵan D.Makkıernan óz málimetin kodylap Andrıýs áskerı bazasyna joldaıdy. Áıtkenmen bul aqparattardy amerıkandyqtar bir aı boıy teksermegen, atom synaǵy týraly málimetti Alıaskadan Japon araldaryna deıin samǵaıtyn ushaqtyń aýa sorǵysh quralyna jabysqan tozańnan bilip anyqtaǵan. Biraq Makkıernan men Alıaska aqparatynyń ekeýi de teń dárejede mánge ıe edi. Sol sebepten AQSh prezıdenti Trýmen 1949 jydly 23-qyrkúıekte Sovet Odaǵy «О́tken birneshe aptada»  atom qarýyn synaǵany týraly málimdemeni  álemge taratady.

Ospan men Makkıernan qarym-qatynasynyń aqyry

Makkıernan  1949 jyly qyrkúıektiń sońynda Úrimjiden shyǵyp Ospan jibergen orys azamattarymen jol bastatyp batyrdyń bekinisine jetip bir aı ýaqyt bolady. Bul derek ol ekeýiniń baılanysta bolǵanyn dáleldeıdi.

Bul kezdesýde Ospan oǵan  «Qytaı kommýnısterimen til tabysa almasa ol Mońǵolııaǵa beriletinin»  baıan etken. D.Makkıernan Ospan bergen kezeýilshilerge jol bastatyp Gımalaı taýynyń baýraıyna jetip qystap, 1950 jyly naýryzda saparyn jalǵastyryp, 29-kókek kúni tıbet qaraýyldarynyń oǵynan mert bolady. Birge júrgen úsh orystyń ekeýi qaza taýyp, qasyndaǵy Ortalyq Barlaý basqarmasynyń qyzmetshisi Bessek, orys Zvansovtar tiri qalyp, Lhas asyp, AQSh-qa jetedi.   AQSh memlekettik hatshysy Acheson 1950 jyly 12-qańtarda Shyńjanda AQSh barlaýshylary qyzmette boldy dep habarlaǵanda «Sınhýa» agentigi jaýap retinde  1950-jyly 30-qańtarda Makkıernandy AQSh ımperıalızminiń tyńshysy dep atap  «Ol minip júrgen mashınasyn tastaı salyp gomındannyń qarǵybaýly ıti Ospan bandynyń uıasyna barǵan. Ol Ospandarǵa ...keshikpeı dúnıejúzilik III soǵys bolady, sol sebepten qarýlaný kerek dep úgit júrgizgen. Makkıernan Ospanmen jıyrma kún birge bolǵanda túrli nasıhat aıtyp, keterinde Ospan bandylaryna kólemdi altyndy qaqtyǵys týyndatatyn qarjy retinde usynǵan» dep habarlaıdy.

Qyzyl baǵyttaǵy Qytaı azat etý armııasy Shyńjandy baqylaýǵa alǵan soń Ospanmen kelissóz júrgizgenimen til tabysa almaı aıaǵy qarýly qaqtyǵysqa ulasady. Aqyry QHR basshylary Ospandy «bandy» dep atap, olardy joıý qımyly 1954 jyly támamdalady. MHR barlaýshylary QHR Qoǵamdyq qaýipsizdik komıtetiniń tilegimen Ospandy qurtý úshin birigip  áreket etedi.

«Jenmın Jıbao» gazeti (1951.5.5) «Shyńjandaǵy Amerıka ımperıalısteriniń qol-aıaǵy bolǵan qarýlanǵan bandy, tyńshy Ospandardyń qylmysyn...Úrimji qalasynda Qytaı kompartııasynyń múshesi Chen Benso, Sze Mınderdiń aralasýymen halyq soty arqyly jazalap 1951 jyly 29-kókekte atý jazasyna buıyryp, úkim tolyq oryndalǵanyn» habarlaıdy. Qytaı tarapy Ospannyń súıegin 1953 jyly ulyna tabys etedi.Shyńjannan úrikken 1400 qazaq azamaty Gımalaı asyp Úndistan, Pakıstanda turaqtap, 1950-jyly Túrkııaǵa jetken soń osy el azamattyǵyna qabyldaıdy.

Ospandy birigip kúresken sarbazdary «batyr» dese, Mońǵol, Qytaı tarıhshylary «bandy» dep jazyp keledi. Ospandy zerttep kitap jazǵan amerıkandyq jýrnalıst Lıard ony zamanyna saı kelmegen saıypqyran kúresker dep qorytyndy jasaıdy. Ony birjaqty baǵalaý ústirt bolady. Eshkimge de baǵynbaı, ózin ózi bılep, eshqandaı da shekarany elemeı erkin kóshe beretin Ospan joly qaıshylyqty, qaıǵyly edi.

Ospan týǵan ólkesi Shyńjan Altaıyn azat etý kúresinde kimmen bolsyn odaqtasqanymen jeme jemge kelgende bılik taǵyn eshkimmen  bólispeıtin dara tulǵa edi. Ospan hanzýǵa qarsy ult azattyq maıdanyn uıymdastyrǵaly 1943-1947 jyly MHR-dan, qyzyldarǵa qarsy kúreskeli 1947-1949-jyldary AQSh-tan járdem alady. Mońǵolııa Sovet Odaǵynyń túrtpegimen zańdy bılikke qarsy qarýly kóterilis týyndatyp, bóten eldiń ishki áreketine qol suǵyp otyrdy.   Amerıka Sovet Odaǵy Shyńjanda ýran óndirýmen aınalysyp, atom qarýyn synaıtynyn bilý úshin Ospandy múddesine paıdalanyp otyrdy.  Kishi, uly memleketterdiń  saıasat oıynynda otty neǵurlym kóseı túsýi Ospannyń áreketin tipti qaıshylyqty etip, onyń ómiriniń aqyry qasiretpen aıaqtalýyna negiz boldy. Áıtkenmen Shyńjan ulttarynyń kúresi búginde toqtalmaı jalǵasýda.

Mońǵol tilinen aýdarǵan

Aqedil Toıshanuly.

Foto sýretterde:

 Mákkırnan jáne zaıyby

Ospan batyr, marshal Choıbalsan.