Olar Qazaqstanda qalý úshin kez kelgen áıelmen úılenýge daıyn

 «Qytaıda qytaımen nekelengen basqa ulttar 8 mıllıon 952 myń 100 adam bolǵan» dep jazypty qytaıdaǵy "Sen - qazaq" saıtynda.

Qytaılarmen az ulttardyń nekelený úrdisi barǵan saıyn údep keledi. 1950 jyldan beri 8 mıllıon 952 myń 100 adam bolǵan. Munyń ishinde 81.59%-y qytaılarmen aralas nekelengen. Eń joǵarysy orys — 78,71%. gaýshán, sibe — 58.11%, shúrshit — 41.94%, daǵur — 41.5%, jıńzý — 41.45%, muńǵul — 37.49%, ıúgý — 34.08, evenki — 32.56% qatarly ulttar bar. Keıingi qatarda jýańzý — 12.66%, býızý — 14.86%, duńzý — 15.16%, maýnan — 18.44%, giláý — 17.42% qatarly ulttar. Qytaılarmen nekelenýi birshama az ultar: káris — 7.95%, dúńgen — 11.85%, pýreı (tıbet, zańzý) — 6.49%, uıǵur — 0.62%, mıaýzý — 14.02%, ızý  - 16.29%, ıaýzý — 19.34%, baızý — 18.76%,týjıa — 18.61%, hanı — 9.08%, qazaq — 0.21%, daızý — 13.49%, lızý — 12.78%, lısý — 7.42%, ýazý — 10.27%, týzý — 25.10%, qyrǵyz -1.05%, mulaý — 24.78%, chıańzý — 18.35%, býlań  - 17.56%, sala —  1.14%, achań  - 19.76%, pýmı — 10.91%, tájik  - 6.11%, nýzý — 5.66%, ózbek — 1.84%, dyań — 8.77%, tatar — 7.85%, dýluń  - 27.28%.

Qarap otyrsaq, Islam dinine senetin ulttardyń qytaılarmen nekelenýi salystyrmaly túrde alǵanda tómen bolǵan. Mysaly, dúńgen  - 11.85%, tatar — 7.85%, tájik — 6.11%, ózbek  - 1.84%, sala  - 1.14%, qyrǵyz  - 1.05%, uıǵur — 0.62%, qazaq — 0.21%. Bul ıslam dininiń qudireti. Al, jat dinge senetinder nemese áteıisterdiń qytaılarmen ońaı sińisip ketetinin kórýge bolady. Munyń dáleli  orys pen muńǵul. Al, Qytaımen nekege turǵan qazaqtardyń sany 0.21 %-y  – 3300 adam. Munyń basym kóbi qytaıdan qyz alǵandar emes, qaıta qytaıǵa tıgender ekenin aıta ketken jón. Qarapaıym mysal: 14-15 myń adamy bar aýylda qytaıǵa tıgen qyz sany kemi 10-dy quraıdy (men ósken aýylda dál osyndaı edi. Qytaıdan qyz alǵan bir jigit bar bolatyn). Qytaıdaǵy qazaqtyń shamamen 80%-dan artyǵy aýyldarda, 40%-y mal sharýashylyq aýdandarynda turady. Bul óz kezeginde qytaımen nekelesý úrdisin baıaýlatyp turǵan kedergi. Qazaqstannyń aqparat quraldarynyń aıtýynsha, 10 qazaq qyzynyń biri basqa ultqa tıedi eken. Bul  óte qaýipti jaǵdaı! Amerıka men Eýropanyń basyndaǵy is basymyzǵa kelmesin! Olardyń qyzdary qara násildilerdiń talaýyna túsken! Joǵaryda biz qytaıdaǵy qazaq saıtynyń málimetin berdik. Endi, osyǵan oraı ózimizdiń paıymymyzdy jetkizsek.

Bizge qaýip Qytaıdan. Olar  jezókshe qyzdarǵa da zárý

Qytaılardyń qyzdaryna úılenip jatqan­dardyń arasynda qytaıdaǵy ulttardan  góri qara násildilerdiń úlesi basym. Bir Gýańjoý qalasynda 300 myńnan astam qytaı qyzdary negrlerdiń qushaǵynda ketken. Al, Eýropada bul san álde qaıda artyq. Sebebi, negrlerdiń armany aq násildi ne sary násilden qyz alý ekeni túrli saıttarda aıtylyp júr. Bul másele Qytaıdy da alańdatyp otyr eken. Qytaıda 10 mıllıonǵa tarta muńǵul­dardyń qazir tek 30% ǵana taza qandy muńǵuldar. Tipti, qytaıdyń shyǵys soltústigindegi qytaılardyń 70-80%-y qytaılanǵan muńǵul tektiler dep te aıtylyp júr.  Bularǵa 70% qytaılanyp ketken shúrshitterdi de qosyp  aıta ketý kerek. Jaqyn bolashaqta osy ulttardy qytaılar basy bútin jutyp ketýi múmkin. Al, uıǵur, qazaqtardy ázirshe dini men salt-sanasy saqtap tur. Desede, qytaıda din negizinen shektelip, saıasat ultty jutýdyń jobasymen jumys jasap otyrǵanyn esepke alsaq, olardyń da basyna aýyr kún týyp kele jatyr. Qytaıdyń 52%  er, 47% dan artyǵy áıel. Sheteldikke ketip jatqany tipti kóp. Shańhaıdyń ózinde 8 qytaı qyzdyń biri jattyq bolady. Sonda, 40 mıllıon qytaı erkegi qaıtedi? Árıne, bizge aýyz salady. Qytaıda jylyna 1 mıllıonnan astam bala joǵalady. Ishki qytaıdyń kóp aýdandarynda bul qalypty turmysqa aınala bastady. Tipti, jas qyzdardy urlap áketip, baılap áıel etkenin Qytaı saıttarynan jıi kóresiz. Olar sol qyzdardy 1-2 bala tapqan soń, qalýǵa kónbese ne óltiredi ne qashyp ketedi. Adamnyń kóptigi men turmystyń taqsyretinen olar úshin aqsha tabýdyń barlyq joly ashyq. Aıta berdi, balalardy dári úshin satyp ta baıýda. Al, buǵan úkimet qaýqarsyz. Sol sebepti, Qytaılar shetelge ketýdi armandaıdy. Qytaılar men negrler úshin shetelge baryp aq tándi nemese sary tándi qyzdarmen úılenip, sol jerde qalý — eń úlken baqyt. Ol úshin olarǵa kezigetin qyzdar ataqty jezókshe bolsa da báribir, bala tapsa boldy. Qanshalyq bodaý berse de soǵan jetýge umtylady. Jýyqtan beri Qytaılar Qazaqstanǵa da aǵyla bastady. Tipti, olar til bilmese de, osy jerde qalý úshin kez kelgen áıelmen úılenýge daıyn ekendikterin ashyq aıtýda, tek Qytaıǵa qaıtpaýdyń joly bolsa boldy. Qytaı, Káris syndy jan sany kóp ulttar úshin, bul qan almastyryp, ulttyń sapasyn kóteretin, shetelge qonys tebýine kómektesetin paıdaly jaǵdaı. Al, jan sany az ulttar úshin tragedııaǵa jeteleıtin, assımılıasııaǵa uryndyratyn kúrdeli  másele.

Aralas nekeniń  qazaqtarǵa áseri qandaı bolady?

Aralas neke jan sany kóp ulttar úshin úlken paıdasy bar saıasat. Qan almasý, gendi jańartý, tuqymdyq suryptaýdan ótip ózi unatatyn ulttarǵa beıimdelý, sińý men sińirý — jan sany kóp ulttardyń paıdasyna sheshiledi. Al, biz sııaqty saýsaqpen sanarlyq az qazaq úshin qyz alsaq alaıyq, qyz berý ulttyq sanymyz ben sapamyzǵa, dinimiz ben dilimizge keri áser beretin joǵaltý. Qazaqtar úshin Qazaqstandaǵy aralas nekelerdiń qazaq ultyna paıdasy bolar. Bul jaǵdaıda da qyz alysý jaǵy durysyraq. Kezindegi orystyq saıasattyń kesirinen alystap ketken tatar, bashqurt, noǵaı, qumyq,  qyrǵyz, qaraqalpaq qatarly dini de, tili de, tegi men salt-sanasy da jaqyn ulttarmen qudandaly bolý qazaqtar úshin paıdaly jaqtary kóp, olardan kelgen kelinder qazaqtardy óz ulttaryndaı túsinise alady.  Bul bir jaǵynan osy ulttar arasyndaǵy qarym-qatynasty kóbeıtip, ózara túsinistikti arttyrady, bir tutastyqqa jaqyndatady. Ekinshi jaǵynan osy týysqan ulttarǵa turmysqa shyqqan qyzdarymyzdan qaıyr bolady, úshinshi jaǵynan, baıaǵydaı musylman bolyp qala beredi. Shynyn aıtqanda, bulardy bir ult retinde uıystyryp álemdik ıntegrasııa men jahandaný barysynda kúsh biriktirýge bolady. Bul ulttardyń barlyǵy birin-biri sińirýdi qalaıdy ári keń kólemde oılaǵanda bir ultpyz dep sezinedi. Al, týysqan ulttar arasynda túrki men ázerbaıjan syndy oǵyz tekti túrikterimen, ózbek, uıǵyr qatarly qarluq tekti túrkileriniń sany qazaqtardan kóp bolǵandyqtan, olarǵa ketken qyzdarymyzdan kóbinese qaıyr bolmaıdy. Bir jaǵynan qazaqtar qan tazalyǵy jaǵynan bul ulttardy unata bermeıdi. Ekinshi jaǵynan, olardyń jan sany kóptiginen Qazaqstandaǵy óz tabaqtaryna ortaqtasýynan qorqady jáne basyp ketýi múmkin. Úshinshi jaǵynan, olar bizge básekeles ulttar bolyp, olardyń jalpyulttyq kózqarasyn unatpaıdy. Tipti, ótken jyly Túrkııa túrikterine turmysqa shyqqan orys qyzdardyń sany 300 myńnan asyp, týylǵan balalardyń sany 1 mıllıonnan asqan. Mine, orystardyń ózin sińire bastaǵan túrikterden saqtanǵanymyz durys. Tek musylmandyǵy bolmasa. Parsy tekti ıran, tájiktermen nekelený óte az kezdesedi. Qyz alysýǵa bolar, biraq, qyz berýge qıyndaý. Qaıyr bolmaıdy, bolsa da Qazaqstanda tursa ǵana qazaqylanýy múmkin. Al, altaı, hakas, muńǵul qatarly ulttar dindik senim jaqtan basqa bolǵandyqtan qyz berýge qıyndaý, dese de bul ulttar basqa ulttarǵa tez sińýge beıim bolǵandyqtan Qazaqstan ishinde birden qazaqylanyp ketedi. Bir jaǵynan, altaı men hakastar tek dini basqa bolmasa tegi men násili qazaqpen birdeı ulttar. Bul olardyń qazaqtarǵa sińýine sebep bolady. Ekinshi jaǵynan, basqalardyń otarynda  bodan bolǵandyqtan jáne sandary az  bolǵandyqtan, olar qazaqqa búıregi burylyp, jaqyn tartyp turady jáne ózderine qarata kómek dámetedi. Úshinshi jaǵynan, bul halyqtar saıasat pen qoǵamdyq kózqaras jaǵynan beıýaz halyqtar bolǵandyqtan sińýge beıim. Qazaqylandyrýǵa ońaı. Rossııadaǵy qazaqtar jóninen alǵanda, orystildi áıelmen nekelengender negizinen 2 urpaqqa barǵannan keıin aq orystanyp ketedi. Al, orysqa tıgender birden orystanady. Bul Qazaqstanda keri prosess retinde qabyldanady. Al, Qazaqstandaǵy káris, nemis qatarly ulttarmen nekelesý olardyń qazaqqa sińýin tezdetedi. Turmys óresi jaqsy batys elderinde qazaqpen nekeleskender negizinen Qazaqstannan baryp oqyp jatqan qyzdardyń esebinen kóbeıýde. Bul bir jaǵynan Qazaqstannyń áleýmettik jaǵdaıynyń asqynýynan da ósip otyr. Ol qyzdarymyzdyń 98%  qazaqqa qaıyrym jasamaıdy, tipti, qyzdarymyz solarǵa qarap sheteldi ańsaı bastaýy da ǵajap emes. Al, sol batys elderinen qyz alyp úılengen jigitterimiz Qazaqstanǵa negizinen oralmaıdy. 2-3 urpaǵynan bastap solarǵa sińip ketedi. Bir qyzyǵy, qazaqtar ózbek, túrik, uıǵyr, tájik, kúrd sııaqty ulttardyń qazaqylanýyn qalamaıdy. Olardy ulttyń tábıǵı sapasyn túsiredi dep esepteıdi. Sebebi, olar týysqan arasynda qyz alysa beredi. Onyń ústine, bul ulttar qatty saýdager bolǵandyqtan bolsa kerek. Sondaı-aq, bul halyqtar oǵyz tektiler men qarluq tektiler. Qysqartyp aıtqanda, qazaq  sanyn barynsha kóbeıtý kerek. Mine, ultymyzdyń bolashaǵyna áser etip, taǵdyrymyzdy belgileıtin basty kórsetkishterdiń biri.