Qazaqstanda dopıng daýy nege jıilep ketti? Onyń artynda ne tur?

Rıo olımpıadasynda chempıon atanǵan aýyr atlet Nıdjat Rahımov jýyrda synamalardy almastyrdy dep aıyptalyp, dopıngke qarsy erejelerdi buzǵany úshin medalin qaıtaryp, 8 jylǵa sporttan shettetildi. Sportshy bul sheshimmen kelispeıtinin,apellıasııalyq shaǵym túsiretinin málim etti. Bul – dopıngke qatysty sońǵy jyldardaǵy alǵashqy daý emes. Qazaqstanda dopıng daýy nege jıilep ketti, sportshylardyń daýǵa iligýine ne sebep? Onyń artynda kimder turýy múmkin? Dál osy suraqtarǵa jaýap izdep kórdik...

Dopıng degen ne? Tarıhy qaıdan bastaý aldy?

Sózdikke júginsek, «Dopıng» – aǵylshyn tilinen aýdarǵanda «dope» – esirtki berý degen maǵynany bildiredi. Sport salasynda, bul termın esirtkige ǵana emes, sonymen qatar olardy qabyldaý arqyly sporttyq nátıjelerdi eseleıtin kez kelgen tabıǵı nemese sıntetıkalyq zattarǵa qatysty qoldanylady.

Tarıhta alǵash ret dopıng at jarysynda qoldanylǵan. Bul týraly aqparat shet el basylymdarynda 1903 jyly jaryq kórgen. О́z sáıgúliginiń basqalardan oza shapqanyn qalaǵandar kúshti ulǵaıtatyn zattardy jylqy terisine egip nemese tikeleı aǵzaǵa jiberý arqyly joǵary nátıjege qol jetkizgen.

Dopıng týraly álem jurtshylyǵy 1960 jyly Rımde ótken Olımpıada oıyndarynda estip-bilgen. 100 km qashyqtyqtaǵy velojarys ystyq ýaqytta ótkendikten, kóptegen sportshylar velosıpedterinen qulap, esterinen tanǵan. Olaryń qatarynda danııalyq Knýd Iensen men Iýrgen Iorgansen bar. Iensen osy oqıǵadan keıin qaıtys bolǵan. Aǵylshyn veloshabandozy Tom Sımpson 54-shi Týr de Frans jarysynda eki ret velosıpedinen qulap, beti beri qaramaı ketken. Bul eki jaǵdaıda da ólimniń naqty sebebi habarlanbaǵan. Ýaqyt óte kele, qaıtys bolǵan sportshylardyń qanynan kúshti arttyratyn qosymsha zattar tabylǵany anyqtalǵan.

Osyndaı keleńsizdikterdiń aldyn alý úshin 1999 jyly Dúnıejúzilik dopıngke qarsy agenttik (WADA) qurylǵan. Agenttiktiń basty maqsaty – ádiletsizdiktiń aldyn alý jáne sportshylardyń shynaıy, taza nátıjege qol jetkizýin qadaǵalaý.  

Dopıng synamalary qalaı alynady?

Erejelerdi, standarttar men nusqaýlyqtardy ázirleýge, sportshylardyń derekter bazasyn júrgizýge Dúnıejúzilik dopıngke qarsy agenttik jaýapty. Synamalardy jınaý men taldaýdy qosa alǵanda, tártip buzýshylyqtardy baqylaý boıynsha tikeleı jumysty ulttyq dopıngke qarsy uıymdar men standarttarǵa saı zerthanalar júrgizedi. Atalmysh uıymdar sportshylarmen, al zerthanalar serııalyq nomerleri bar synamalarmen jumys isteıdi (sportshylardyń derekteri zerthanalarǵa jiberilmeıdi).

WADA tyıym salynǵan zattar tizimin jańartyp otyrady. Al kez kelgen sportshy paıdalanǵan zattaryna tolyq jaýapkershilik alady. Dopıng tabylǵan jaǵdaıda, aqparat tártiptik sharalar qoldanatyn sport federasııalaryna jiberiledi (Bul WADA jáne ulttyq dopıngke qarsy agenttikterdiń quzyryna jatpaıdy).

Halyqaralyq jarystarǵa qatysýǵa nıet bildirgen sportshylar dopıng-test tapsyrýy kerek. 2009 jyldan bastap, olar WADA-ǵa ózderiniń ornalasqan jeriniń kestesin 3 aı buryn jiberip, synama alý úshin qoljetimdi bolǵan árbir kúnniń 1 saǵatyn bólýge mindetti.

Sportshylardan dopıng anyqtalǵan jaǵdaıda 2 jylǵa sporttan shettetilýi, al ekinshi ret qaıtalansa, 4 jylǵa nemese sporttyq sharalarǵa qatysýǵa máńgi tyıym salynýy múmkin.

Keı jaǵdaılarda sportshylarǵa tyıym salynǵan preparattardy qabyldaýǵa ruqsat beriledi. Sportshy ol úshin preparattardy qabyldaý onyń densaýlyǵy úshin qajet ekenin rastaýy kerek. Shańǵyshylar men bıatlonshylardyń kóbi astmamen aýyratyndyqtarn, ulttyq dopıngke qarsy agenttik nemese halyqaralyq federasııanyń ruqsatymen olar WADA-nyń tyıym salynǵan zattar tizimine engizilgen preparattaryn qabyldaı alady.

Qazaqstandaǵy dopıng tóńiregindegi daý

Jýyrda Tokıo tórinde olımpıadanyń qola júldegeri atanǵan Igor Sonnyń dopıng qoldanǵany anyqtaldy. Test 2022 jylǵy 9 aqpan men 2 naýryz aralyǵynda jarystan tys dopıng-baqylaý aıasynda ótkizilgen.

Qazaqstan Respýblıkasy Aýyr atletıka federasııasynyń saıtynda: «Aýyr atletıka federasııasy bul oqıǵaǵa qatysty qyzmettik tekserý júrgizýdi kózdep otyr» delingen.

Igor Sonnan basqa taǵy bes sportshy: Áýelhanov Abylaı, Potasova Iýlııa, Chalkarova Rýfına, Drozdov Alekseı, Makrýshın Matveıden de dopıng anyqtalǵan.

Buǵan deıin de IWF sheshimimen Olımpıada chempıony bolǵan qazaqstandyq aýyr atletter: Ilıa Ilın, Zúlfııa Chınshanlo, Maıa Maneza eki jylǵa, Svetlana Podobedova segiz jylǵa sporttan shettetilip, alǵan júlderinen aıyrylǵan edi.

 

Dopıng daýy qaıtalana bergen soń 2019 jyldyń qyrkúıeginde «Dene shynyqtyrý jáne sport týraly keıbir zańnamalyq aktilerine ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań qabyldanyp, oǵan saı, júlde alǵan sportshy dopıng qoldanǵany anyqtalǵan jaǵdaıda memleketten alǵan syıaqyny qaıtarýǵa mindetteldi. Sondaı-aq zańda sportshyǵa dopıng taǵaıyndaǵandarǵa 200 aılyq eseptik kórsetkish mólsherinde aıyppul salynady. Zań jobasynda dopıng qoldanǵany úshin dıskvalıfıkasııa, sporttyq nátıjesin joıý jáne biliktilik upaılaryn alyp tastaý, sportshylar men jattyqtyrýshylarǵa ómir boıy aı saıynǵy materıaldyq qamsyzdandyrýdy tóleýdi toqtatý, sportshylarǵa, jattyqtyrýshylarǵa jáne klýb komandalarynyń basshylaryna aı saıynǵy aqshalaı kómekti toqtatý, sporttyq ataǵynan aıyrý, Olımpıada, Paralımpıada jáne Sýrdlımpıada oıyndarynyń chempıony jáne júldegeri turǵyn úıdi paıdalaný shartyn buzý, sport túrleri boıynsha Qazaqstannyń qurama jáne shtattyq qurama komandalarynyń quramynan sportshylardy, jattyqtyrýshylardy shyǵarý tárizdi jaýapkershilik túrledi qarastyrylǵan.

Zańǵa sáıkes Olımpıada, Paralımpıada jáne Sýrdlımpıada oıyndarynyń chempıondary men júldegerlerine 10 jylǵa jalǵa beriletin úı merzimi aıaqtalǵanda ǵana sportshynyń menshigine ótedi. О́ıtkeni dopıng synama nátıjesin saqtaý merzimi – 10 jyl. Eger synama jaqsy nátıje berse, barlyǵy sportshynyń ózinde qalady. 

 

Rýslan Medelbek dopıng daýlarynyń jıileýiniń negizgi sebepteriniń biri aqsha ekenin aıtyp otyr.

– Qazaqstanda dopıng daýynyń órshýine ne sebep, osy jaǵdaı tek aýyr atletıka salasynda ǵana ma?

– Birinshi másele, dopıng daýy bizde qazir tek aýyr atletıkada órship tur. Aýyr atletıkada negizinen, sportshylardyń ǵana emes, jattyqtyrýshylardyń da «kóp chempıon shyǵarý, kóp aqsha alý» degen úlken múddesi bolǵan. Jattyqtyrýshylardyń búkil maqsaty – Olımpıada bolsyn, Álem chempıonaty bolsyn qalaı da medal alý. О́ıtkeni Álem chempıonaty men Azııa nemese Olımpıada oıyndaryndaǵy árbir medal – jattyqtyrýshy úshin aqsha. Menińshe olardyń qolynda óte úlken ádis bolǵan. Biraq sol ádisteri durys jumys istemedi. Qazir barlyǵy ashylyp jatyr. Sondyqtan dopıngke júginýdiń túpki sebep – joǵary nátıje kórsetý arqyly aqsha tabý.

– 2019 jyly dopıngke qatysty zańǵa engizilgen ózgertýlerdiń áseri qandaı bolady? Buryn chempıon atanyp, keıin dopıng qoldanǵany anyqtalǵan Ilıa Ilın, Zýlfıa Chınshanlo, Maıa Maneza, Svetlana Podobedova syndy birneshe aýyr atlet zańda kózdelgendeı alǵan syıaqylaryn memleketke qaıtara ma?

– 2019 jyly qabyldanǵan dopıng týraly zań endi-endi jumys isteı bastaıdy. О́ıtkeni olımpıada oıyndary bıyl ǵana ótti. Sol jerde júldesin qaıtaryp alý degen bar. Ol tek osy Tokıo jáne Beıjiń Olımpıadasynan bastap júzege asady. Al Rıo, London, Beıjiń olımpıadalary bul zańǵa kirmeıdi. Sondyqtan qazir, Ilın, Zýlfııa nemese Nıdjat qarjysyn qaıtaryp bersin dep shýlaǵannyń ózinde, ony qaıtara almaımyz. О́ıtkeni ol kezde mundaı zań bolmaǵan. Al Tokıo olımpıadasynda júlde alǵan sportshylardyń birinen dopıng tabylyp jatsa, olardyń júldesin, syıaqysyn qaıtaryp alý máselesin memleket kóterýi múmkin.

– Jaqynda dopıng anyqtalǵan Nıdjat Rahımov, Igor Sondardyń jaǵdaıy ne bolmaq?

– Igor Sonǵa keletin bolsaq, onyń Tokıo olımpıadasynda alǵan qola medalinen keıin dopıng tabylǵan joq. Sondyqtan «Ol qolasyn, syıaqysyn qaıtaryp beredi» degen máseleler qazir kóterilmeıdi dep oılaımyn. Igor Sonnyń ústinen is qozǵaýǵa memlekettiń quqyǵy bar. Al medal tartyp alý Halyqaralyq Olımpıada komıtetiniń quzyrynda. Eger ǵaıyptan taıyp, Qazaqstan: «Biz osy Igordan dopıng taýyp aldyq. Mine, ádilettik úshin biz onyń biz qola medalin qaıtaryp beremiz» dep Halyqaralyq Olımpıada komıtetine hat jazatyn bolsa, alǵan syıaqysyn qaıtarsyn dep is qozǵasa ǵana ol syıaqysyn qaıtarýy múmkin. Biraq qazirgi ýaqytta olımpıada oıyndarynan keıin tapsyrǵan onyń dopıng synamasy taza bolyp tur. Olımpıadadan medal alǵan sportshy birden sol kúni dopıng tapsyrady. Dopıngtiń nátıjesi bir aptanyń ishinde shyǵady. Igordiki sol kezde taza shyqqan. Al qazirgisi 2022 jyly alynǵan dopıng synama tabylyp jatyr.

Nıdjat apellıasııaǵa berdim dedi. Apellıasııadan qaıtadan jeńiske jetý múmkindigi joqqa tán. О́ıtkeni sporttyq arbıtraj sotynyń sheshimin daýǵa salý óte-móte qıyn. Árıne, Qazaqstan úshin, Nıdjat úshin shyǵyn bolady. О́ıtkeni advokatqa aqsha tóleý kerek. Ilın, Podobedova, Chınshanlonyń barlyǵy kúresip kórdi. Biraq dopıngpen bir ret kúdikke ilingen adam, sýdıalardyń aldynda máńgilikke «Taza» dep qabyldanbaıdy. Sondyqtan óte qıyn. Nıdjat menińshe altynynan aıyryldy.

– Igor Sonmen qatar, dopıngpen ustaldy degen bes sportshy bar. Bul tizimdegiler jaıly ne oılaısyz?

– Bul – aýyr atletıka federasııasynyń: «Mine dopıngpen kúresip jatyrmyz, dopıngke tózbeımiz» degen saıasatyn kórsetýdiń amaly ma dep oılaımyn. Aldaǵy ýaqytta jappaı medaline, ataǵyna qaramaı sportshylardyń túgelin, Qazaqstannyń óziniń ishinde shynymen kúresip, jappaı ustap jatatyn bolsa, sonda ǵana nátıje bolady. Bir tizim jarııalaǵanmen, «aýyr atletıkada dopıngpen kúres sumdyq júrip jatyr» dep aıta almaımyz. Áliptiń artyn baǵý kerek.

– Dopıng daýyna sheneýnikterdiń janama nemese tikeleı qatysy bolýy múmkin be?

– «Buny aıta almaımyn. Ol úshin memleket úlken komıssııa quryp, bunyń artyn tergeýshiler tergeýi kerek. Eger memleket «aýyr atletıkadaǵy dopıngtiń túbin qazamyz, bunyń artynda kim tur» degen úlken tergeý júrgizip, shynymen kúresemiz dep ashýǵa múddeli bolsa, onda Qazaqstan úlken tergeý komıtetin qurýy kerek. Al memleket tarapy múddeli bolmasa, onda onyń artynda kim turǵanyn biz bile almaımyz. Árıne, aýyr atletıka federasııasy, joǵary sporttyń mańynda júrgender biler. Biraq olar múddeli bolmasa, bunyń arty ashylmaıdy.

Rústem Aıtkárim