Qazaqta nege "bılik jobasy" men "satqyndar" kóp?

Sheteldegi oppozısıoner Muhtar Áblıazov pen onyń Qazaqstandaǵy jaqtastary jer mıtıngteri kezinde sottalyp, bosap shyqqan Maks Boqaev pen Talǵat Aıandy belsendi Janbolat Mamaımen ıdeıalas bolǵany úshin "bılikpen kelisimge keldi", "halyqtyń úmitin aqtamady" dep kórsetýge tyrysyp jatyr. Bul bir ǵana keıs. Al jalpy Qazaqstanda qoǵam belsendileri birin-biri "bılik jobasy", "satqyn" dep jıi aıyptaıdy. Mamandar munyń astarynda bılik tarapynan ádeıi uıymdastyrylǵan áreket, qoǵamnyń belsendilerge degen senimsizdigi, jekelegen adamdardyń bir-birine degen kózqarasy sekildi sebepter jatqanyn aıtady.

Tarıhshy, akademık Mámbet Qoıgeldi halyq múddesi jolyndaǵy azamattardy qaralaý tarıhta burynnan bar saıası tehnologııa ekenin atap ótti.

– Patsha zamanynda qazaq múddesin qorǵaǵan adamdy separatıster deıtin. Reseıden bólinip ketýdi ańsaýshylar dep aıyptaıtyn. Al keńes zamanynda separatıster sózin "ultshyldar" degenmen aýystyrdy. Mysaly, alashordalyqtardy ultshyldar retinde aıyptap, jazalady. Bul týraly Ahmet Baıtursynovtyń "bul qandaı áreket, qandaı zamanǵa tap boldyq. Qazaqtyń sózin aıtqandardy ishi ótken sıyr sııaqty qýdalaıtyn boldy. Biraq aıyptady eken dep biz qazaqtyń múddesin aıtpaı qalmaımyz" degen edi. Totalıtarlyq júıede ultty bólip-jarý áreketteri bolatyn. Sol qazir de baıqalady. Menińshe, ulttyq múdde jolyndaǵy, saıası kúreske shyqqan azamattar óziniń aq ekenine senimdi bolsa, qaralaý men kúıeden qoryqpaýy kerek. Tipti aqtalýdyń da qajeti joq. Qoǵam aıyptaýshynyń ózine kúmánmen qaraýy kerek, – deıdi ǵalym.

Tarıhshy Hangeldi Ábjánov "osyndaı aıyptaýlar bolshevıktik bıliktiń tańǵan keleńsizdigi, mundaı keleńsizdikti qazir baılyq pen bılikke umtylǵan adamdar kóp jasap otyr" dep sanaıdy.

– Mundaı adamdar baılyq pen bılikke qol jetkizse, "qarǵadan qarǵa týar qarqyldaǵan" degendeı keleńsiz dúnıeler ulǵaıyp ketedi. Olar buqaranyń ózderinen teris aınalyp ketýine múddeli emes. Mundaı jaǵymsyz jaıttarǵa azamattardyń eleńdeýi Qazaqstan sekildi qoǵamdyq sanasy qalyptasýshy elderde jıi ushyrasady. Bolshevıktik zamanda birizdilikpen, jolmen, formamen júrip úırengen qoǵam búginde joldan, tártipten aýytqysa, úrkip qalatyn bolǵan. Al qoǵam saıası mádenıetine súıenip, tabıǵı bolmysymen júrse, mundaı kóldeneń kezdesken aıyptaýdyń adymyn ashtyrmas edi. Al biz áralýandyqqa úırenbegenbiz, jańashyldyqqa úrke qaraıtyn sııaqtymyz. Saıası mádenıetimiz, mentalıtetimiz sondaılardyń aq-qarasyn ajyrata alatyn dárejege jetkende osy ispetti aıyptaýlar ózinen-ózi jolda qalady. Bul qoǵamdyq ǵylymda ótpeli kezeńniń qıynshylyǵy dep qaralady, – dedi tarıhshy.

Psıholog Jaras Seıitnur adamǵa jala jabylsa, ol adam bir nársege turarlyq dárejege jetkenin bildiretinin jetkizdi.

– Túkke turǵysyz, kózge túspeıtin kúıki adamdarǵa ǵana jala da jabylmaıdy. Jala jabý deńgeıi jala jabylǵan adamnyń masshtabyna tikeleı baılanysty. Jala – dushpan adamnyń sizdiń boıyńyzda jarqyn tulǵalyq qasıetterdiń bar ekenin baǵalaǵany.

Jalpy osy máselede adamdardyń minez-qulqyn retteıtin áleýmettik-psıhologııalyq tetik te jáne ulttyń saıası tájirıbesi de kórinis taýyp jatyr. Qazaqta "aýzy kúıgen úrlep ishedi" degen maqal bar. Qoǵam jáne saıası qaıratkerlerge kóp aldanǵan halyqtyń sekemshil bolýy psıhologııalyq zańdylyq. Qazaqtar búgin kúdikshil bolyp alǵan, keıde tipti paranoııalyq deńgeıge de ótip ketedi. О́ıtkeni, qoǵamnyń, ulttyń saıası sahnada júrgen tulǵalardan kútken úmitteri aqtalmaı jatady. Onyń ústine qazaqtyń asyl qasıetteri úlken ózgeristerge ushyrady. Burynǵy zamandarda halyq senim artyp eki tizgin, bir shylbyrdy bergen kóshbasshylar moraldyq qundylyqtardy berik ustaýǵa tyrysqan. Kópshiliktiń qamyn oılaǵan ıgi jaqsylar kóp azbaǵan-tuǵyn. Aqsaqaldyń ózi aqsaqalǵa uqsaýshy edi. Isi men sóziniń arasyna zor alshaqtyq búgingideı bolmaıtyn. Bas kóterer tulǵalardy syılaý dástúri shaıyldy.

Ekinshiden, bılik pen halyqtyń tulǵalardy baǵalaýy saı kele bermeıdi. Resmı syı-marapat alyp jatqan qoǵam qaıratkerleri men jaı halyqtyń muń-muqtajyn aıtatyn beıresmı qaıratkerdiń sózderi de ártúrli. Basshyǵa syn aıtqan adal jannyń orden, medalǵa ıe bolýy sırek jaǵdaı. О́ıtkeni, syılyqty úılestirýshi halyq emes.

Úshinshiden, bul arnaıy uıymdastyrylǵan shara bolýy ábden múmkin. Halyq tarapynan shyqqan tulǵanyń bedelin túsirý, oǵan degen senimdi joıý saıası básekelestiktiń bir túri, – deıdi psıholog.

Saıasattanýshy Dos Kóshim "bılik jobasy", "satqyn" degen áńgime tym las, tómengi deńgeıdegi sóz degen pikirde.

– Bulaı dep aıyp taǵatyndar sóziniń salmaǵy bolsa, naqty mysal keltirsin. Áleýmettik jeli keń qoldanyla bastaǵaly osyndaılar kóbeıdi. Biraq aıtatyndary qurǵaq sóz. Naqty fakt joq. Menińshe, "joba", "satqyn" dep jatqandardyń astarynda qarapaıym pendeshilik jatyr. Qyzǵanysh, ambısııa. О́zderi kúshti bola almaǵandar basqalardy jamandaý arqyly atyn shyǵarady-aý deımin. Negizi naqty jumys istemegen adamdardyń sózi kóp bolady. Adamdar óziniń kórgenine ǵana senýi kerek dep sanaımyn, – deıdi ol.