Fotony túsirgen Maqsat Qusaıynov
Qoǵam qaıratkeri, jazýshy-pýblısıst Marat Toqashbaev Qamshy portalyna suhbat berdi. Jýrnalıst áńgime barysynda qabyldanǵanyna 30 jyl bolǵan "Qazaq Sovettik Sosıalıstik Respýblıkasynyń Memlekettik egemendigi týraly deklarasııanyń" tarıhı mańyzy, 90 jyldardaǵy demokratııa jolyndaǵy umtylystar, Qazaqstannyń avtorıtarlyq jolǵa túsýi, aldaǵy májilis saılaýy jáne saıası reformalar týraly oılaryn ortaǵa saldy.
– Qurmetti Marat Báıdildauly, egemendik týraly deklarasııa jarııalanǵan kezde Siz Joǵarǵy keńestiń únjarııasy bolǵan «Halyq Keńesi» gazetiniń jaýapty hatshysy retinde saıası-qoǵamdyq oqıǵalardyń kýási bolyp júrdińiz. Sondyqtan elimiz atalǵan deklarasııany, keıinnen táýelsizdikti Keńes odaǵyna múshe elderdiń ishinde sońǵylardyń biri bolyp jarııalaǵanyn bir kisideı bilesiz. Bul qadamdy sol kezde qalaı túsindińiz, qazir qalaı túsinesiz?
– Iá, 1990 jyly 25 qazanda Qazaq Sovettik Sosıalıstik Respýblıkasynyń Joǵarǵy Sovetinde "Qazaq Sovettik Sosıalıstik Respýblıkasynyń Memlekettik egemendigi týraly deklarasııa" qabyldanǵany esimizde. Men sonyń aldynda ǵana bir-eki apta buryn GDR qosylǵan Germanııada, Nıderlandy men Fransııada bolyp, sonda turatyn qazaq baýyrlarmen kezdesip qaıtqanmyn. Sol jaqqa taǵdyr aıdap barǵan qandastarymyz Qazaqstannyń qabyldanýǵa tıisti egemendik qujatyn asyǵa kútip júretin. О́ıtkeni, búkil álem ol kezde tek "sovıet ýnıondy" (SSSR-di) biledi, Qazaqstandy múlde bilmeıtin. О́zderin qaı eldiń jurty retinde tanystyrý úshin de, azat eldiń azamattary ekenin pash etý úshin de kerek bolatyn bul. Sol deklarasııany qandastarymyzben birge men de, búkil qazaq halqy da asyǵa kúttik. Eki-úsh aıdaı buryn úılestirý keńesiniń múshesi retinde "Azat" halyqtyq qozǵalysynda egemendik deklarasııasynyń balama nusqasyn jasap, talqylaǵanymyz taǵy bar. Ol bir óte júrek lúpildetken, qýanyshty shaq edi. Bul qujatty biz nege kúttik?
О́ıtkeni bul qujatta Qazaqstannyń memlekettik egemendegi, aýmaǵynyń tutastyǵy, odaqqa kirýge jáne shyǵýǵa erki, qazaq ultynyń ózin-ózi erkin bıleıtini, izgilikti demokratııalyq quqyqtyq memleket qurylatyny, memlekettiń qazaq ultynyń taǵdyry úshin jaýapty ekeni taıǵa tańba basqandaı aıqyn kórsetildi. Kommýnıstik partııa men SSSR bılep turǵan zamanda odaqtas respýblıkanyń mundaı quqyqtarǵa ıe bolýy úlken jeńis bolatyn. Deklarasııanyń ekinshi babynyń ekinshi tarmaǵynda: "Qazaq halqynyń jáne Qazaqstanda turatyn basqa da ulttardyń tól mádenıetin, dástúrin, tilin qaıta túletý men damytý jáne olardyń ulttyq qadir-qasıetin nyǵaıtý Qazaq SSR-i memlekettiginiń asa mańyzdy mindetteriniń biri bolyp tabylady" delingen. Memlekettik egemendik týraly Deklarasııa odaqtas respýblıkalar ishinde sońǵylardyń biri bolyp qabyldansa da is júzinde bul qujat bolashaq Qazaq memlekettiliginiń, onyń Konstıtýsııasynyń laıyqty irgetasy bolatyn. О́kinishke qaraı, bılik bilip istese de, bilmeı istese de keıin Qazaq memlekettiliginiń qazyqty qaǵıdalaryn attap ótti.
Ras, 1991 jyly 16 jeltoqsanda qabyldanýyna tikeleı ózim kýá bolǵan "Qazaqstannyń memlekettik táýelsizdigi týraly" qonstıtýsııalyq zańynda, 1993 jyly 28 qańtarda qabyldanǵan Qazaqstannyń tuńǵysh Konstıtýsııasynda atalǵan deklarasııanyń ulttyq memleket qurýǵa baılanysty talaptary eskerilgen. Alaıda bıliktegilerdiń saıası jaltaqtyǵy, orysquldyq psıhologııasy, qazaq memlekettiliginiń damýynan úreılenýshilik asa mańyzdy bul qujatty birtindep keıingi planǵa ysyryp tastady. Tap osy saıası jaltaqtyq sebebi de Táýelsizdik týraly konstıtýsııalyq zańnyń odaqtas respýblıkalar ishinde eń sońynan qabyldanýyna yqpal etti. Muny óz basym ol kezde maǵan beımálim áldebir saıası qıturqylyqtardan týyndaǵan qajettilik shyǵar dep qabyldadym. Munyń tek saıası jaltaqtyqtan, qorqaqtyqtan týǵan beısharalyq ekenin araǵa otyz jyl ýaqyt ótkende túsindim.
– Egemendik týraly deklarasııa ázirlenip jatqanda Joǵarǵy Keńestiń depýtaty Vıtalıı Voronov respýblıka atyn Qazaq Respýblıkasy dep ataýdy usynǵan eken. Usynys nege qoldaý tappady dep oılaısyz?
– Bul ózi keremet múmkindik edi. Mamandyǵy zańger, Joǵarǵy Keńes tóralqasynyń múshesi, depýtat Vıtalıı Ivanovıch sol tusta qazaq halqy úshin, Qazaq memlekettiligi úshin mańyzdy usynys jasaǵan. Biraq bizdiń bılik "Qazaq" degen sózden shoshyp ketedi. Satqyndyq lobbı bul usynysty aqyry ótkizbeı tastady. Basty sebep – Qazaqstannyń ulttyq memleket retinde damýyna tosqaýyldar legi.
– О́zińizdiń 90 jyldary qoǵamda demokratııa qurýǵa degen talpynys kúshti bolǵany, biraq uzamaı demokratııa Qazaqstan úshin birtindep saǵymǵa aınala bastaǵany jóninde aıtqanyńyz eske túsip tur. Osy oıyńyzdy tarqatyp aıtsańyz.
– Táýelsizdiktiń eleń-alańynda qoǵamnyń demokratııalyq damýǵa umtylysy joǵary bolatyn. Sol kezde qabyldanǵan qujattardyń bárinde bul aıqyn ańǵarylatyn, aıqyn kórinis beretin. Demokratııalyq qundylyqtardy joǵary tutqan Salyq Zımanov, Sultan Sartaev, Saýyq Tákejanov, Marash Nurtazın, О́mirbek Joldasbekov, Nurbaqyt Qoıshybekov, Lıýdmıla Fedotova, Nıkolaı Akýev sııaqty depýtattardyń úni óktem estilip jatatyn. 1994 jyly 7 naýryzda ótken Joǵarǵy Keńestiń saılaýynda elimizde kóppartııaly júıe paıda boldy. Bir mandatqa bes úmitker talasqan saılaý nátıjesinde Qazaqstannyń Halyq birligi odaǵy (SNEK) 32 mandatqa, Qazaqstannyń Halyqtyq Kongress partııasy 22 mandatqa, Sosıalıstik partııa 12 mandatqa, Kásiptik odaqtar federasııasy 12 mandatqa ıe bolǵan. Kásibı yńǵaıyna qaraı 14 depýtattyq top quryldy. Sóıtip, Qazaqstan tarıhynda saıası partııalar men qozǵalystar memlekettik bılik tutqasyna qol jetkizdi. Bul – úlken saıası jetistik edi. Ári eń keremeti bul partııalar men qozǵalystar qazirgideı qaltadan shyqqan emes, shynaıy kúres jolymen jeńiske jetken.
Ol tusta halyqtyń bılikke, búkilhalyqtyq saılaý jolymen prezıdenttik qyzmetke kelgen Nursultan Nazarbaevqa degen senimi orasan zor boldy. Biraq halyqtyń osy orasan senimi bılikti baqylaýdan shyǵaryp aldy. Dálirek aıtqanda Nursultan Nazarbaev halyqtyń sheksiz senimine kire otyryp, túrli aıla-sharǵylar arqyly óz bıligin turaqtandyrý men uzaq merzimge sozý jolynda paıdalanyp ketti. Jeke dara bılik pen demokratııa bir-birimen syıyspaıtyn uǵymdar ekenin biz kesh uǵyndyq. Birinen keıin biri, 1993 jyly jáne 1995 jyly Joǵarǵy Keńesti túrli jeleýmen eki ret taratyp jiberýi, sóıtip demokratııalyq depýtat korpýsyn talqandaýy avtorıtarlyq bılikke jol ashty.
– "Táýelsizdik alǵannan bergi otyz jyl ómirimniń bosqa ketkenine ókinemin" degen de sózińiz bar. Sonda naqty ne úshin ókinesiz?
– Qazaqstan táýelsizdik alǵan tusta men 42 jasta edim, qazir 72-ge kelippin. Otyz jyl ómirim bıliktiń kózboıaýshylyǵy men aldaý, korrýpsııa men jaǵympazdyq jaǵdaıynda ótkenine ókinemin. Ulttyq memlekettiligimizdiń damýy tejeldi. Qazaq tili keıinge ysyryldy. Meni aldaǵan, halyqty aldaǵan bılik erte me, kesh pe zań aldynda jaýap berýge tıis dep oılaımyn. Men ár dıasporanyń azamattyq quqyǵy qorǵalatyn ulttyq memlekettiligimizdi ańsaımyn. Shynaıylyqty, tazalyqty ańsaımyn.
– Qoǵamnyń búgingi tynysyna qaraı oıyssaq. О́tken aptada prezıdent májilis pen máslıhat saılaýy ótetin kúndi belgilegenin bilemiz. Bul joly májilispen qatar alǵash ret máslıhat saılaýy partııalyq tizim boıynsha ótedi. Osyndaı proporsıonaldyq model Toqaev aıtqandaı demokratııany damytýǵa qanshalyqty yqpal etedi?
– Bul taqyrypta men buryn da birneshe ret qalam terbegenmin, birneshe ret suhbat ta bergenmin. Jalpy Qazaqstanǵa qos palataly parlamenttiń túkke de qajeti joq, bul bıliktiń saıasat salasyndaǵy kezekti kózboıaýshylyǵyn zańdastyratyn tetik qana. 2021 jyly 10 qańtarda parlamenttiń májilisi men jergilikti máslıhatqa partııalyq tizim boıynsha depýtat saılaý – demokratııalyq qaǵıdattardan múldem alshaq, aıarlyq oıyn. Demokratııalyq qaǵıdattardan qalaısha qashyq bolady deısiz ǵoı. Qazaqstanda Nur Otan (múshesi 900 myń), "Aq jol" demokratııalyq partııasy (múshesi 200 myń), Jalpy ulttyq sosıal-demokratııalyq partııa (múshesi 150 myńdaı), Qazaqstannyń "Aýyl" sosıal-demokratııalyq partııasy (múshesi 100 myńdaı), Qazaqstan kommýnıstik halyq partııasy (múshesi 100 myńdaı), Qazaqstannyń agrarlyq partııasy (múshesi 100 myńdaı) jáne taǵy basqa tirkelgen, tirkelmegen partııalar bar. Sonda kúlli partııalardyń jalpy músheleriniń sany 1,6 mln ǵana. Elimizdiń qazirgi halyq sany 19 mln-ǵa jýyqtady. Daýys berýge qabilettisi 12-13 mln. Álgi tek tirkelgen partııalarǵa daýys berýiń kerek. Basqa tańdaý bolmaıdy! Al bizde eshbir partııaǵa múshe emes keminde 6-7 mln adam bar.
Konstıtýsııamyzdyń 33-babynyń 2-tarmaǵynda: "Respýblıka azamattarynyń memlekettik organdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdaryn saılaýǵa jáne olarǵa saılanýǵa, sondaı-aq respýblıkalyq referendýmǵa qatysýǵa quqyǵy bar" delingen. Sondaı-aq Ata zańnyń 39-babynyń 3-tarmaǵynda "Saıası sebepter boıynsha azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qandaı da bir túrde shekteýge jol berilmeıdi" degen qaǵıda taǵy bar. Bul degenińiz árkim ózin-ózi usynýǵa qaqyly degen sóz. Soǵan qaramastan esh partııaǵa múshe emes 6-7 mln adam ózin-ózi májiliske de, máslıhat depýtattyǵyna da usyna almaıdy. Konstıtýsııa jol berse de, "Saılaý týraly zań" jol bermeıdi. Bul sonda qandaı demokratııa? Iаǵnı, bul saılaý demokratııanyń damýyna múlde qyzmet etpeıdi degen sóz.
– Belgili bir belsendilerdiń partııa qurýǵa talpynysyna qaramastan, osy jolǵy májilis saılaýyna deıin birde-bir jańa partııa tirkelip úlgermedi. Bul neni bildiredi?
– Áńgime bul jerde bıliktiń tirketpeıtininde. Aıtalyq, Sanavar Zakırovanyń "Nashe pravo" partııasy, Janbolat Mamaıdyń "Qazaqstannyń demokratııalyq partııasy" bılikke eshqandaı qaýip tóndirip turǵan joq. Olarǵa kedergi bolyp turǵan "partııalary tirkelse, parlamenttik basqarýǵa kóshý jóninde bastama kóterip, Konstıtýsııany ózgertýge nıeti" ǵana. Qazaqstanda sońǵy bir jarym jylda prezıdent ózgergenmen rejım ózgergen joq. Rejım ózgermeı Qazaqstanda eshqandaı demokratııalyq reforma júzege aspaıtyny aıdan anyq.
– Belarýstegi, Qyrǵyz elindegi jaǵdaılardan bılik pen azamattyq qoǵam qandaı sabaq alýǵa tıis?
– Belarýs elindegi jaǵdaı bılik qandaı ıgi isin maqtan tutsa da halyq avtorıtarlyq rejımdi qalamaıtynyn kórsetti. Bizde de halyq avtorıtarlyq bılikten, dálirek aıtqanda qalyptasqan rejımnen sharshady. Jurt ózgeristerge múddeli. Azamattyq qoǵam bolsa, óziniń beıbit belsendiligimen bılik halyqtyń paıdasyna óz erkimen taqtan ketýin qamtamasyz etýi kerek!
– Aldaǵy májilis saılaýy barysynda qandaıda bir zańbuzýshylyqtar bolsa nemese saılaý nátıjesi joǵaryda atalǵan eldegideı ssenarııdiń Qazaqstanda qaıtalanýyna sebep bola alýy múmkin be?
– Ondaı jaǵdaıdy kesip aıtý qıyn. Biraq qazaq halqy kómpis bolyp kóringenimen, ózin basynǵandy kótere bermeıtin asaý, jylqy minezdi halyq. Sondyqtan májilis saılaýy sondaı bir silkiniske túrtki bolýy ábden yqtımal. "Shydamnyń da shegi bar" degendeı, biraq halyqtyń ashynysy qaı kúni burq etetinin bir Alla biledi.
– Qazaqstanda saıası reforma jasaý úshin qurylǵan delingen ulttyq qoǵamdyq senim keńesi jumysyna berer baǵańyz qandaı?
– Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi sheshýshi yqpaldy qurylym emes. Ol prezıdent janynan qurylǵan keńesshi organ ǵana. Keńesshi organ túbegeıli saıası reformalardy júzege asyrýǵa qabiletsiz. Bul bılik pen qoǵamnyń baılanysyn mezgeıtin, jurtshylyqty aldaýsyratý maqsatynda qurylǵan, biraq ishteı óli týǵan qurylym. Keńes bastamashyl bolǵan zań jobalary tyńǵa túren sala almady, buryn aıdalǵan jerdiń topyraǵyn qopsytýmen shekteldi. Shynaıy demokratııa ol zańdarǵa pysqyryp ta qaramaıdy!
– Prezıdent saılaýynan keıin Q.Toqaev amerıkalyq The Wall Street Journal basylymyna bergen suhbatynda ózin "reformatormyn" dep atap, Qazaqstanda saıası reformasyz ekonomıkalyq reformalar alǵa baspaıtynyn málim etken. Odan bergi bir jarym jylda prezıdent ózin reformator esebinde kórsete aldy ma?
– Iá, Qasym-Jomart Kemeluly ózin "reformator" dep ataǵany bar. Biraq bizdegi reforma "Avgeıdiń atqorasyn" ıaǵnı Qaýipsizdik keńesin tazalaýdan bastalýy kerek edi. Biraq biz ondaı qadamdy kórgen joqpyz. "Reforma" bizde sóz úshin aıtylǵan sóz!
– Onyń batyl saıası reformalar jasaı almaýyna ne sebep?
– Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń batyl saıası reformalar jasaı almaýynyń basty úsh sebebi bar dep oılaımyn. Alǵashqysy, batyl minezdiń joqtyǵy. Ol kisi tabıǵatynda dıplomat, qatty sóılemeıtin, eshkimniń kóńilin qaldyrǵysy kelmeıtin adam. Ekinshi, tóńiregine shynaıy reforma jasaýǵa qabiletti komanda jınaı almady. Ondaı múmkindik te berilmedi. Úshinshisi – "kitaphanamen" aradaǵy biz bile bermeıtin, qalyń jurtshylyq bile bermeıtin kelisimder men kilemasty oıyndar
– Sizdińshe, Qazaqstanda shynaıy saıası ózgeriske betburys qashan bolady?
– Men Pavel Globa tárizdi kóripkel emespin. Degenmen, ýaqyt Qazaq halqynyń, Qazaqstan halqynyń paıdasyna jumys istep jatqanyna kúmánim joq. "Tań atpaımyn degenmen Kún qoımaıdy" demekshi, Qazaqstannyń kúni jarqyraıtyn kezi alys emes!
– Suhbatyńyzǵa rahmet!
Qate tapsańyz, qajetti bólikti tańdap ctrl+enter basyńyz.
Pikir qaldyrý
pikir