UOS ardageri, jazýshy, qazaq detektıviniń darabozy – Kemel Toqaev

Ol – el qorǵaý jolynda shybyn janyn shúberekke túıgen erjúrek maıdanger edi. Ol – qazaq detektıviniń darabozy. Keńes kezinde kitaptary eń kóp oqylyp, ádebıette aty altyn árippen jazylǵan qalamy qarymdy jazýshy, aqtańger jýrnalıst. Ol – ultyna qorǵan bolar Prezıdentti tárbıelegen parasatty tulǵa. Iá, Kemel Toqaevtiń kemeńgerligi, kórkem minezi urpaqtan-urpaqqa ónege bolary sózsiz, dep almaty.tv habarlady. 

Kemel Toqaev balalyq shaǵynda taǵdyrdyń toqpaǵy men soqpaǵyn kóp kórdi. Qabyrǵasy qatpaǵan qarshadaı shaǵynda ata-anadan erte aıyrylyp, aǵasy Qasymmen birge balalar úıinde tárbıelendi. Alapat ashtyqtan keıin surapyl soǵys kelip jalyndaǵan jastyq shaǵynda maıdanǵa attana bardy.  

Jastaıynan taǵdyrdyń ashy dámin tatqan Kemel Toqaev Frýnze jaıaý ásker ýchılıshesinde shamaly ýaqyt shyńdalady. Ony bitirgen soń Stalıngrad maıdanyna jiberilgen. Qan maıdanda qaısarlyǵymen, qaırattylyǵymen kózge túsip, 226-atqyshtar dıvızııasynyń bólimshe komandıri bolady. Oq pen ottyń ortasynda júrip, 3 aıdan keıin jaraqat alyp, áskerı gospıtalǵa túsedi. Kúresker Kemel qoıar da qoımaı suranyp maıdan shebine qaıta oralady.  Bul joly Ýkraına jáne Belorýs maıdanynyń quramyna kirgen 7-gvardııalyq tank polkinde eldi jaýdan azat etedi. Jaýjúrek jaýynger polıak jerinde taǵy qatty jaralanyp, Omby Gomel qalalaryndaǵy gospıtalde em qabyldaıdy.

– Ákem soǵystyń qasiretin kóp tartty. Onyń barlyq qaýpinen ótti. Qorqynysh pen qaıǵyny jeńe bildi. Ákemiz ózge de maıdangerler sekildi soǵys týraly, erlikteri men nagradalary týraly aıtqandy jaqsy kórmeıtin. Jaqynda men Ombyda 1945 jyldyń aqpan-maýsym aılarynda aýyr jaraqattan keıin em qabyldaǵan soǵys ardagerleriniń gospıtal qabyrǵasynda meniń ákeme memorıaldyq taqta ornatylǵanyn bildim. Omby oblysy men qalasynyń basshylyǵyna sol úshin rızashylyǵymdy bildiremin, – dedi QR Prezıdenti  Qasym-Jomart TOQAEV.

Soǵystyń sońyna deıin Otan aldyndaǵy boryshyn adal ótkergen Kemel Toqaev, elge oralǵan soń  Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetine oqýǵa túsedi. Ádebıetimizdiń alyp klassıkterinen bilim alady. 1948 jyly oqýyn oıdaǵydaı támamdaǵan soń,  buqaralyq aqparat quraldarynda abyroıly qyzmet etedi. Sol jyldardan bastap jazýshylyq qabileti tanyla bastaıdy. Onyń qýatty qalamynan «Juldyzdy joryq» «Qys qarlyǵashy», «Bolashaq týraly oılar», «Túnde atylǵan oq», «Sarǵabanda bolǵan oqıǵa», «Soldat soǵysqa ketti», «Tasqyn» degen sekildi shoqtyǵy bıik birneshe povest, roman týǵan. Onyń kitaptary dúken sórelerinde shań basyp turǵan emes. Oqyrman izdep júrip oqıtyn. Shyǵarmalaryna tul jetimdiktiń qasiretin tartqan kezderi arqaý boldy. Kemel Toqaevtyń ǵumyryna arnalǵan «Taǵdyr men maıdan» atty kitaptyń avtory Ularbek Nurǵalymuly jazýshynyń shyǵarmasy týraly bylaı deıdi.

– Soldat soǵysqa ketti» degen romanyn  ómiriniń aınasy deýge bolady.  О́mirbaıandyq emes, kórkem shyǵarmanyń deńgeıinde jazylǵan. Sondyqtan ol jerde bas keıipker Kemel Toqaevtiń bala kezinde keshken qıyndyqtaryn eske salady. Bas keıipker Muhammed degen jigit. Orys ofıserlerin qutqaryp alady. Lırıkalyq keıipker. Kemel Toqaevtiń ózi deýge bolady. Qutqaryp alǵan adamdar qýanǵan kezde jylap jiberedi. Sonda Muhammed  «adam qýanǵan kezde jylaıdy eken ǵoı» dep aıtady,  – dedi aqyn, jazýshy Ularbek NURǴALYMULY.

Belgili jazýshy Ákim Tarazı Kemel Toqaevpen Jazýshylar Odaǵynda bir kabınette otyryp, jumys istegen. Minezi óte sabyrly, sózi salmaqty bolatyn deıdi. О́mirde qoldaý tanytyp júretin arqa súıer aǵamyz edi dep eske alady.  

– Ol kisi úlken aǵa boldy. Birdeńe suraǵym keledi. Myna bala qyzyq eken ǵoı dep aıtpasyn dep, suramaımyn, otyramyn, uıalamyn. Ol kisi ózi bastasa, tyńdaımyn... Ol keıin Ortalyq Partııa komıtetine ketti.  Maǵan kóp qamqorlyq jasady.  Shaqyryp alatyn, qıyn jaǵdaı bolyp jatqan joq p dep suraıtyn.  «Sen uıalma, aıt maǵan» dep, qamqorlyq jasaıtyn.  Bir kisiniń artynan jamandaǵan emes», – dedi QR Eńbek sińirgen qaıratkeri, jazýshy Ákim TARAZI.

Amangeldi Keńshilikuly qazaq ádebıetinde kenjelep damymaı qalǵan detektıv janrynyń negizin salyp, ony bıik beleske kótergen Kemel Toqaev deıdi.

Soǵys shebinen shyǵyp ádebıet maıdanyna engen jaýynger jazýshynyń shyǵarmalary shynaıylyǵymen, oqıǵany oqyrmannyń kóz aldyna ákeletin sheber jazylǵan shuraıly tilimen erekshelenetin deıdi.

– Kemel Toqaevtyń  «Sarǵabanda bolǵan oqıǵa», «Túndegi jańǵyryq» degen povesteri, áńgimeleri – shyn maǵynasynda detektıv janryndaǵy shedevrler. Nege?  О́ıtkeni bul shyǵarmalarda, árıne,  Kemel Toqaevtan keıin de osy salaǵa at izin salǵan, osy salada óziniń baǵyn synaǵan jazýshylar boldy. Biraq olardyń kóbisiniń shyǵarmalary kórkemdik deńgeıge, kórkemdik proza deńgeıine jete almaı qaldy. Sondyqtan Kemel Toqaevti detektıv janrynyń darabozy dep aıtýǵa bolady, – dedi jazýshy, ádebıet synshysy Amangeldi KEŃShILIKULY.

Kemel Toqaev adamdyq pen adaldyqtyń, mamandyqtyń týyn joǵary ustap, abyroı bıiginen kórindi. QR Joǵary keńesi vedomstvolarynyń bas redaktory, Qazaqstan jazýshylar Odaǵynyń ádebı keńesshisi, Uly Otan soǵysynyń 1-shi jáne 2-dárejeli ordenderimen, eki márte «Erligi úshin» medalimen, Qazaq KSR Joǵary Keńesiniń Qurmet gramotalarymen, KSRO Ishki Ister mınıstrliginiń Qurmet gramotalarymen jáne arnaýly tósbelgisimen marapattalǵan. Basty marapat  halyq tanytqan qurmet edi.

Asylbek Toıbek, «Almaty» arnasy