Haýana esimin qalaı túsinemiz?

Adam Atanyń baýyrynda ósken kishi Naıman esimdi jigittiń 32 uly Habıba Ananyń baýyrynda bolypty. Sol nemerelerge bola bul Anany syrttaǵylar bylaı ataǵan:

HAAAÝÝÝMTITITI AŃAITITITI ChTITITI – qysqasha HAÝMAŃAChI atalǵan. Ýaqyt óte kele «ń» dybysyn aıtqysy kelmeıtinder kóbeıip, bul HAÝM ANAsyna aınalǵan. Odan keıin de qysqartyp, HAÝM ANA bolyp búginge jetti. Bundaı málimetti biz qaıdan aldyq?

Adam Ata men Haýananyń ómir súrgen túpkilikti orny tarıhtan belgili TALGOOORI bolǵan. Ol oryndy qazirgi kezde Talǵar ataımyz. Bunymen irgeles Talhız qalashyǵy bolǵan. Qazirgi arheologtar ıelik etip júrgen Talhız orny alapat jer silkiniste batyp ketken sol qalanyń 1/3 terrıtorııasy ǵana. 7000 jyldyq tarıhyn atap ótkeli turǵan, búkil halqymen birge jym-jylas bop batyp ketken bul qaladan qazirge jetken nesi bary belgisiz.

Bunyń bárin bizge Esik qorǵanynan tabylǵan Altyn adam jazýy aıtyp tur. Ol jazýdy oqyp, shıfryn ashyp, teksin ashýǵa ıtermelegeni bizdiń negizgi mamandyǵymyz. Fızıka-matematıka salasyndaǵy asa bir kórnekti bólim optıka ǵylymymen aınalysý kúmis zerenshedegi jazýdy oqýǵa múmkindik berdi. Ondaı asa kúrdeli jumys kezinde bizdiń arqa súıegenimiz búkil álemdik deńgeıdegi eń ataqty ǵylymı-zertteý ortalyǵy, sol kezdegi Lenıngradtyń akademık S.I. Vavılov atyndaǵy optıka ınstıtýty bolatyn. Jalpy alǵanda optıka ǵylymy óte erte zamannan beri kele jatqan, bolashaǵy zor sala. Sol ǵylymnyń kómegimen anaý kúmis zerenshedegi tańbalardyń shıfryn ashyp, teksin aldyq. Biraq ta sol tekstiń tili dúnıedeginiń eń qıyny bolyp shyqty. Áıtse de otyz jyl boıy tolassyz eńbektenýdiń nátıjesinde ony da ıgerýge múmkindik týdy. Onymyz naǵyz tozaqty jumystyń ózi edi.  

Esik qorǵannan tabylǵan 26 tańbanyń  bergen málimetteri óte qomaqty. Qazaqtyń ǵana emes, búkil  jer betindegilerdiń ıgiligine arnalǵan, bolashaq úshin kerekti ǵylymı-tehnıkalyq málimetteri kóp. Oqyrmanǵa bizdiń aıtaıyq degenimiz, Adam Ata men Haýananyń kezindegi ómirde ósip-ónip, balaly bolýdyń sonsha qıynǵa túskendiginde. Árbir ana bir baladan artyq kótere almaǵan. Onyń ózinde júktilikke úsh aı tolǵanda ustaı almaı, tastap  qoıady. Sonymen birge ózderi de mert bolyp jatqan. Alǵashqy ómirde ósip-ónýdiń  óte qıynǵa soqqanyn Altyn adam jazýy basa kórsetýde. Tuńǵysh balasyn  týa almaı, mert bolǵan jas analardyń kóptigi sonsha, qazirgi jerimizdiń keıbir oryndarynyń jer qabatynda sol analardyń tizbesi saqtaýly eken. Tuńǵysh ómirdegi morg ataýy solarmen baılanysty shyǵypty. Qazirgi bizdiń mynaý ómirde tamaq toq, kıim jetkilikti bolǵan soń balaly bolý da onsha qıyn emes sekildi kórinedi. Sondyqtan bala men ananyń qadirin tómendettik.

Jetim-jesirdiń paıda bolýy ómirdiń azǵyndaýyn kórsetedi. Erte dúnıede jerdegi ómirdi bastap bergen Paıǵambar Babalardyń yjdahatty qamqorlyǵynyń arqasynda mynaý jerdiń beti eldi, jurtty boldy. Dúnıedegi eń qymbatty adam ekenin bárimiz uǵyp óstik. Endi mine, materıaldyq baılyq ústemdikke jektende laqtyryp tastaıtyn sábıler kóbeıdi. Bul degeniń  sumdyq oqıǵa. Pendeni bılegen azǵyndyqtyń belgisi. As ishýdi bilmeıtin, kıim-keshek ataýymen joq aýyr jaǵdaıda Haýana anaý 32 nemereni aman-esen ósirip, tutas halyqqa aınaldyrdy. Solardyń urpaǵy qazirgi jetisýlyqtar ǵana emes, búkil jer betinde taralyp júr. Kisini baǵalaýdyń arqasynda búginge aman jettik.  

Eger de jer betinde ótken úsh dúrkin topan sý bolmasa  mynaý jerdiń ústinde adam balasynan bos oryn bolmas edi. Topan sýdyń eń sońǵysy 41 táýlik tolassyz bolǵan da, jerdiń ústindegi syqasqan ań men qustarǵa deıin túgel sypyra joıǵan. Jartastardyń qýysyna tyǵylyp qalǵandardan taraǵan jurnaq tuqymy búginge jetken ań men qustyń túrleri. Mynandaı jahandaný kezeńine jer betindegilerdiń joıylyp ketpeı, aman jetkeni bir kezdegi Adam Ata men Haýananyń tileginen bolar. Sol jaqsy tilek ary qaraı jalǵassa, adamzat urpaǵy erteńge jetedi. Bizdiń ortadaǵy árbir er-áıel aınala tóńiregine qatysty jaqsy tilekti jas urpaqqa úlgi etýi kerek. Qatygezdik meńdegen orta uzaqqa barmaıdy. Búkil álem boıyndaǵy ómirdiń maqsaty meıirimge negizdelgen.

Maǵrıpa Jylqybaeva

fızıka-matematıka

ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent,

Altyn adam jazýynyń qupııasyn ashqan ǵalym