Qazaq kınosy: ekshn janry ulttyq murattardy umyttyryp jibermeı me?

Mysaly, «Kelin», «Qaroı», «Mahabbat tálkegi», «Oıpyrym-aı», «Qaırat – chempıon», «Áke qorlyǵy», «Tıýlpan» fılm­de­rinde ulttyq kórinis bylaı tursyn, qaısy ulttyń kınosy ekendigin ajyratý qıyn. Keıbirinen múldem ultymyzǵa jat kóri­nister kórsek, keıbirinen múldem mazmun men akterlik sheberlik degendi taba al­maımyz. Ol fılmderdiń qazaqtyń saltyn­da joq dástúrlerdi nasıhattap, azǵyndyq­ty, arsyzdyqty kórsetý arqyly halyqtyń sanasyn buzbasa, túzeıtindigi múmkin emes nárse. Soǵan qaramastan «Kelin» fılmi álemdik bas júldege ıe bolyp, «Qaırat chempıon, №1 pák jigit» fılmi jyldyń eń úzdik kınosy ataǵyn alǵanyna ne dersiz? Belgili bir sheteldik júlde men múddege bola qurylǵan bul sekildi fılmder qan­shama júlde alyp júrse de, qazaq kıno­synyń juldyzy bolyp jarqyraı almaıdy. О́ıtkeni, onyń sońynda «Halyq kóńili» degen qazy tur, kórermen kózi degen tarazy tur. Kezinde bizdiń ulttyq kınomyzdaǵy eń úzdik Sh. Aımanov, A.Qarsaqbaev, S. Qojy­qov, M. Begalın rejısserlerimiz keńes úkimeti bılep turǵan zamanǵa qaramastan naǵyz qazaqı, ulttyq qundylyqqa toly «Qyz Jibek», «Taqııaly perishte», «Meniń atym Qoja», «Onyń ýaqyty keledi» atty keremet shedevrlar túsirdi. Osy fılm­derdiń ár epızodyn, ár kórinisin kóre otyryp birden ulttyq kıno ekenine kózimiz jetedi. Qurylǵan dıalogtary, aıtylǵan mátin sózderi sol jyldardaǵy aýqymdy problemalardy kótere bilgen, ony kórer­menderge jetkize bilgen. Tipti, aýyl kóri­nisi, taý-tastarymyz, jer-sýlary­myz­dyń bá­rinde ulttyq turmysymyz aıqyn beı­­ne­lengen. Ol kezde bizdiń dinimizge, tilimizge, jalpy ultymyzǵa qyspaq kórsetken ke­zeńge qaramastan túsirilgen fılmder ekendigin esimizden shyǵarmaıyq. Keńes kezeńinde ár rejısserdiń toptarynda kóbinese ózge ulttyń ókilderi jumys iste­ge­nine qaramastan, naǵyz qazaq ıisi ańqyp tur­ǵan eńbekter túsirdi. Múmkin sol kezdegi jaǵ­daılarǵa baılanysty óz eline, jerine degen mahabbattary, halyqqa degen jana­shyr­lyqtary, ulttyń joıylyp ketý qaýpi bar degen úreı osyndaı tamasha týyndylardy qazirgi urpaqtarǵa ulttyq qazyna retinde qaldyryp ketýge negiz bolǵan shy­ǵar. Al, búgin aspanymyz ashyq, elimiz aman, jerimiz tynysh kezeńde ulttyq kınomyz qarqyndy damýdyń ornyna kerisine ketý ústinde. Bizdiń búgingi rejısserler qazaq bolmysyn burynǵy rejısserler sııaqty sezine bermeıtindikten ultqa degen qurmetteri de az sekildi. Bir túsinbeıtinim, nege osy qazaq rejısserleriniń ishindegi eshqaısysynyń qazaq handary men batyrlary jaıly tarıhı kıno túsirýge tal­py­nys­tary joq. Osynshama jerimiz ben baı­lyǵymyzdy naızanyń ushymen qorǵap kelgen, búgingi urpaqqa ónege bolar batyr babalardy dáripteýden kınogerler utpasa, utylmasy anyq qoı. О́ıtkeni, soǵys pen tarıhı janrdaǵy fılmderge qashanda kó­rer­­mender jaqyn keledi. Eger bizdiń ba­tyr­­lar men handarymyzdyń jerimizdi ja­ýlardan qorǵaý maqsatyndaǵy qııan-keski alapat soǵysy men shaıqastary, je­ńis­teri men jeńilisteri, sáýegeıleri men jı­han­kezderi, úsh júzge tórelik etken bel­gili úsh bı – Áıteke, Qazybek, Tóle bıler jaıly tarıhı sapaly fılmder dúnıege keler bolsa, ol birinshiden, álemdik deńgeıge bir saty bolsa da qazaq kınosy kóterilýi múm­kin, ekinshiden, qazaq jasta­rynyń boıynda ultqa degen, elimizge, jerimizge degen pat­rıottyq sezimin oıatar edi. Árıne, mundaı janrlardaǵy fılm­der materıaldyq ja­ǵynan qomaqty qar­jyny talap eteri haq. Degenmen mundaı fılmderge memleket tarapynan qarjy­laı qoldaý kórse­tilip, atsalysyp jatsa bul nur ústine nur bolar edi. Qazirgi qazaq rejısserleriniń «Anaý kıno kórermen jı­nap qalar, mynaý kıno kórermen jınap qalar» dep óz shyǵar­ma­shylyqtarynyń bolashaǵyna kúmándi bolyp otyrǵannan góri, ulttyq sıpattaǵy fılmderdi túsi­rý­ge kiriskenderi jón bolar edi. «Qulasań nardan qula» degen emes pe atam qazaq. Kezinde: «Senderdeı halyqty kim tanıdy, kim kóredi?» – dep máskeýlikter shettetken «Qyz Jibek» kınofılmi álemniń jetpis eki tiline aýdarylǵanyn umytpaǵanymyz jón. О́kinishtisi sol, qa­zirgi kezde kıno óneri bizdiń ulttyq sanamyzdy kóteretin, ulttyq qundylyqtary­myzdy dáripteıtin, jastarymyzdy tárbıe­leıtin óner emes, ol bıznes, ıaǵnı aqsha kózine aınalýda. Eger de qazirden bastap osy máseleni durys jolǵa salmasaq, erteńgi kúni Ulttyq kınomyz múldem joıylyp ketýi ábden múmkin. Ol joıylýmen ǵana tynbaıdy. Ulttyq bolmystyń úńireıip qalǵan ornyn batystan kelgen basqa «qundylyqtardyń» basýy aıtpasa da túsi­nikti. Eń negizgi máseleni oıdan shyǵarmaǵan abzal, ol HHI ǵasyr álemdik mádenı-ıdeo­logııalyq kúres kezeńi ekendigi jáne de ol árbir memleket úshin sheshýshi mańyzǵa ıe ekeni. Sonyń negizinde qazirgi tańda máde­nıet pen ónerdiń kósh basynda aýdıtorııasy tórtkúl dúnıeni tórine otyrǵyzǵan kıno-teleekran tur. Bul faktormen jáne de bul alyp máselemen sa­nas­paǵan el, sóz joq, kúnderdiń kúninde osy sala damyǵan elderdiń yqpalynda ketpek. Al endi, keıbir otandyq fılmderimizge baılanysty marqaıyp, maqtana alatyn tustaryna da toqtalsaq. Ras, elimizde ja­ryq kórgen fılmderdiń arasynda táýir der­lik kınolar da boldy. Mysaly, «Qazaq­fılm» kınostýdııasy kórermen nazaryna «Siz kimsiz Ka myrza?» atty shytyrman oqı­ǵaly fılmdi usyndy. Qazaq kórer­menderi «Atamannyń aqyry», «Transsibir ekspresi» atty keńestik kezeńde jaryqqa shyqqan fılmderden jaqsy tanıtyn ataqty akter Asanáli Áshimov somdaǵan osy bir fılmdi kórip, jaqsy bir áserge bó­lengenimiz shyndyq. Biraq, «Siz, kimsiz Ka myrza?» fılmi budan burynǵy «Ataman­nyń aqyry» da emes, «Transsibir eks­presi»de emes, ekshn janryndaǵy zamanaýı, qazaqtyń kıno tarıhyndaǵy jańasha bir fılm boldy. Dál osy bir tusy osy janr­daǵy elimizge qaptap kelip jatqan batystyq fılmderden esh kem emes ekendigin kór­setip, kókeıimizde bir maqtanysh sezimin týdyra bilgendeı boldy. Rejısseri Hýat Ahmetov túsirgen bul fılm ekshn janry degenniń de qazaqtardyń qolynan keletinin dáleldedi. Kelesi mysal, 2011 jyly ja­ryqqa shyqqan rejısseri Aqan Sataev tú­sirgen «Lıkvıdator» fılmin alsaq. Bul fılmdi de tamashalaı otyryp, ekshn janrynda túsirilgenin baıqaımyz. Joǵary­da aıtylǵan «Siz, kimsiz Ka myrza?» fılmi­niń janryna sáıkestendirilip jasalǵan bul týyndy da qazirgi zamanaýı talapqa ja­ýap bere alatyn birden-bir qazaq kı­nosynyń biri bolyp shyqty. Elimiz táýelsizdik alǵan ýaqyttan beri kóptegen ulttyq kıno týyndylar jaryqqa shyǵyp, ýaqyt ótken saıyn ózimizde túsi­ril­gen kınolar sany ósip keledi. Buǵan da táýbe delik. Degenmen de san emes, sapaǵa úl­ken mán berip, soǵan saı jumys jasal­ǵany dál qazir kerek-aq. Sebebi, bizdiń kınolar óz ulttyq qundylyqtarymyzdy áli de bol­sa joǵary deńgeıde elimizdiń bolashaǵy sanalatyn jastarymyzǵa nasıhattaı almaı otyr. Qazirgi tańda ásirese, kóshirme ja­saý prosesi qarqyndy damyp, Eýropa stılindegi kınolar kóbirek túsirilýde. Ulttyq dep atap otyrǵanymyz, ol kınoda mindetti túrde bizdiń ulttyq oıyndarymyz­dy, ulttyq turmystyq zattarymyzdy kór­setý emes. Qazirgi ýaqytqa saı bolsyn, biraq fılmde ulttyq qazaqı tárbıe, salt-dástúrimizdiń elementteri, ulttyq bol­mys-bitimimiz, sulý keń-baıtaq jerlerimiz kór­setilýi tıis. Qazir elimizdegi qaı telearnany qarasańyz da biri bitse, artynsha ekin­shisi bastalatyn úzilissiz berilip jat­qan tek túrik pen koreı serııaldary, odan qala berse eýropalyq, amerıkandyq, mek­sıkandyq kınolar. Qazaqtyń ıisi de shyqpaıtyn sondaı kınolardy kórip, óńsheń jat eldiń mádenıetterin boıyna sińirip, batystyń atys-shabysy men arsyz kınolaryn qyzyqtap úzbeı kóretin ósip kele jatqan qazaq jastarynan erteńgi kúni qaıdan patrıot azamattar shyqsyn?! Ult­tyń sanasy men eline degen patrıottyq se­zimin oıatatyn otandyq kınolar desek, biz­diń otandyq kınolardyń bul tusta áli de bolsa álsizdik tanytyp kele jatqany ashy da bolsa shyndyq. Sebebi, búgingi kúni ult­ty ulyqtaýda, urpaq tərbıeleýde kınodan ótken ótkir de kúshti, qýatty qarý joq dese de bolady. Azamat ÁMIRHANOV Sýret 

 saıtynan