Qazaqty ultsyzdandyrý úrdisi qalaı júrgizildi?

Otarlaýdyń bir quraly qarý bolsa, ekinshisi — ıdeologııa. Sońǵy úsh júz jylda Shyǵys halyqtarynyń arasyna ibilistik ıdeologııanyń bildirtpeı enip, rýhyn janshyp, ulttyq kelbetinen birte-birte aıyrýynyń nátıjesi HH ǵasyrda aıqyn kórine bastady. Qarýmen halyqtyń sanyn azaıtý arqyly jerin ıelený birden kózge kórinetin is júzindegi soǵys áreketi bolsa, ıdeologııa — sheksiz, shekarasyz keńistikke keńinen jaıylyp bir ultty ǵana emes birneshe halyqty rýhanı ýlap, joıýdyń birden bir amaly. Ultsyzdaný ıdeologııasyna daýa joq, odan tek saqtaný kerek.

Qazaqty ultsyzdandyrý saıasaty HIH ǵasyrda bastaldy. О́ıtkeni uly halyqty birtutas ult retinde biriktirip, dinin de, tilin de, salt-dástúrin de berik saqtap turǵan handar men bıler ınstıtýty batystyń ultsyzdandyrý ıdeologııasynyń áserimen álsirep, sońǵy demin 1860 jyldary biraq shyǵardy. Bul saıasat tek qazaqqa ǵana emes, Shyǵystyń birtalaı elderinde qatar júrgizildi. Eger Orta Azııany orys jaýlap alsa, Japonııa araldary amerıkan áskerleriniń joıqyn kúshine tótep bere almaı Kúnshyǵys eli AQSh-qa qalaı moıynsuna bastaǵanyn baıqaýǵa bolady. Keńes kezinde qanaýshylyqtyń bir sımvoly retinde sanaǵa sińgen feodalızm shyn máninde shyǵystyń ulylyǵyn ustap turǵan bir tetigi edi. Feodalızm handardyń, bılerdiń, batyrlardyń berekeli dáýiriniń bir belgisi. Ulttyq tutastyq sol feodalızmmen birge 1860 jyldary quldyrady. Qazaqta handyq ınstıtýt qalaı joıylsa japonda da sondaı        prosess qatar júrdi. HIII ǵasyrda zorlyqpen, kúshtep enip alǵan amerıkandyq kúsh 1868 jyly Japonııadaǵy feodalızmdi birjolata kelmeske ketirdi. Jalpy qazaqtyń da, japonnyń da tarıhynda aıtylmaǵan shyndyq kóp. Aqıqatty ashý aldaǵy is.

HH ǵasyrda qazaq orystanyp jatqanda japon eýropalanyp, amerıkalanyp jatty. Shyǵystyń eki uly elin ultyzdandyrý saıasaty Orta Azııada patshalyq Reseı arqyly, al Kúnshyǵys elinde Batys pen Amerıka arqyly júrgizildi. Kúnshyǵys eli qazaq sekildi resmı túrde bireýdiń otary bolmasa da, batystyń rýhanı otaryna aınala bastady. Biraq bir ǵajaby japondar óziniń ana tilin, ulttyq jazýyn saqtap qala aldy. Bodandyqtan bosaǵan qazaqtyń óz urpaǵyn ana tilinde sóılete almaı dal bolýy sekildi máselege japon urynbady. Biraq ulttyq bolmysynan birte-birte aıyrylýdyń kórinisteri qos halyqta birdeı kórindi. Ulttyq sana-sezim, salt-dástúr, ana tildiń jańa zamandaǵy urpaqqa bóten bolýy eldiń eldigin joǵaltýǵa apara jatqandyǵyn qazaqtyń aqyn-jazýshylary shyǵarmalarynda astarlap bolsa da jazdy. Ult problemalaryn 1960 jyldan keıingi qazaq qalamgerleri az jazbady. Oǵan toqtalmaı-aq qoıaıyq.

Dúnıejúzinde ulttyq kelbetin barynsha saqtaǵan sanalatyn japon halqyn ultsyzdandyrý ıdeologııasynyń qalaı júrgizilgenin ádebıeti arqyly zerdelesek. Álemdik ádebıette kórnekti týyndylarmen erekshe oryn alǵan japon jazýshylary az emes. Solardyń arasynda ulttyń rýhanı qaýipsizdigi, ulttyq tutastyq, ulttyq rýh taqyrybyna qalamyn molynan siltegen Nobýo Kodzımany kórýge bolady. 1915 jyly Gıfý qalasyndaǵy Býdda svıashenıginiń áýletinde dúnıege kelgen Nobýo Kodzıma 1941 jyly Tokıodaǵy ımperator ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetin támamdaǵan. 15 jasynan bastap áńgime, povester jaza bastaıdy. 1955 jyly «Amerıkan mektebi» degen áńgimeler jınaǵy úshin Akýtagava atyndaǵy syılyqqa ıe bolady. Onyń kóptegen týyndylarynyń ishinen 1965 jyly shyqqan «Mıva otbasy» dep atalatyn romany erekshe kózge túsedi. Sol ýaqyttaǵy eń bedeldi degen Tanıdzakı atyndaǵy ádebı syılyqqa talaı týyndynyń arasynan tuńǵysh ret osy roman ıe bolǵan.

Nobýo Kodzıma bul romanynda bir otbasynyń aıasyndaǵy kórinisterdi sýretteý arqyly tutas ulttyń ultsyzdaný prosesiniń ishki qatparlaryna deıin ashyp kórsetken. Jazýshy áleýmettik ómirdi shynaıy sýrettermen bere otyryp, ulttyq qaýipsizdikke, japon eliniń rýhanı bolmysyna HH ǵasyr tóndirgen qaterdi aıqyndap bergen. Romannyń bas keıipkeri Sıýnsýke — qalamger, ǵalym, aýdarmashy. Rýhanı salanyń ókili bola tura otbasy tutastyǵyn saqtaı almaǵan, dármensiz, rýhanı álsiz jan. Ol Amerıka men Eýropany uzaq is-saparlarmen jıi aralaıdy. Japonııaǵa kelip, jınaǵan materıaldardyń negizinde, batystyń mádenıeti, amerıkandyq otbasy jaıynda leksııalar oqıdy, batys qalamgerlerin aýdarýmen aınalysady.

Qalam ıesi bolsa da, Sıýnsýkeni rýhanııat adamy, zııaly deýge bola ma? Ol óziniń dáristeri arqyly japondarǵa rýhanı azyq berip júrmin, bilim nuryn seýip júrmin dep esepteıdi. Biraq sol arqyly ultyna qastandyq jasap júrgenin bilmeıdi. Sıýnsýke adamdyq rýhanı bolmysynan aıyrylǵan, batystyń mádenıetine boı uram dep, haıýandyq deńgeıge túsken tıp. Kóptegen dáristeri men aýdarǵan kitaptarynan oǵan mol qarjy túsýde. Degenmen, sol baılyq rásýa bolýda. О́ıtkeni, ulttyq kelbetinen aıyrylǵan otaǵasy óz balalaryna da, áıeline de ıe bola almaıdy. Aqyrynda báriniń qulyna aınalady.

Sıýnsýke úlde men búldege orap qoısa da áıeli ony mensinbeıdi. Tipti ol is-saparǵa ketkende de, ol úıde bolǵanda da amerıkandyq soldatpen kóńil kóterýin toqtatpaıdy. AQSh-tan kelgen Djordj esimdi soldat Mıva otbasynyń álsizdigin bilip alǵan. Ol Sıýnsýkeniń úıinde turǵanmen qoımaı Tokıkoǵa kúıeý bolyp alady. Sıýnsýkege áıeliniń isin Mıchıo degen kútýshisi jetkizgende, ol qaýqarsyz kúıde bolady. Jazýshy Sıýnsýke bolmysy arqyly álsiregen, malǵundyq deńgeıge jetken tıpti syıdyrǵan. Burynǵy namysqoı samýraı joq. Eger burynǵy japon feodaly úsh-tórt áıelge tóre bolsa, qazirgi beıshara erkek bir áıeline de ıe bola almaýda. Tokıko — óz ultyn mensinbeıtin nadan áıel beınesi. Ol kúıeýi Sıýnsýkeden amerıkandyq ómir saltyn talap etedi. Mıva otbasynyń bar múlki amerıkandyq, ishetin taǵamy da amerıkandyq, kóretin kınosy da amerıkandyq. Olar úshin Djordj — tulǵa. Tokıko úshin Djordjdyń jeıdesi de, galstýgi de óz kúıeýinikinen ádemi. Sıýnsýke Tokıko úshin dúnıedegi eń qunsyz. Sıýnsýke áıeliniń kóńilin tabý úshin oǵan úı sharýasyn da istetpeıdi. Kiri bes batpan edendi de qolyna shúberek alyp ózi jýady. Biraq shamasy bárine jetpegen soń úı sharýasyn isteıtin áıeldi jaldaıdy.

Úı sharýasyna jaldanǵan qandaı áıel bolsa da Mıva otbasynyń rásýa tirliginiń kýási bolady. Al Tokıkoǵa eshbir adam jaqpaıdy. Sıýnsýke áıeliniń tirligine namystanbaıdy. Ol amerıkandyq rýh bılegen zamanda namysy ólgen pende. Ol da Djordjdy áýlıedeı kóredi. Al amerıkandyq soldat bolsa japon jerinde bıznesin dóńgeletip, tasy órge domalap tur. Ol Mıva otbasyna mıyǵynan kúlip, mazaqtaı qaraıdy. Sıýnsýke men Tokıko bolsa «amerıkandyqtyń ıelýine tústik-aý, ol bizdi basynyp alǵan» dep te oılamaıdy. Djordj úshin bárin berýge daıyn. Sıýnsýke úshin onyń áıeli men Djordjtyń baılanysy qalypty tirlikteı kórinedi.

«Kórgim kelmeıdi osy amerıkandyqtardy. Iisi de jırenishti» deıdi Norıko. Alaıda Sıýnsýke úshin ol jırenishti emse. Kóńili jaı tappaǵan Tokıko kúıeýine jańa úı alǵyzady. Sıýnsýke «bálkim jańa úıge kóshsek, otbasymyz baqytty bolar» dep oılaıdy. Sıýnsýke bárin shet eldiktiń kóńili úshin dep isteıdi. Ishteı qalamasa da, kóńili tartpasa da, Tokıkonyń yrqymen áreket etedi. Jazýshy jan-dúnıesinde ulttyq belgiden eshteńe qalmaǵan japon azamatyn sheber beınelegen. Sıýnsýke áıeli men amerıkandyqtyń áreketine tyıym salǵysy kelip, bir ret Tokıkony uryp ta kóredi. Alaıda, aıaýshylyq sezimimen shet eldikke degen kóńil jyqpastyǵy qatań sharaǵa jibermeıdi. Onyń otbasyndaǵy berekesizdik, rásýa tirlikke jany kúızeledi. Otbasyn baqytty etemin dep, Tokıkodan, uly Rıoıchı men qyzy Norıkodan baryn aıamaıdy. Sóıtip júrip júrek aýrýyna shaldyǵady. Ol dáriger professordan keńes suraıdy. Sıýnsýke men Tokıko ulttyq qana emes, adamı bolmysynan ajyraǵan anaıy beınedegi erli-zaıyptylar. Jazýshy keıipkerlerdiń dıalogy arqyly jabaıy mádenıetke eliktep, sony boıyna sińirgen, ejelgi japonnyń ór minezdi aıbyndy er, tylsym sulý názik áıel beınesin joǵaltqan eki aıaqty haıýandar tıpin sheber beınelegen. Ulttyń ulylyǵy onyń jumbaq tabıǵatynda. Sıýnsýke men Tokıko sol tylsym tabıǵılyqtan alystap, haıýan beınesine túsken aqyrzaman keıipkerleri.

Nobýo Kodzıma realıstik sıpattaǵy romanynda áleýmettik pafosty shynaıy beınelep, utymdy tirkestermen ulttyq problemany áserli jetkizgen. Ultsyzdaný otbasynan bastalatyndyǵyn shyǵarmanyń taqyryby arqyly beınelegen. «Mıva otbasynyń» sheshýshi sátinde Tokıko qaterli isik aýrýynan kóz jumady. Sıýnsýke bar dúnıesin aıamastan oǵan qymbat operasııalar jasatqanmen, shıpa bolmaıdy. Qyzy Norıko minezi buzylyp, dórekilenip ketedi. Uly Rıoıchı bolsa úıinen ketip qalady. Sıýnsýke balasynyń úıinen ketýimen shyǵarmasy támamdalady. Ultsyzdanǵan áýlettiń ıesi er bala, murager de er bala, sondyqtan romannyń er balanyń joǵalýymen aıaqtalýy amerıkandyq, eýropalyq ómir saltyna boı uryp, óziniń ulttyq bolmysynan jurdaı bolǵan eldiń kelesheginiń qandaı bolatyndyǵyn bildiredi.

Mıva otbasynyń kúıreýine sebep bolǵan sanasyz elikteý, júgensizdik. Báriniń basynda Shyǵys ultyna tán ómir saltynan ajyrap, ulttyq rýhyn shet eldikke taptatýǵa jol berip, azǵyndyq jetegine óz erkimen ergen essizdik tur.

Ulttyq rýhtyń jas urpaq sanasynan alystaýyn mynandaı faktorlardan kórýge bolady. Birinshiden, Japonııada Nobýo Kodzımanyń «Mıva otbasy» romany jazylǵan kezeńde aǵylshyn –amerıkandyq ıdeologııa ana tildi de óz qursaýyna alǵan bolatyn. Sodan bergi kezeńdegi japon jastary sán retinde aǵylshyn sózderin jıi qoldanatyn boldy. Al qazirgi ǵylymı-tehnıkalyq damýdyń shyńyndaǵy Japonııanyń qaı salasyn alsańyz da aǵylshyn tirkesteri jappaı paıdalanylady. Oıyn jetkizýge ushan-teńiz ıeroglıfteriniń arasynan sóz tabylmaǵandyqtan emes, jeńilge áýes keıingi býyn tól sózin aıtýdy aýyr sanap, aıtýǵa ońaı, tilge jeńil aǵylshyn sózin qoldana salady. Biraq qazaqpen salystyrǵanda japon ana tilin saqtaǵan, óz tilin bilmeıtin japon kezdespeıdi. Degenmen, japon zııalylarynyń janyn jegideı jeıtin bir qaýip bar. Ol aýmaǵy 20-30 jylda japon jastary myńdaǵan jyldan beri qoldanylyp kele jatqan tól jazýy — ıeroglıfti qoldanystan shyǵaryp, tek aǵylshyn tilinde sóılep kete me degen qaýip. Qazirdiń ózinde japon jastarynyń kóbisi kóne ıeroglıfterdi bilmeıdi, kompıýterdiń turmysty jaýlap alǵany sonshalyq, japon jasóspirimderi keıbir ıeroglıfterdi jaza almaıdy.

Ekinshiden, Ata-baba dininen alystaý qaýpi. Japon halqy negizinen Býddızm men Sıntoızm jolymen júrip kelgendikten, dinge qatysty salt-dástúr, ádet-ǵuryptardy saqtaǵan. Biraq, HÚIII ǵasyrda Portýgalııa arqyly zorlyqpen kirgizilgen hrıstıan dini myńdaǵan japondy ózine tartyp áketti. Sondyqtan dúnıege kelgende Býddızm salty, ómirden ótkende Sıntoızm ǵurpy oryndalǵanmen, kóptegen japondar úılený toıyn hrıstıandyq saltpen ótkizýde. Búgingi kúnde japon ómirindegi sıntoıstik úılený ǵuryptarynyń ornyn hrıstıandyq basqan. О́z dininen birtindep aıyrylý degen osy. Onyń ústine Eýropaǵa, AQSh – qa turmysqa shyǵyp, sol jaqta qalyp, hrıstıan dinine ótip alǵan japon qyzdary da bar.

Úshinshiden, ata dástúr, babalar salǵan ómir salty, ulttyń rýhanı qazynasy tehnıka zamanynda yǵysyp, keıinge qalýynda. Eýropalyq kıim úlgileri, shoshqa eti qosylǵan taǵamdary, jıhazdary japondardyń kúndelikti tirshiliginiń aınymas bóligine aınalǵan. HH ǵasyrda bastalǵan eýropalyq ýrbanızasııa adamdardyń mı qabiletin tómendetip, ulttyń rýhyn alasartyp, dúmshelikke, máńgúrtikke jetelep barady. «Progress, sıvılızasııa» degen atpen jarnamalanǵan eýro-amerıkandyq ómir salty Shyǵysty shyraıynan aıyrýda. Keńpeıildigi men aqkóńildigi jaǵynan qazaqqa óte-móte uqsas japon halqynyń tarıhynda eýropasentrızmmen, basqynshylyqpen, batys ıedologııasymen kúres júrgizgen azamattary az emes. Ásirese HIH ǵasyrdaǵy jaýgershilik zamanynda japon eli úshin janyn pıda etken sońǵy samýraı Saıgo Takamorı qazaqtyń Mahambetimen taǵdyrlas. Takamorı jaıynda qansha eńbek jazylsa da, ult qaharmanynyń shyndyǵy áli ashylǵan joq. Batyrynyń basy qaıda ekenin urpaqtary áli bilmeıdi. Sondaı-aq Takamorıdiń batyrlyǵymen qosa aqyndyǵy, reformatorlyǵy ony Mahambet О́temisulyna jaqyndastyrady.

Batysqa keregi Shyǵys halyqtarynyń arasyn jaqyndastyrmaý, sóıtip jeke-jeke qarýsyz jaýlap alý ıdeologııasyn júrgizý bolatyn. Orta Azııa halyqtary, ásirese qazaq eli Reseı ımperııasynyń bodanynda bolýy nátıjesinde ulttyq rýhyn joǵalta jazdasa, Japonııa men Úndistan Eýropanyń ústemdigine eriksiz moıynsunýǵa májbúr boldy. Shyǵys halyqtarynyń ortasyndaǵy Qytaı men Koreıa ǵana qatqyldyq tanytyp, ulttyq rýhyna bótenniń qolyn tıgizbeıdi. Al endi HHI ǵasyrdaǵy jaǵdaıǵa kelsek, Keńestiń qursaýynan bosaǵan qazaq halqynyń rýhanı turǵydan álin jınaı almaı otyrǵanyn jasyrýǵa bolmaıdy. Sol álsiregen qalpy qazaq batystyq ıdeologııanyń ishine qalaı enip ketkenin baıqamaı qaldy. О́ıtkeni, táýelsizdik alǵan soń qazaqtyń rýhyn kóterip, ulttyq múddesin asqaqtatatyn múmkindik bolmady. Ana tildiń mártebesi, ulttyq ıdeologııa dep, zııaly qaýymnyń qazaqtyń qamy úshin ter tókkeninen ne paıda, jastardyń deni bılik pen materıaldyq qamsyzdyqtan basqany qajet etpese. Búginde ult múddesinen góri jeke bas múddesi ústem bop tur. О́ıtkeni, qazaqtyń ulttyq rýhy basyńqy. «Biz táýelsizbiz, salt-dástúrimiz, tarıhymyz jańǵyryp jatyr» dep, atoı salǵanmen ulttyq rýh asqaqtamaıdy. Patshalyq Reseıdiń zamanyndaǵy máńgúrttik artta qalmady, onyń eýropalyq jańa túri bar. Nobýo Kodzımanyń «Mıva otbasy» romanynyń keıipkerleri ortamyzda joq demeńiz.

О́ziniń ult retindegi rýhanı bolmysy bútin eldiń ǵana álemdik arenadaǵy bedeli bekem bolmaq.

 Sharafat Jylqybaeva