Memlekettik sana, ulttyq ıdeıa bir adamnyń oıynan shyǵatyn dúnıe emes

El tarıhyna qatysty jańsaq pikir jazǵandardan da qaýiptisi elimizdiń keıbir azamattarynyń arasynda da osyǵan uqsas pikirdiń bolýynda. Bul túsinik túptiń túbinde memlekettiligimizge zııany men qatar, ony joqqa shyǵarýǵa deıin barý yqtımaldylyǵynda. Qazaq ultynyń memleket qurýshy ult retindegi statýsynyń tómendeýine áser etýi. Memleketimizdegi ulttyq jáne etnosaralyq tutastyǵyna qaýiptiligi. Úlken maqsatqa jetý úshin myqty ıdeıaǵa birigý kerek. Al ony joqqa shyǵarý, myqty ıdeıanyń bolmaýyna alyp keledi. Álde bir akademıktiń sózi bar edi: «Ulttyq ıdeıanyń tabıǵatyn túsinip alýymyz kerek. Ol – ulttyń bolmysy, psıhologııalyq ózindik ereksheligi. Ult bar jerde ol da bar. Ultpen birge ómir súredi, joıylmaıdy, qubylyp ózger­meıdi. Meniń túsinigimde ulttyq ıdeıa tabıǵı túrde paıda bolady. Ol ult­tyń ómir súrýi, tilegi, nıeti, oıy. Ideıa degen bir adamnyń oıynan shyǵatyn nárse emes. Bir sýbektıvti oı emes ol. Ideıa degen – óte kúrdeli oı. Mysaly, ómirde túrli qaıshylyqtar bolady. Qaıshylyq degen – jaman nárse emes, odan qorqýǵa bolmaıdy. Ol damyǵan elde, damyǵan ǵylymda mindetti túrde bolatyn jaǵdaı. Sol sııaq­ty, problemalar týyndap jatady. Sol qaı­­shylyqtardy, problemalardy qalaı sheshý kerek, qalaı alǵa jyljý kerek degen saýaldarǵa jaýap beretin kúrdeli oı» degen. Demek, biriktirýshi ıdeıa degen bireýdiń oıynnan shyǵatyn oı emestigi, tarıhı negizge negizdelgen bolýy tıis. Qazirgi tańda bizge árbir el azamatynyń boıynda memlekettilik sanany qalyptastyrý. Memlekettilik sana ol ıdeologııanyń negizgi qaınar kózi bolsa, al sol qaınardan sý ishkender memleketshil azamat bolyp qalyptasady. Durys túsinýimiz kerek bizdiń memlekettigimiz ejelden bar elmiz. Bul jerde ıdeologııalyq turǵydan memleettilik sanany qalyptastyrý. Másele bizdiń qazirgi tańda memlekettilik sanany qalyptastyra aldyq pa? Iá nemese joq dep aıtý qıyn. Endi bizdegi basty mindet memlekettilik sanany qalyptastyrý jolyndaǵy áreket dep sanaımyn. Jalpy adamnyń sanasynyń qalyptastyrýshy ejelden kele jatqan qural kitap desek. «Mádenı mura» baǵdarlamasy qabyldaǵannan beri kóptegen ıgi ister qolǵa alyndy. Endi sol baǵdarlama ishinde jaryq kórgen dúnıelerdiń ishinde aıryqsha eńbekterdi aıtar bolsaq. Babalar sóziniń 100 tomdyǵy, Qazaqtyń ata zańdarynyń 10 tomdyǵy jáne t.b kóptegen dúnıeler paıda bolýda. Osy eńbekter dástúr men dilimizdi jáne tarıhı sanamyzdy qalyptastyrýda úlken rol alatyny ras. Alaıda, olardyń taralym sany tym az. Nebary 3000 danadan ári aspaı jatyr. Osy týyndylar árbir úıde turýǵa laıyqty kitaptar. Onyńda tırajdarynyń sanynyń azdyǵy halqymyzdyń baı tarıhymen tolyqqandy bilýge múmkindik bermeı jatqan sııaqty. Joǵaryda aıtqandaı tarıhı týrızm memlekettilik sanany qalyptastyrýda zamanaýı turǵydan úlken ról atqarady degen oıdamyn. Tarıhı týrızm memlekettiń tarıhyna qatysty ulttyq parkterdi qurý arqyly iske asady. Bul degenimiz, tek tarıhty bilip qoıý emes, memlekettik ıdeologııamen bite qaınasqan deýge bolady. Sebebi, ıdeologııanyń eń negizgi aspektileriniń biri tarıhı aspektisi bolyp sanalady. Elimizdiń azamattary úshin patrıottyq rýhyna áseri jaqsy bolady. Sebebi, tarıhty kózben kórý aıtarlyqtaı tıimdi jetkizýdiń bir túri.

Qazirgi tańda tarıhı týrızm tabysty sala bolyp tur. Osy máselemen joǵarydaǵy elimizdiń tarıhyn joqqa shyǵarýshy nemese qaralaýǵa beıim adamdarǵa qarsy myqty argýment retinde jáne óskelen urpaqpen, el tarıhynan habary az azamattarymyzdyń tarıhy sanasyn   qalyptastyryp, tanystyrýda mańyzy zor. Tarıhı týrızmmen tabys taýyp, otyndyq jáne sheteldik týrısterdi tartýǵa múmkindik bolar edi. Sheteldikterdiń kelýi elimizdi jańa qyrynan tereń tarıhymen tanystyrar edik. Al kópshiliktiń bilýi belgili bir dárejede ulttyq brendpen, memleket ımıdjine aınalýyn eleýli áserin tıgizedi.

  Bul elimizdiń tarıhynan syr shertetin ulttyq tarıhı parkter qurý týraly. Mynadaı úsh túrli ulttyq tarıhı parkter qurýǵa bolar edi.

1. Qazaq handyǵynnyń qurylǵan jeri Hantaý, Shý ózeni, Qozybasy bolyp sanalady. Bul jer «Qazaq» ataýymen memlekettiligimizdiń bastaý alǵan jeri bolyp tabylady.
2. Qazaq handyǵynyń Ordasy bolǵan Ulytaý (qazirgi Jezqazqan aımaǵy). Arǵy qadym zamannan beri tarıhymyzda da, memlekettigimizdiń negizgi bolǵan jer.
3. Altaıdan túrki-qazaq tarıhynan syr shertetin ulttyq tarıhı park qurý. Elimizdiń jerinde tek qazaq handyǵynyń ǵana emes, barsha túrkiniń altyn besigi bolyp sanalady. Biz qarashańyraq ıesi ekendigimizdi dáleldeı túser edik.

Osy jyly «Qazaq» ataýymen qalyptasqan memlekettigimizdiń 550 jyldyǵyna oraı on túrli is shara belgilengendi. Endi on túrli is shara ótedi. Durys. Osy is sharalar bir jylǵa josparlanǵan odan ári memlekettigimizdi turaqty ulyqtaıtyn sharalar qarastyrylmaǵan sııaqty. Al osyndaı tarıhı týrızmge negizdelgen parkter osynaý naýqannan keıinde ulyqtap otyratyn turaqty orynǵa aınalǵan bolar edi.

Osyǵan uqsas tarıhı týrızmge negizdelgen parkter shetelderde de bar. Oǵan basqa bir maqalada toqtala ketermiz.

Mundaı jobalar tarıhı týrızmge ǵana emes, elimizdiń ıdeologııalyq turǵydan nyǵaıta túsýine septigin tıgizedi.

Hantaýy, Shý ózeni, Qozybasy óńirinde tarıhı týrızm parkin qurý. Geografııalyq turǵydan Almaty-Astana, elimizdiń soltústigi men ońtústigin jalǵap jatqan jerde túıisken. Qazaq handyǵynyń qurylǵan jeri tarıhı derekter boıynsha osy jer ekendigi aıtylǵan. 550 jyldyq qarsanynda iske asyrýǵa qolaıly shaq deýge bolady. Bul degenimiz kelýshileriniń sanynyń kóp bolýyna óz áserin tıgizdedi. Ulttyq bolmys turǵysynan qaraıtyn bolsaq. Alǵash ret «Qazaq» ataýymen memlekettiligimizdiń qalanǵan jer ekendigin óskelen urpaq bilip júretin bolady. Kereı men Jánibek handardan bastap, odan ári jalǵasatyn handar tizbegine keń maǵulymat berilýi, jáne t.b ár túrli el tarıhyna qatysty derektermen tanystyrýǵa bolady. Bul bolashaqta memleketshildik pen otanshyldyqtyń tamyry ári de jatqandyǵyn tanytady. Osy óńirdiń ekonomıkalyq jáne áleýmettik ál aýqatynyń ósýine septigin tıgizedi.

Elimizdiń beli bekigennen keıin tarıhı derekterde Ulytaýda han ordasy bolǵandyǵy týraly aıtylady. Ulytaý týraly tarıhshylardyń paıymdaýyna qaraǵanda odan áride de han ordalary bolǵan deıdi.   Jezqazǵan-Beıneý temirjoly salynyp bitti. Aldaǵy ýaqytta batyspen ortalyq óńirlerin qosyp, úlken dálizge aınalady. Demek ári beri kelip ketýshi, qatynaýshy adamdar sany kóp bolady dep topshylaýǵa bolady. Ulytaýdan tarıhı týrızm parkin qurý ekonomıkalyq turǵydan da, rýhanı turǵydan da tıimdi bolar edi. Osy óńirde Alasha han, Joshy han keseneleri, tańbaly tastar taıaý ornalasqandyqtan halyqqa, týrısterge tanytýǵa múmkindik artyrýǵa negiz bolady.

Túrki-qazaqqa qatysty tarıhı týrızm parkin Altaıdan qurýǵa bolady. Altaı barlyq túrki jurtynyń bastaýy bolyp sanalady. Shyǵys Qazaqstan Qotan-Qarańǵaı aýdannan qursa bolar edi. Altaı taýy tórt memlekettiń jerin basyp jatyr. Dál qazirgi jaǵdaıda atalǵan memleketterdiń ishinde biz ǵana túrki jurtyna kiremiz Bul degenmiz qarashańyraqtyń ıesi ekendigimizdi dáleldeı túsedi.

Memleket basshymyz Túrkııaǵa barǵan saparynda bylaı degen bolatyn. «Túrki halyqtarynyń odaqtastyǵynyń» jobasyn bir qadam alǵa jyljytyp, týyn belgiledi. 200 mıllıonnan astam Túrki jurtyn birigýge úndedi. О́z sózinde: «Biz búkil túrki halqynyń ata jurtynda turyp jatyrmyz. 1861 jyly qazaqtyń sońǵy hany óltirilgennen keıin biz Reseı patshalyǵynyń, odan Keńes Odaǵynyń bodany boldyq. 150 jyldyń ishinde qazaq degen halyq óziniń ulttyq salt dástúrin, tilin, dinin, dástúrin umytýǵa az qaldy. Jaratqannyń qoldaýymen 1991 jyly biz ózimizdiń táýelsizdigimizdi jarııaladyq. Sizderdiń babalaryńyz atajurttan beri qaraı jyljyǵan kezde Túrki qaǵanatynyń ishinen túrik degen atty ózderimen alyp ketti. Qazirge deıin túrkiniń ishinde jigittiń sultany, eń jaqsy jigit qandaı degende «qazaq» deıdi. Sol qazaq biz» - dedi prezıdent N.Nazarbaev.

Qotan-qaraǵaı jalpy týrıster baryp turatyn týrıstik aımaq bolyp sanalady. Atalǵan joba iske asyp jatatyn bolsa 200 mln túrkiniń ishinde el mártebesin bir kóterip qana qoımaı, elimizdi syrtqa tanytýǵa taǵy bir múmkindiktiń joly. Ulttyq qundylyqtar turǵysynan elimizdiń tek paıdaly ǵana bolady. Munda túrki qazaq jurtynyń tarıhynan keń málimetter beretin jádigerler qoıýǵa bolady.

Sonymen qatar, tarıhı qalalarymyzda kóne jádigerlerdi qaıta qalypyna keltirip, tarıhı týrızmniń ortalyǵan aınaldyrýǵa bolady. Otyrar, Túrkistan, Taraz jáne basqa da qalalardy. Burynǵy Uly Jibek joly boıynda ornalasqan osy qalalar arqyly tabys kózine aınaldyrýǵa bolady. Ekonomıkamyzdyń qýatyn artyratyn salaǵa aınalar edi. Munaı   alpaýyttardyń teketiresinen baǵasy túsip ketti demesek jalpy álemdegi tabys kózi boıynsha birinshi oryndy ıelense, odan keıingi ekinshi orynǵa osy týrızm jatady eken. Tarıhı qalalardy, qorǵan, qamaldardy qaıta qalpyna keltirsek aldaǵy ýaqytta «Uly Jibek joly» qaıta jańǵyryp, «Batys Eýropa Batys Qytaı» degen atpen iske qosylǵaly jatyr. Reseı men batys teketiresi aıaqtalyp jatsa osy tas joldyń boıynda Bes ǵasyrdan keıin taǵy da batys pen shyǵystyń arasynda kópir bolǵaly tur. Ári beri ótýshiler elimizge týrıs retinde keleri haq. Osy arqyly tabysymyzdy eselesek eń negizgisi memlekettiligimiz men san myń jyldyq tarıhymyz bar ekendigin soqyrǵa taıaq ustatqandaı kórsetken bolar edik. Biz osy salany jolǵa qoıyp alsaq ıdeologııamyz aqshany talap etýshi saladan tabys túsirýshi salaǵa aınalyp, erteńgi osy eldin eljandy (patrıot) azamattaryn qalyptastyrýshy qural bolyp tabylar edi. Qazirgi kezde biz syrtqy álemge ıadrolyq qarýdan bastartý men beıbit súıgish el degen tanytýmen kelemiz. Biz atalǵan jobalar arqyly burynǵy kóne mádenıettiń de ókili retinde ózimizdi tanyta alar edik. Memleketimizge degen halyqaralyq qaýymdastyqtyn aldynda upaı jınaýǵa jaqsy bolar. Birinshiden kóshpendiler urpaǵy bolsaq, ekinshisi álem tarıh ádistemesindegi osy kúnge deıingi ketken qatelik «kóshpendiler qala salmaǵan» degen jańsaq oıdy syzyp, ejelgi qala, qorǵan, qamaldarymyzdy kórsetý arqyly bir zamandaǵy álemniń júregi bolǵandyǵymyzdy syrt elderge naqty zattaı aıǵaqpen dáledegen bolar edik. Dáledep qana qoımaı sol arqyly tabys tabamyz jáne Qazaq eliniń ımıdjin jańa qyrynan qýattaı túsken bolar edi. Árıne, bul aıtylǵandardy jasaý ońaı iske jatpaıdy. Desekte aldaǵy ýaqytta jasap jatsaq. Keleshegi mol joba ekendigine senimdimiz.

Elimizdiń tarıhyn tanytýdyń bir tásilin aıtyp óttik. Bul elimiz úshin kerek. Ideologııalyq turǵydan ólsheýsiz úles qosyp, aldaǵy ýaqytta sheteldik nemese otandyq azamattardyń keıbireýi elimizdiń tarıhyna degen kúmánderin basýǵa barynsha ról oınaıtyny anyq.

 Rýslan Ahmaǵanbetov, Saıasattanýshy