Tóte jazý latyn álipbıine negiz bolsa

 IT mamany  Arshat Orazovtyń baýyrymyz ǵalamtorda kırıllısada jazylǵan qazaqsha mátinderdi túrki halyqtaryna arnalǵan 34 áriptiktik  latynǵa aýdaratyn jaqsy baǵdarlama jasapty. Úlken raqmet! Tájirıbede  paıdalanyp  kórdik. Birneshe túzetýler kirgizilse,   óte tamasha baǵdarlama bolǵandaı eken. Qarańyz: http://www.kereknews.kz/translit.html Birinshiden: Barý, kelý degen sózderdiń sońyndaǵy “ý” árpi latynshada   “–üv, -uv” túrinde kelse jaqsy bolady. Sonda ol baru, kelü emes, baruv, kelüv túrinde jazylýǵa tıis. Ekinshiden,  Qazaqta “i” jáne “ı” degen eki árip bar. Munyń ekeýin de latyn áripterinde bir qana “i” árpimen jazǵan durys bolmaıdy. Sondyqtan “i” degen áripti “i” men, al “ı” degen áripti “iy” dep eki árippen jazsa,  durys  bolady. Máselenkı,  seniń, mátin, ıman, mısaly sózderin seniñ, mätin, iyman, miysalı dep  jazylǵany  kerek.  Al “ı” árpi orys tilindegi bir mátinde latynǵa aýdarǵanda “i” bolyp keletinin eskergen jón. Máselen orystyń  “knıga” degen sózin latynǵa aýdarǵanda “kniyga” túrinde emes, “kniga” túrinde aýdarǵan durys.  Demek “ı” árpiniń latyn áripterindegi balamasy orys jáne qazaq tilderinde ár  túrli  qoldanylady. О́ıtkeni orys tilimen qazaq tili eki bólek til. О́kinishke oraı,  osyny eskermeımiz de, ár qashan orys tiliniń latyn balamasyn qazaq tiline sol qalpyna  qoldanamyz. Ol kelip jatyr ma, kelmeı jatyr ma, oılap jatqan kim bar? Úshinshiden,  sol sekildi “ý” árpin  orys alfavıtiniń áserinen búkil qazaq jurty táýelsizdikten beri qate qoldanyp keledi. Orys tilindegi “ý” men qazaq tilindegi “ý” áripteriniń  fonetıkalyq turǵydan eki basqa dybystalatyny eskerilmeıdi. Sondyqtan olardyń latyn áriptik balamalarynyń eki bólek ekenin eshkim ańǵarmaıdy. Negizinde orys alfavıtindegi “ý” árpine qazaqtyń kırıllısasynda “u” árpine dóp keledi. Al bizdiń qazaqtyń “ý” árpiniń latyndaǵy balamasy keı kezderde “v” árpi, keı kezderde joǵaryda atalyp ótkendeı “uv, üv"  bolyp  qoldanylýy  kerek.   Mysaly,  “ýaqyt” degendi, qazirge deıin jazylyp kelgendeı “uaqıt” dep emes, “vaqıt”dep jazylsa bolady. Sol sekildi “táýelsizdik” sózin latyn áripterimen “täuelsizdik” dep emes “tävelsizdik” dep jazylsa durys. Sondyqtan “ý” árpine abaılaý kerek. Ol daýyssyz dybystardan keıin keletin bolsa, “uv, üv” túrinde, al sózdiń basynda jáne artynan daýysty dybys keletin bolsa,  onda “v” dep jazylady. Mine,  osy  sekildi  qazaqsha  qaripterdi  latynsha tańbalaýǵa  bolady. Al endi muny kompıýterlik aýdarma baǵdarlamalaryna engizý de  birshama sheberlikti   qajet etedi. Ony da, qudaı qalasa,   Arshat Orazov baýyrym jasaıdy dep oılaımyn. Kezinde, atap aıtqanda 1940 jyly qazaq tiliniń kırıllısaǵa  negizdelip  jasalǵan   alfavıt óte  kúrdeli  boldy.   Sondyqtan meniń oıymsha, qazaqtyń latyn alfavıtin jasaǵanda   qazaqtyń kırıllısa alfavıti emes, uly til ǵalymy Ahmet Baıtursynnyń jasaǵan arab áripteri negizindegi “tóte árip” júıesin basshylyqqa alǵan durys. Sonda ǵana alfavıtimiz orys áripteriniń áser yqpalynan qutylyp,  ońdy ózgerister bolady dep  oılaımyz. Tórtinshi,  “H” degen áriptiń latynda balamasy joq. Muny Ahmet Baıtursyn óziniń tóte áripterinde “q” árpimen bergen ıaǵnı “halyq” degen sóz onda “qalyq” dep jazylǵan. Sondyqtan Arshat Orazovtyń latyn balamasynda “h” árpi úshin “h”  árpi ornyna “q" árpin alǵany jáne “halıq” ornyna “qalıq” dep jazǵany durys. Nemese eger til ǵalymdary  “q”men “h” arasynda fonetıkalyq aıyrmashylyqtar bar, saqtaý kerek dese, onda sol “h”árpi úshin latyndaǵy “h” árpin paıdalanýǵa bolady. Onda “halyq” degen sóz latyn balamasynda “xalıq” dep jazylady. Besinshi,  Arshattyń  aýdarma baǵdarlamasynda orystyń “s” árpi úshin latynda “c" árpi qoldanylǵan eken. Meniń oıymsha, “s” árpi úshin tańba belgileýdiń qajeti joq. Ol orys tiline ǵana kerekti árip. Ol búkil dúnıede “ts” dep eki  árippen jazylyp jatyr. Sonda“kırıllısa” degen sóz “kirillica” dep emes “kirillitsa” dep jazylý kerek. О́ıtkeni “c" degen árip latyn  júıesinde basqasha dybystalyp oqylady. Altynshy Arshattyń aýdarma baǵdarlamasynda “u” árpi úshin “ŭ” árpin qoldanǵan eken. 34 áriptik túrki álipbıinde “u” degen árip bar sol jetkilikti. Hám bul árip latyn árip júıesinde “ŭ” árpine qaraǵanda keń qoldanys tapqan árip. Sondyqtan “musylman” degen sózdi latynda “mŭsılman” dep emes,  “musılman” dep jazǵan durys. Osyndaı jaǵdaılarǵa nazar salsa, Arshat Orazovtyń aýdarma baǵdarlamasy óte tamasha bolǵandaı! Sóz sońynda bul áripter jaıynda Azattyq radıosynda istegen Túrkııalyq azamattardyń tájirıbesi mol ekenin esterińizge sala keteıin. Olar Qasen Oraltaı basshylyǵynda 1988-1995 jyldary arasynda osy 34 áriptik latyn tańbalaryn qazaq tili úshin qoldandy. Solardyń biri  - menmin. Bul árip júıesi qazaq tiline dálme-dál keledi. Basqasha sózben aıtqanda,  túrkologtardan buryn (túrkologtar alǵash ret 1991 jyly túrki dúnıesi úshin osy 34 áriptik latyn tańbalaryn usynǵan edi) osy áripterdi Azattyq radıosynyń qyzmetkerleri tapqan jáne is júzinde qoldanǵan edi. Ekinshi aıtarym, keı zııaly qaýym Qazaqstanda orys tilin de latynǵa  kóshireıik dep usynys aıtyp jatyr. Bul óte orynsyz. Orystyń tól alfavıti - kırıllısa. Ony ózgertýge eshkimniń haqysy joq. Ol Reseıdiń máselesi. Orys halqy meıli Qazaqstan, meıli basqa elde bolsyn, qaı áripti paıdalansa  óz erki. Oǵan aralasýǵa eshkimniń haqy joq. Máselen,  aǵylshyn tili latyn áripterimen jazylady. Búginge deıin resmı alfavıti kırıllısa bolǵan Qazaqstanda aǵylshyn tili kırıllısamen jazylyp otyr ma? Joq! Nemister Qazaqstanda qansha  jyldan beri ómir súrip kele jatyr. Olar da nemistiń ulttyq latyn alfavıtin paıdalanyp keledi. Sondyqtan latyn alfavıti eldi ekige bóledi, orys tilin de latynǵa kóshirý kerek degen usynystardyń eshbir qısyny joq. Qazaqstanda latyn alfavıtine ózgeris tek qazaq tiline ǵana engizilýi  tıis jáne álemniń túrli elderinde súrip jatqan dúnıejúzi qazaqtary da ony qoldanatyn bolady.