Sanaǵa tusaý salynǵannan keıin basqasha oılaý múmkin emes!

Shynynda da, dinniń memleket pen ult qalyptastyrýdaǵy róli qandaı? Olar bir-birimen qarym-qatynasty qaı dárejede, qandaı baǵyt-baǵdarda qurýlary kerek? Osyǵan oraı, biz kezekti keleli keńesimizge Halyqaralyq pedagogıkalyq bilim berý, elaralyq Sh.Aıtmatov akademııalarynyń akademıgi, pedagogıka ǵylymdarynyń doktory, professor Baqtııar Smanovty, Nur-múbárak Egıpet ıslam mádenıeti ýnıversıtetiniń PhD doktory, dintaný kafedrasynyń meńgerýshisi Alaý Ádilbaevty, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty, dintanýshy, mádenıettanýshy Murtaza Bulutaıdy, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, dintanýshy, Súleıman Demırel ýnıversıtetiniń professory Islam Jemeneıdi, jýrnalıst, dintanýshy, «Jalyn» jýrnaly redaktorynyń orynbasary Qudııar Biláldi shaqyrǵan edik. Endi, nazarlaryńyzǵa sol keleli keńesten týǵan pikir-tujyrymdardy, oı-túıinderdi usynamyz. 

– Hujrat súresinde: «Eı, adam balasy senderdi bir er, bir áıelden Adam Haýa anadan jarattyq. Sondaı-aq, sender bir-birlerindi taný úshin ulttar, rýlar qyldyq» degen aıat bar. Mine, budan biz dinge ulttyń jat emes ekenin baıqaımyz. Al, ult bar jerde mem­leket bolady. Osyǵan oraı, «qazirgi memleket, din jáne ult arasyndaǵy qarym-qatynasta Sizderdiń baıqaǵandaryńyz ne? Kemshilik nede? Qaı tustarda neni ıgere almaı jatyrmyz? Neni ıgerdik?» degen saýaldar týady. Sondyqtan, dinniń memleketti, ultty qalyptastyrýdaǵy róli jaıly áńgime qozǵasaq. Islam Jemeneı: –Islamnyń basqa dinderden memleketti basqarýda ózgeshelegi bar. Sebebi, Islam adamzat taǵdyryna, memleket taǵdyryna tek saıası turǵydan qaramaıdy. Onyń artyqshylyǵy, adamǵa baǵa berýinde. Pák, taqýa, taza, ımandy, ádiletti Adam arqyly, qoǵamnyń, ulttyń, memlekettiń qalyptasýyna yqpal jasaıdy. Meniń usynysym, osy jerde otyrǵan dintanýshy baýyrlarymyz óz oılaryn dinniń memleketti qurýdaǵy qandaı yqpaly baryn tarıhı derektermen naqtylaýǵa atsalyssa ıgi. Odan keıin, Islam dini bastalǵan kezeńnen bastap dinniń saıası róli ózgesheleý kórinýiniń sebepteri nede degen máselelerdi qarastyrsaq. Baqtııar Smanov: – Áńgime din, ult týraly bolǵannan keıin, men basymnan ótken tá­jirıbemdi aıtqym kelip otyr. Biz táýelsizdik al­ǵannan keıin, alǵash Ata Zańymyz qabyldandy. Sa­lalyq zańdar túzeldi. So­nyń biri «Dinı senim bos­tandaǵy jáne dinı birlestikter týraly» zań edi. Zań ózine tıisti qyzmetin atqardy. О́zgertýlar men tolyqtyrýlar da engizildi. Ol 20 jyldaı bizge qyzmet etti. Sol 1992 jyly qabyldanǵan zańnyń kemshilikteri boldy. Ony da baıqadyq. Sonyń artynsha, burynǵy kemshilikterimizdi eskere otyryp, memleket pen dinniń araqatynasyn retteıtin jańa zań qabyldadyq. Ol «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly» dep jańasha ataldy. Burynǵy zańda kemshilikter memleket tarapynan da, memlekettik qyzmetkerler tarapynan da, dindarlar tarapynan da bir túıindi máselede alshaqtyqtary baıqalatyn. Máselen, burynǵy Ata zańymyzda memlekettiń dinnen bólingendigi týraly bap bolatyn. Sol bap dindarlarǵa da, basqalarǵa da úlken áserin tıgizdi. Dinı birlestikterdiń basshylary, dindarlar din memleketten bólingen, memlekettiń dinge aralasýyna haqysy joq degendi negizge ala otyryp, ózderiniń birlestikteriniń ishki máselelerine eshkimdi aralastyrmady. Bylaı aıtqanda, bilgenin istedi. Odan keıin, kerisinshe, keıbir ákimder, basshylar din memleketten bólek degendi ustanyp, dinge memleket ishindegi jeke memleket retinde qarap, boıyn aýlaq ustaýǵa tyrysty. Mine, osynyń barlyǵy zańsyzdyqtarǵa jol ashty. Baıqaǵanym, biz burynǵy Keńestik kezeńdegi izben júrip keldik te, zańymyz da sol izge tústi. Qazirgi zań, meniń baıqaýymsha, burynǵy zańǵa qaraǵanda, árıne, jetistikteri kóbirek. Al, endi, Ata zańymyzda memleket dinnen bólingen joq degen joldar alynypty. Kerisinshe, bul jáıt jańa zańda berilipti. Bul durys ta shyǵar. О́ıtkeni, Túrkııa, Malaızııa sııaqty zaıyr­ly memleketterde de memleket dinnen bólingen degen sóz joq. Qazir osy zańymyzdyń kúnine engenine jylǵa jaqyndady. Degenmen, bul zańda áli de bolsa olqylyqtar bar dep oılaımyn.

Alaý Ádilbaev: – Búgingi taqy­ry­­­bymyz kúrdeli ta­qy­ryp­tardyń biri. Bú­­­kil adamzatty tol­ǵan­dyrǵan, fılosoftardan bastap, adamzat oılana bastaǵannan be­ri, órkenıet, mádenıet bolǵan jerlerde de, bol­maǵan jerlerde de ár­qashan din, dinı senim bolǵan. Din máselesi adam­zattyń eń ejelgi jáne adamzattyń negizgi qajettiligin óteıtin qundylyq. Negizinen, din memleketten bólek degen másele bizge Eýropadan juqqan indet. Áıtpese, Islam dininde din memleketten bólek degen ustanym joq. Dinniń kelgen maqsaty Illahı Musylman anyqtamasyna qarasaq, din –– sanaly adam balasy (sanasyz adamdarǵa din mindet emes) úshin óz erkimen, eshqandaı májbúrleýsiz, bireýdiń zorlyǵymen emes, adamnyń óz erkimen eki dúnıe baqytyna jetkizetin Illahı joǵarǵy qudiretter tarapynan jiberilgen Illahı zańdar jıyntyǵy. Iаǵnı, aqyl-oı ıelerine búkil eki dúnıesin retteıtin júıe. Sondyqtan, dindi memleketten bólip, memleketti dinnen bólip, ekeýin qaqtyǵysqa qoıyp qoıý Batystyń indeti. О́ıtkeni, Islam dini adamzat ómirin retteýge keledi. Dinniń qoǵam ómirinde qanshalyqty kerek ekenin kórý úshin, biz Islamnyń basqa tustaryn da baıqaý kerekpiz. Qudııar Bilál: –Shyntýaıtyna kelgende, memleketten tysqary eshnárse bolmaý kerek. Birinshiden, memleketten tysqary nárse, ol memleketke qaýip týǵyzady. Bul baqylaýdan tys degendi bildiretin túsinik. Ekinshiden, aýyrǵanyn jasyrǵan óledi degen turǵyda sóz qozǵaǵym keledi. Jastarymyzdyń meshitterde kóbeıe bastaýy –– qaýipti qubylys. Nege? Sebebi, birinshiden, dinge bıǵat degen uǵym bar. Aptasyna bir ret namaz oqý úrdisi qalyptasty. Shyndyqty aıtsaq, bir paryzdy oryndasań, qalǵanynyń qatysy joq degen qate túsinik. Juma namazǵa aptasyna bir barsań, 5 ýaqyt namazdy oqýdyń qajeti joq degen túsinikter paıda boldy. Meni alańdatqan jáıt, olar nege juma namazǵa barady degen saýal. Meshitke barýshylardyń birde-bireýi oǵan dinı nanym-senimin damytyp, dindar bolamyn degen oımen barmaıdy. Barlyqtary tirlikteriniń ońǵa basyp, tileý úshin barady. Mine, osy nıetpen juma kúni barsha jastar qaýymy meshitke jınalyp, sol namazǵa jyǵylyp, tilek tilegen sátte búkil nıet-tilekteri qabyl bolady dep oılaıdy. Iаǵnı, oılaǵan maqsat-tilekterin Qudaıdan suraıdy. Qudaıdan basqa suraıtyn joldary qalmaǵan degen sóz. Suraǵan tilekteri tilegen ýaqyttarynda birden qabyl bola qoımaıdy. Kelesi apta taǵy baryp, suraıdy. Odan keıin Qadyr túnin kútedi. Sol túnde de nıet-tilekteri qabyl bolmasa, taǵy kútedi. Oılaǵan jumysyna turmaıdy, tilegen baılyqtary bola qoımaıdy.  Osyny ańdyp otyrǵan, basqa dinı uıymdar, sol jastardy ózderine tarta bastaıdy. Tipti, olardyń nıet-tilekteriniń oryndalmaýynyń sebebin ózderinshe túsindiredi. Bul jerdegi kiná, dinniń durys emestiginde dep túsindiredi. Áke-shesheleriń namaz oqymasa, ondaıda da nıetiń qabyl bolmaıtynyn aıtady. Taǵy bir ekinshi top, asty dáretsiz ishkeniń durys emes dep te shyǵady. Mine, jastardy ańdyp otyrǵan túrli aǵymdar ózderiniń usynystarymen jastar sanasyn, din týraly pikirlerin ózgertip ózderine tartýdyń amalyn tabady. Osynyń barlyǵy, dinniń birligin joıady. Memleket buǵan mán bermeıdi. Eger, sol jastardyń tilegin memleket sheship berse, jastar meshitke shyn nıet, shynaıy musylmandyq jolymen barady. Al, búgingi jaǵdaı qaýipti. Memleket pen din, ult tutastyǵy osyndaıda kerek. Al, jastar ult, memleket, din bolashaǵynyń negizi. Murtaza Bulutaı: – Myna máseleler 22 jyl boıy aıta-aıta ábden jaýyr bolǵan máseleler. Qınalyp otyrmyn. Sebebi, qa­lyń tumannyń ishin­de kele jatyrmyz. Aǵymdar bizge táýelsizdikpen keldi. Táýelsizdikke deıin halyq óziniń ulttyq sıpatyn, tilin, tegin, dinin saqtap qalýǵa tyrysty. Biraq, táýelsiz bolǵannan keıin, biz sol tutastyǵymyzdan aıyrylyp qaldyq. Iаǵnı, qazirgi bizdiń qoǵamymyzda din destrýktıvti ról atqaryp jatyr. Ol pák dinimizdiń ózi emes, aınalasyndaǵylardyń jáne qanaýshy toptardyń boıyndaǵy destrýktıvti qasıet.

Máselen,  Reseı óziniń dinı tutastyǵyn saqtap qalý úshin túrli mehanızmderdi qoldanyp, zańdaryn shyǵaryp, oqýlyqtaryn berip jatsa, nege olardan úlgi almasqa?! Biz barlyq máselede Reseıdi negizge alamyz. Tek din máselesine kelgende, amerıkanshyl bolyp, ne Batys saıasatyna eliktep ketemiz. Eger, biz sondaı Reseıshil bolsaq, olardyń mehanızminen úırenip, kelgen kirme aǵymdardy joımaımyz ba?! Qazirgi qoǵam múlde ózgergen. Kúnde 10-15 adamdy óltirip jatyr, jarylystar bolyp jatyr degendi estımiz. Bul eshkimdi de tań qaldyrmaıtyn bolyp qaldy. Muqan Isahan: –Memlekettiń dini bir bolsa, tili bir bolsa, qoǵamdyq ıdeologııasy bir bolsa ǵana onyń tutastyǵy uzaq ýaqytqa saqtalady. Ǵylymda buny etatıstik memleket dep ataıdy. Biz memleket qurǵanda Qoqan, Hıýa, Buhar handyqtary boldy. Biraq, bir ulttyń atymen atalǵan memleketti aldymen biz qurdyq. Zaıyrly memlekette tylsym dúnıeniń máselesi qarastyrylmaıdy. Jeke adam retinde, zııaly adam retinde halyqtyń aqirettegi baqyty úshin kúresýge bolady. Al, memleketti buǵan jumyldyrýdy degen qoǵam kótermeıdi. Menińshe, biz zaıyrlylyq pen teokratııalyq júıeni qabyldamaı, onyń ornyna osy klerıkalyq júıeni qabyldaǵanymyz durys. Bul bir kúnde bolatyn dúnıe emes. Aldaǵy 20-30 jylda halyq bul júıeniń qajettiligin túsinip, qabyldaǵanymyz jón. Qudııar aǵamyzdyń aıtqan máselesi óte oryndy. Jastardyń jappaı dinge urynýy qaýipti qubylys ekeni ras. Degenmen, onyń súısinetin jeri de bar. Biraq, jastarymyz qazir sanaly turǵyda emes, elikteý turǵysynan ǵana dinge bet burýda. Teologııa ǵylymynda tahlıdı uǵymy bar. Bul elikteý degen sóz. Al, dinge sanaly túrde kelý kerek. Islamda bul ıahını dep atalady. Joǵaryda aıtylǵan máseleler jáne osy túıtkilder sheshimin tapsa, táýelsizdigimiz berik bolary anyq. Muqan Isahan: – Syrttan kelgen jamaǵat qanshalyqty zamanaýı turǵyda jetilgen bolsa da, ishinara qazaqtardy bólinýshilikke uryndyrary anyq. Biz qazaqpyz degen ortaq oı bolmaǵan kezde, aqyr aıaǵy nemen biteri belgili. О́kinishke oraı, eń qynjylatyn jaǵy, osy dertti kóre tura, bile tura keıbir aǵalarymyz buny basqa bir dinı aǵymmen emdegisi keledi. Bul da bir úlken qatelik. Ulttyq, tarıhı ustanymdarymyzdan aýytqysaq, bul bizge eshqashan em bolmaıdy. – Álemdik qaýymdastyqta zaıyrly­lyqtyń úsh túrli úlgisi qalyptasqan. Birin­shisi – zaıyrlylyqtyń ateıstik úlgisi. Onyń mysaly halqymyz bastan ótkergen keńestik rejımdi ornyqtyrǵan KSRO bolyp tabylady. QHR da búginge deıin osy úlgini paıdalanýda. Onyń ekinshi úlgisi – separatıstik úlgi. Bul úlgi dinı qaýymdastyqtardyń mem­leketten bólingenin jáne zańnamada qandaı da bir dinniń nemese konfessııanyń erekshe quqyqqa ıe bolmaıtynyn negizge alady. Al, endi úshinshi úlgisine kelsek, ol – tańdamaly negizdegi úl­gi. Bul úlgi qoǵam úshin erekshe qundy bolyp tabylatyn, konstıtýsııalyq deńgeıde anyqtalatyn dinı basymdyqtardy basty tirek etedi. Osy tusta Sizderdiń pikirlerińizshe, Qazaqstan úshin osy úlgilerdiń qaısysyn ustanǵan jón? Muqan Isahan: – Bul anyqtamalardyń da qate tustary bar. Zaıyrlylyqtyń birinshi klassıfıkasııasy retinde, ateıstik úlgini alsaq bolady. Qytaı, burynǵy KSRO, Soltústik Koreıa sııaqty memleketter zaıyrlylyqtyń ateıstik baǵytyn ustandy, ustanady. Biraq, zaıyrlylyqtyń odan basqa, klerıkaldy jahandyq úlgisin ustanatyndar da bar. Máselen, Mysyr memleketi zaıyrly memleket. Biraq, bılikke kelgen «Ihýan Mýslım» dinı sıpattaǵy partııa. Odan keıingi oryndy ıelengen «Hızbnýr» partııasy ýaqaptardyń partııasy. Túrkııa Respýblıkasy óziniń zaıyrly ekenin Konstıtýsııasynda naqtylaı aıqyndaǵan. Biraq, Túrkııada Din isteri Mınıstrligi bar. Búkil ımamdar memlekettik qyzmetker retinde jalaqy alady. Meniń aıtaıyn degenim, biz zaıyrlylyqtyń klırıkaldy sıpatyna jaqyndaýymyz kerek. Túptiń túbinde soǵan baramyz. Biraq, oǵan birden emes, kezeń-kezeńnen ótýimiz qajet. Islam Jemeneı: – Menińshe, shetten kelgen birde-bir uǵym bizge qaıyr bermeıdi. Biz ár túrli uǵymdy, zaıyrly ma, basqa ma óz múddemizge qaraı, ózimiz qalyptastyrýymyz kerek. Shyndap kelsek, qazir zııalylarymyz qorqaq ári jaltaq. О́z qoǵamymyzǵa batyl kózben qarap ózine tán termındi qalyptastyra ala almaı keledi. Ne úshin? Belgili sebepteri bar, uzaq áńgime. Bul jerde din týraly áńgimede eki másele bar. Birinshi, din memleketti qalyptastyra ala ma? Ekinshi másele, din memleketti qalyptastyrsa, dindi kim qalyptastyrady? Másele, dindi Alla Taǵala bizge adamzattyń baqytty bolýy úshin qural retinde jiberip otyrýynda. Biz dindi ózimizden joǵaryǵa qoıyp dinge tabynbaımyz ǵoı. Din bizge jol kórsetetin baqyt quralymyz, qarańǵyda jol kórsetetin shamshyraǵymyz bolý kerek.

Al ata-babalarymyz ǵasyrlar boıy ymyrasyz kúresip, halqymyzdyń yntymaǵyn saqtap qalý úshin bir dinde bolýlaryna eńbek etti. Úlken nátıjelerge qol jetkizgendiginiń belgisi urpaqtary Islam dini, sunnı-hanafı baǵytynda qalyptasty. Atalarymyzdyń dinı mırasyn keńestik rejım ábden talqandady, sonyń kesirinen búgingi urpaq zardap shegip keledi. Endigi mindet, ony qalpyna keltirý bolyp tabylady. Egerde, bıliktegilerdiń jan-dúnıesinde tóńkeris jasalyp, ar-ojdany oıanyp, ımanyna kele qoısa, olar barlyq materıaldyq jáne rýhanı kúsh-qýatyn halyq úshin jumsaı bastar edi. Bul Islam tarıhynyń bastapqy keze­ńinde ulyq sahabalar tarapynan iske asyp, adamzat tájirıbesine endi. Qudııar Bilál: – Memlekettiń ózi áýeli, dinge jaǵdaı jasaý kerek. Bizdiń ana tilimiz, ata dinimiz, memleket úsheýi ulttyq múddege qyzmet etý kerek. Baqtııar Smanov: – Biz memleket qalyptastyrýda dinniń úlken róli bar ekenine toqtalǵym keledi. Búgin máselen, Ortalyq Azııa dep otyrǵan memleketter, respýblıkalar: Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Túrkimenstan, О́zbekstan, Tájikstan – bes memleket. Beseýi de sýnnıttik baǵyttaǵy elder. Bul kezdeısoq emes. Qarahanıdter bolsyn, sol kezdegi basqa túrkiler bolsyn memleketti qalyptastyrdy. Iаǵnı, din memleketti qalyptastyrýǵa yqpal etti. Biz dinimizdi sol Ábý-Hanıfa mazhabynda saqtap qaldyq. Basqalardy kirgizýge múmkindik berilmedi. Onyń sebepteri jaıly burynda bir maqalamda jazǵan bolatynmyn. Eki sebebi bar. Birinshi, túrkilerdiń ishinde qazaqtar kóshpendi boldy, basqalary otyryqshy boldy. Olarǵa parsy tili, basqa dinı aǵymdar da erekshe áser etti. Bul jáıttar qazaq tiline, dinine yqpal jasaı almady. Jalpy, qalaı bolǵan kúnde de, din, til, ulttyq tárbıe bári de memleketti qalyptastyrýǵa, nyǵaıtýǵa qyzmet etýi qajet. Qudııar Bilál: – Eger, memlekettiń, Dinı agenttiktiń ustanatyn ıdeologııasynyń negizi, temirqazyǵy ulttyq múdde bolsa ǵana bári durys bolady. Jamaǵat jaıly aıtyp jatyrmyz. Osy máseleni sheshý úshin, dinı elıtany qalyptastyrý kerek dep durys pikirler aıtylyp jatyr. Dinı elıta jamaǵattan bıik turý kerek. Alaý Ádilbaev: – Qarańyz, qazir zııaly degender kimder? Baıaǵy Sovet úkimetiniń tárbıesin alǵandar, bizdiń zııalylar. Olardyń dinge degen kózqarasy qandaı ekeni aıtpasa da belgili. Mine, osydan din memleketti qalyptastyrady degen sana ornamaıdy. Qazir aıtalyq, ult zııalysynyń bireýi Táńirshildikti kóterip júr, bireýi taǵy basqasyn kóterip jatyr. Ult zııalylarynyń kóbisi bizdiń musylman ekenimizdi moıyndamaıdy. Bireý qazaqtarda shaman bolǵan, ne zoroastrızm bolǵan dep taǵysyn taǵy jazyp ketipti. Sondyqtan, áýeli zııalynyń dinge degen kózqarasy ózgerý kerek. Sosyn ǵana, zııalynyń, halyqtyń dinge degen kózqarasyn qalyptastyrýyna bolady. Sheteldiń ár jaǵynan oqyp kelgender bar. Jan-jaqtan oqymaı, ózimizde jaǵdaı jasalýy kerek. Jergilikti zııaly birden qalyptaspaıdy. Ol úshin, jergilikti, dinı túsinikti qalyptastyratyn mektep,medreselerimiz bolýy shart. Dinı sanany dinı zııaly ǵalymdar qalyptastyrady. Dinı ǵalymdar túgili, dinniń qajet ekenin memleket endi-endi uǵynyp jatyr. Biz ıslamtaný degen jeke ǵylym ekenin Bilim jáne Ǵylym mınıstrligine sendire almaı keldik. Al, Islam ǵylym, bilim retinde qalyptaspasa, siz qoǵamda Islamdy qalaı damytpaqshysyz? Muqan Isahan: – Táýelsizdik alǵaly, onyń zaıyrlylyq termınin engizdik. Zaıyrlylyqtyń baǵytyn aıqyndaǵanmen qurylysynda túrli elementter bar. Biz soǵan durys qaraýymyz kerek. Ol – dinı saýattandyrý. Qazir dintaný páni baǵdarlamaǵa engenimen, odan da úlken áser kórip otyrǵan joqpyz. Meniń usynysym, biz dinder tarıhyn, sonyń ishindegi Qazaqstandaǵy dinder tarıhyn oqytsaq qatelespeımiz. Mine, sonda jastarymyz ózimizdiń ulttyq dinimizdi anyqtaı alar edi. Mektep baǵdarlamasyna eki oqýlyq jazyldy. Ekeýine de kóńilim tolmady. Avtorlar bizge renjigen kezder de boldy. Bundaǵy maqsat, oqýshyǵa Qazaqstandaǵy Islamnyń qandaı bolý kerek ekenin, qandaı bolǵanyn jetkizý.

Islam Jemeneı: – Men ózim, myna berilgen zaıyrlylyqtyń formasynyń bireýinde qabyldamas edim. Jańa aıtylyp ketkendeı, Alash azamattary zaıyrlylyqty qabyldady dedik. Olar ózderiniń ulttyq múddeleri negizinde memleket quraıyn dep qabyldady. Al, bizdiń zaıyrly el bolý uǵymynda bılik keı tustary qaýqarsyzdyq tanytyp otyr. Zaıyrlylyq, emin-erkin bolý maǵynada, dástúrdi dindi, kıimdi, tildi joıýǵa baǵyttalǵan. Zaıyrlylyqty qabyldamaıtynym sol. Zaıyrlylyq degende ult qorǵalmaıdy. Qansha ony ádemi kórsetem deseńizder de, bul múmkin emes. Taǵy bir másele, dinı elıta deımiz. Baǵanaǵy oıymdy jalǵastyrsam, dini, tili bir qazaqty Keńes odaǵy buzyp ketti. Jastar durys tarıhty bilý kerek. Keńestik bılik rýhymyzdy, janymyzdy qıratty. Sondyqtan, sopylyq ádebıet, dinı ádebıet degenge bári qorqyp qaraıdy. Shynynda da, eger sizdiń saıası-memlekettik sanańyz bıik bolmasa, adasyp ketesiz. Al, eger saıası-memlekettik sana­ńyz qalyptassa sergek te, belsendi túrde din­di adamı hám memlekettik múddege saı jumsaı alasyz. Biz dinı elıtany qalyptastyrý úshin, aqyryndap tárbıe jumystarynan bastaýymyz kerek.

Murtaza Bulutaı: – Bizdiń qazaq basqa halyqtarmen salys­tyrǵanda din máselesinde kenjeleý damyǵan. Qazaqtyń taǵdyrymen oınap otyrǵan ózimizdiń ishki kúshterimiz. Syrtqy kúshter osyny óte tıimdi paıdalanýda. Mysaly, Fransııada Kelvınder shyqqan kezde katolıkter protestanttar bolyp bólindi. Eýropanyń qaı elin alsańyz, olar qanshama jyldar boıy eliniń ishindegi ishki janjaldan, daýdan ótken. Túrkııany alyńyz, Osman ımperııasy kezinde, onyń aldynda, bir-birimen qyrylysty. Al, bizde ondaı bolmaǵan. Ondaı synnan biz ótken joqpyz. Ondaı synnan ótpegen soń, biz bólinýshilikke qazir daıyn emespiz, oǵan ımmýnıtetimiz joq! Bizdiń birtutas uıyp turǵan halqymyzdy saıası jaǵynan da, ekonomıkalyq klandarmen de, til jáne dinı aǵymmen taǵy bólip jatyr. Al, ishtegi talaı tartystar men soǵystardy kórgen halyqtarda ımmýnıtet bar, mehanızmder bar. Bizdi endi, birimen-biri qyrylysatyn ishki janjalǵa daıyndap jatyr. Qazir, kelip jatqan qaı aǵymdy alsańyz da olardy ishten qoldaýshylar bar. Eger, Qazaqstan áýel bas­tan durys joldy tańdaýdy oılasa, myna, aǵymdardy kirgizbeı, ýnıtarly, zaıyrly, birtutas, demokratııalyq qundylyqtardy dárip­tegen keremet myqty memleket bolsa bolady.  Bizdiń erekshe geosaıası, geoekonomıkalyq ornymyz bar, táýelsiz el bolýǵa umtylyp kele jatqan halyqpyz. Joıylyp kete jazdap, ánsheıin, sol asyldyń synyǵy sekildi ana jaqtan, myna jaqtan jınap ákep aman qalǵan halyqpyz. Endi, aman boldyq, el boldyq degen kezde halyqty dinge bólip, adastyryp, eń bir kertartpa, adastyrýshy aǵymdardy elge kirgizip alǵanymyzǵa qatty qapalanamyn. Osyndaı keleli áńgimelerden naqty nátıje shyǵyp, naqty is-áreket jasalsa eken dep tileımin.

Daıyndaǵan  Aqbota  ISLÁMBEK