Ulttyq anımasııanyń aqýaly qalaı?

Qaıdarov  salǵan  kúre jol

        Qazaq mýltıplıkasııa óneriniń tusaý­keser mýltfılmi − ertegi negizinde tú­sirilgen, 1967 jyly jaryqqa shyqqan «Qar­­lyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» mýltfılmi. Sse­narııdiń avtory, rejıs­seri jáne sýret­shisi −Ámen Qaıdarov. Fılm 1968 j. Lenıngradta ótken Búkilodaqtyq festı­valde ekin­shi júldege ıe bolyp, álem elderiniń ekran­darynda kórsetildi. 1975 j. Nıý-Iorkte ótken mýltıplıkasııalyq fılm­der­diń 1- halyqaralyq festıvalinde «Qola Prak­sınoskop” júldesin ıelendi. Qaıdarov túsirgen: «Aqsaq qulan», «Quıyrshyq», «Qo­janasyr – qurylysshy» atty fılmder qazaq mýl­tıplıkasııasynyń jetistikteri boldy. 1970 j. qazaq mýltıplıkasııasy Orta Azııadaǵy jetekshi orynǵa shyqty. Osy kezeńde qazaq mýltıplıkatorlary túsirgen grafıkalyq jáne qýyrshaq fılmderdiń sany júzden asty. Rejısser-sýretshiler: J.Danenov pen U.Qystaýovtyń «Alpamys batyr», «Aıdahar araly», E.Ábdirahmanovtyń «Tapqyshtar», «Boztorǵaı», B.Omarovtyń «Úsh sheber», «Qańbaq shal»,T.Muqanovanyń «Jibek shashaq», «Qaıshy», Q.Seıdenovtyń «Tiginshi men aı», «Qadyrdyń baqyty» atty mýltfılmderi – qazaq mýltıplıkasııasy tarıhynda joǵary baǵalanǵan shyǵarmalar. Sondaı-aq, qazaq anımasııasynyń damýyna A.Ábilqasymov, A.Toqshabaev, U.Bekishev jáne basqa da sheberler zor úles qosty.

Tárbıe – kók jáshikten

     Kóptegen elderde bala tárbıesine, sonyń ishinde balalardy anımasııa arqyly tárbıeleýge erekshe mán beriledi. Aıtatyn bolsaq, Japonııada balalarǵa salt-dástúrin, ózara qarym-qatynas etıkasyn, adamnyń ortada ózin ustaý mádenıetin mýltfılm arqyly úıretse, AQSh bul ádispen matematıka, geografııa, fızıka pánderiniń negizderin oqytýda. Al, Qytaı bolsa anımasııa óneri boıynsha álemde kósh bastap tur. Olar ulttyq múddeni ǵana kózdeıtin mýltfılmderdi shyǵarý arqyly jas balanyń sanasynan Otanǵa degen súıispenshiligin ashýǵa tyrysady. Oǵan qosa, Qytaı memleketinde shetel mýltfılmderin kórýge tyıym salynǵan. AQSh, Germanııa, Fransııa, Japonııa, Qytaı syndy memleketterdiń anımasııalyq fılmderge memlekettik turǵyda úlken mán berilse, Reseıde balalarǵa arnalǵan anımasııalyq fılmderdi, vıdeo kórsetilimderdi ıdeo­lo­gııalyq qural retinde paıdalanyp, oǵan qyrýar qarjy bólýde. Naqty aıtsaq, bıylǵy jyldyń bir ǵana anımasııasyna 300 mln. AQSh dollary bólingen eken. Reseı anımatorlary ulttyq qundylyqtardy balalardyń sa­na­syna sińirý maqsatynda aldaryna jan salmaı ter tógýde. Olar kóbinese Kry­lov­tyń mysaldaryn nemese tarıhta bolǵan batyrlaryn keıipker retinde alyp, tamasha tolyqmetrajdy anımasııalar jasap shyǵardy. «Trı bogatyrıa», «Ilıa Mýromes», «Alesha Popovıch», «Dobrynıa Nıkıtıch» sııaqty batyrlaryn dáripteý arqyly ózderiniń «orys degen uly halyq» ekenin, olardyń memleketteri tamasha ekendikterin urpaǵynyń sanalaryna quıyp otyrady. Demek, budan shyǵatyn qorytyndy, anımasııalyq mýltfılmder ulttyq qundylyqtarymyzdy, salt-dástúrlerimizdi, tarıhymyzdy nasıhattap jas balanyń sanasyna sińiretin birden-bir qural.

Sheteldik  mýltfılmder  shektelse...

    Bizdiń teleradıo arnalarymyzdy alyńyz, sheteldik anımasııadan kóz ashpaısyz. Tipti, ınternet oıyndar men gazet-jýrnaldardy bylaı qoıyp, bala­lardyń oıynshyqtary men kıimderin túgeldeı sheteldik kıno men anımasııa keıipkeri jaýlap alǵanyn baıqaımyz. Olardyń anımasııa keıipkerleri jaqsy jarnama arqasynda óz elinde ǵana emes, búkil álemge tarap, úlken suranysqa ıe boldy. Zaman tilimen aıtqanda olardyń árqaısysy – brend. mýltfılmderiniń mazmundyq jaǵyna toqtalsaq, bizdiń mentalıtetimizge jat qylyqtarǵa toly, oıǵa qonymsyz oqıǵalardan turady. О́sip kele jatqan urpaǵymyz budan eshqandaı ónege almaıtyny aıdaı anyq. Jasóspirimder arasyndaǵy qylmystyń órshýi, mekteptegi atys-shabys, óz-ózine qol jumsaý sııaqty keleńsiz jáıttardyń bári osy ónimderdi nasıhattap kele jatqan «teleıdeologııalyq tárbıeniń» jemisi ekeni barshaǵa belgili. AQSh nemese Eýropa elderin alyp qara­saq, olardyń kıno, anımasııa álemindegi keıipkerleriniń deni oıdan quralǵan, qııal­dan týǵan. Fantastıka janry bul elderde áldeqaıda alǵa ozyp ketti. Sol Garrı Potteri de, О́rmekshi-adamy da, Shregi de, Spanch Boby da balalardyń qııalyn damytady, oı-órisin keńeıtedi. Aıtar bolsaq, О́rmekshi-adam beıbitshilik úshin kúresetin, halyq qamqorshysyn somdaǵan keıipker. Bul balalardy «jaqsydan úırenip, jamannan jırenýge» baýlıdy, izgilikke, meıirimdilikke tárbıeleıdi. Al, Spanch Bob mýltfılmin qarańyz, teńiz túbindegi balyqtar, shaıandar, medýzalar syndy tirshilik ıelerin basty keıipkerleri etip, kishigirim qalanyń ómirin kórsetedi. Bul jerdegi basty keıipker − Sponch Bob óziniń kóterińki kóńil-kúıimen jan-jaǵyna shýaq seýip júrgen oıdan shyǵarylǵan beıne. Mýltfılmniń mazmunyna kelsek, oıǵa qonymsyz, bala turmaq úlken kisini durys oıdan adastyraryn baıqaımyz. Soǵan qaramastan, ol álemdik brendke aınaldy. Qazirgi jas urpaq «Tasbaqa-nındzıalar», «Transformer», «Megamozg», «Halk», «Avatar» sııaqty qubyjyqtardy qurmettep, solardyń tálim-tárbıesimen ósip kele jatqandyǵy barshamyzdy alańdatarlyq jáıt bolý kerek. Bul jaǵdaıǵa kim kináli? Buǵan barlyǵymyz birigip, ulttyq qundylyqtarymyzdy nasıhattaıtyn túrli is-sharalar uıymdastyryp, mýltfılm shyǵaraıyq degen usynystar aıtý kerekpiz. Oılap qarasaq, shet eldiń mýltfılmderinde tereń mazmun bolmaıdy. Ereksheligi de osynda, ıaǵnı, eń bastysy, oqıǵa (sıýjet) asa kúrdeli emes. Oǵan qosa jarnamasynyń ózi bala turmaq úlken kisini qyzyqtyrary anyq. Bizdiń alpaýyt batyrlarymyzdy, tarıhymyzdy, salt-dástúrlerimiz ben mádenıe­timizdi, eldigimizdi jas órkenge kógildir ekran­daǵy mýltfılm arqyly da jetkize alatynymyzdy túsinetin ýaqyt keldi.

Azattyqtyń  anımasııasy

Táýelsizdiktiń  alǵashqy jyldary anımasııa  salasy toqyraýǵa  ushyrady.  Talpynys  bar bolǵanmen, tálimdik jáne  kórkemdik  deńgeıi  qazaq mýltıplıkasııasynyń atasy Ámen Qaıdarovtyń «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» syndy týyndylarynyń deń­geıine áli de jete almaı jatyrmyz. Mýlt­fılm­der joq emes. Bar. Biraq, óte az. Ámen Qaıdarovtyń ózi bergen bir suhbatynda jylyna bar-joǵy jarty saǵattyq mýlt­fılm shyǵaratynymyzdy aıtty. Bul halyq suranysyn qanaǵattandyrmaıtyny belgili. Ári  sapasy  tómen,  aıtary  joq  dúnıeler qaptap ketti. Máselen, «Men Aldarmyn, Aldarmyn, saqalymdy taldarmyn» dep ándetip, biraq ózinde saqal túgil, murt ta joq qazaq aýyz ádebıetiniń keńinen tanymal keıipkerin bilmeıtin adam joq. Qaı telearnany ashpasańyz da,aldyńyzdan Aldardyń kınosy, ne Aldardyń mýltfılmi shyǵady. Bul qýantarlyq jáıt. Desek te, qazirgi Aldardyń beınesi Sháken Aımanov somdaǵan parasatty, qý da bolsa, eldiń qamyn oılaǵan, jarlynyń baıda ketken aqysyn alyp berý úshin túrli aılaǵa baratyn Aldardan múldem ózgeshe. Búgingi Aldarda sol parasattylyqtan esh nárse qalmaǵandaı. Bir sózben aıtqanda, qazirgi zamannyń naǵyz alaıaǵy sııaqty kórinedi. Sábı sanasyna da bunyń keri áseri bary anyq. Bul jerden psıhologtar men pedagogtar pikiri eskertilmeıtinin baıqaımyz.

     Alaıda, qazaq  mýltıplıkasııasyn  damytýǵa  degen  nıettiń  bary  anyq.  Sebebi, sońǵy  jyldary  bul salany  damytý  qolǵa  alynyp keledi. Aýyz toltyryp  aıtatyn  jetistik −professor  Qaıdarovtyń jetekshiligimen T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynyń oqytýshylary men stýdentteri «Quıyrshyq» (rejısser Q.Qasymov) atty serıaldyń birinshi grafıkalyq mýltfılmin kompıýterlik tehnologııalardy qoldana otyryp shyǵarýy.  Elimizde mýltıplıkasııalyq kıno jasaýdyń sheberi sanalatyn stýdııalar da bar. Solardyń biri 2001 jyly qurylǵan «SAQ» (burynǵy «Jebe») kınostýdııasy. Kınostýdııa ataýy birinshiden, osy taıpanyń qurmetine berilse, ekinshiden, «SAQ» – Sapaly Anımasııalyq Qoıylym bolyp shyǵa keledi. Stýdııa tek sapaly ulttyq óner týyndylaryn shyǵarýǵa bel býǵan eken. Az ýaqyttyń ishinde bul kınostýdııany búkil Qazaqstan moıyndap otyrǵanyn aıta ketýge bolady. Buǵan dálel retinde, «Qazaqfılmniń» tórt mýltfılmge tapsyrys berýin tilge tıek etýge bolady. Olar Á.Tájibaevtyń poemasynyń jelisi boıynsha jasalǵan «Tolaǵaı» mýltfılmi jáne «Qoshqar men Teke», «Momyn men qaraqshylar», «Maımaq qaz». Barlyǵy aıaqtalyp qoıǵan dúnıeler. Jalpy, kınostýdııa qorynda jıyrmaǵa jýyq mýltfılm bar. Bes mınýttyq, on mınýttyq mýltfılm bolsyn árqaısysynyń ózindik erekshelikteri men tárbıelik máni erekshe. Aıtar bolsaq, kópserııaly «Qazaqııa» mýltfılminiń bir serııasynda qazaqtyń «Kóp túkirse kól» degen maqalynyń maǵynasy túsindiriledi. «Qazaqııa» Qazaqstandaǵy tuńǵysh mýltserıal. 6-7 mınýttan turatyn qazaqtyń maqal-mátelin, dástúrin úıretetin osyndaı serıaldardyń bar bolǵany qýantarlyq jáıt. Tek, bul mýltserıaldardy teleradıo arnalarymyzdan kórip-esite almaý­ymyz ókinishti. Olar baǵasy arzan kel­gen sheteldiń eski mýltfılmderin satyp alýǵa qumar. Ekonomıkalyq jaǵynan bul tıimdi de shyǵar, al, tańerteńnen keshke deıingi bos ýaqytyn kógildir ekran aldynda ótkizetin bala psıhıkasy men minez-qulqyna keri áseri bolatynyn kópshilik túsine de, bile de bermeıdi. Tipti, keı tusta túsinse de, bilse de mán bermeıtinin baıqaımyz. Bizdiń qateligimiz, anımasııalyq mýltfılmder shyǵarýdy kıno shyǵarýmen teń dárejede qaramaýymyzda. Asqan tózimdilikti qajet etetin anımasııalyq mýltfılm jasaýdy erikkenniń ermegi sanaıtyn sııaqtymyz. Bul da kıno jasaýmen teń keletin óner salasy. Balalarǵa arnalǵan «Balapan» telearnasy ashyldy. Buǵan bek qýanamyz. Tek ókinishtisi, bul arnada qazaqshaǵa aýdarylǵan sheteldik óner týyndylary kóp. Sonda, biz sheteldik tárbıeni balalarymyzǵa qazaqshalap ońaı jetkizip jatqanymyzdy túsinbeımiz be?! Álde, túsinsek te, bári qarjyǵa tirele me?!

Sóz sońynda

 Bizdiń oıymyzsha, ulttyq anımasııalyq mýltfılmder sapaly da mazmundy daıyndalýy úshin, birinshiden, oǵan bólingen qarjy kıno týyndysyna bólinetin qarjydan kem bolmaý kerek. Ekinshiden, ulttyq mýlt­fılmderdiń ıdeologııalyq qural ekenin, ósip kele jatqan urpaq sanasy úshin olardyń áseri mol ekenin umytpaý kerekpiz. Osy tusta, ulttyq qundylyqtarymyzdy, salt-dástúrlerimizdi, tarıhı tulǵalarymyz ben batyrlarymyzdy dáripteıtin mýltfılmderdi kóbeıtý kerek. Úshinshiden, shet elden keletin mýltfılm kórsetilimin azaıtyp, ne bolmasa tańdaýly mýltfılmderdi ǵana ekranǵa shyǵarý kerek. Tórtinshiden, memlekettik tapsyrys boıynsha anımasııalyq óner týyndylaryn shyǵarýǵa kınostýdııalar arasynda konkýrs jarııalansa, bul ózara básekelestikti arttyrary anyq. Besinshiden, shyqqan ulttyq anımasııalyq kórsetilimderimizdi jarnamalaý máselesin umytpaǵan jón. Mýltfılm keıipkerin ulttyq brendke aınaldyrýǵa tyrysý kerek. Ulttyq úlgidegi qýyrshaqtar, oıynshyqtar shyǵarýdyń ózi úlken jarnama bolary anyq. Bolashaqta ulttyq mýltfılm keıipkerimizdiń beınesi bar balalar kıimderin shyǵarýdy da oılaǵan abzal.

Aqbota Islámbek

 akikat.kz