Ýkraınadaǵy daǵdarys – Eýropa taǵdyry men álemdik geosaıasat bolashaǵyn sheshedi

Búgingi kúni Ýkraınadaǵy jaǵdaıdyń órbýi álemdik saıasattyń ózgerýine alyp kelý múmkindigin eshkim joqqa shyǵaryp otyrǵan joq. Ýkraınadaǵy daǵdarystyń sebebi men saldary Reseı men AQSh arasyndaǵy teketirestiń nátıjesi ekendiginde eshqandaı shúbá joq. Árıne, daǵdarystyń paıda bolýyna birinshi kezekte Ýkraınanyń óz ishindegi faktorlar da áser etti. Degenmen, ishki faktorlardyń syrtqy oıynshylarmen tyǵyz baılanysynda eshqandaı kúmán joq. Batystyq Iýshenkony Reseılik Iаnýkovıchtiń aýystyrýy. Reseılik Iаnýkovıchtiń Eýroodaqpen «jańa áriptestik» ornatý nıeti, memlekettiń ishindegi jemqorlyqtyń buryn-sońdy bolmaǵan jemqorlyq pen memlekettik basqarý mehanızmderiniń tıimdiliginiń kúrt quldyraýy, batystyń ishki mehanızmderdi paıdalana otyryp, antıreseılik tıimdi saıasatty júzege asyrýy, Pýtın ambısııalarynyń álemniń ózge de aımaqtaryna taralýy, Qyrymdy qosyp alyp, Shyǵystyq separatısterdi qoldaý saıasaty... Munyń barlyǵy úlken bir geostrategııalyq oıynnyń quramdas bóligi ekendiginde kúmán joq.

Álem saıasatynda mundaı daǵdarystar ádette tepe-teńdik ornatý úshin qoldanylatyn mehanızmder. Búgingi Ýkraınadaǵy jaǵdaıǵa tarıhı analogııa berer bolsaq, qazirgi zaman tarıhynan birneshe oryn alǵan qaqtyǵystardyń nemen aıaqtalǵandyǵyn saralap kórýge bolady.

Birinshi kezekte, Kýbadaǵy revolıýsııanyń nátıjesindegi «Kýba daǵdarysyna» úńilip qaralyq. Kýba daǵdarysyna birneshe ishki faktorlar - Úkimettiń jemqorlyǵy, avtorıtarlyq júıe, halyq jaǵdaıynyń kúrt nasharlaýy, Kýba Úkimetiniń óz saıasatyndaǵy tıimsizdikti eskermegende, bul oıynda halyq tıimsiz Úkimettiń AQSh qýyrshaǵy retinde qarastyrylǵandyǵy yqpal etti. Egemendikke degen nıet, AQSh-tyń ishki saıasatqa belsendi aralasý yntasyn shekteýge baǵyttalǵan halyq qahary bılikke Fıdel Kastrony ákeldi. Fıdel Kastro ózin birinshi kezekte KSRO memleketiniń ókili retinde qarastyryp, el ekonomıkasyna tıisti ózgerister engizýge múddeli boldy. Biraq bul janjaldyń basynda AQSh-tyń NATO-daǵy odaqtasy Túrkııaǵa AQSh ıadrolyq qarýlarynyń engizilýi sebep boldy desek qatelespeımiz. Kórshi memleketke geosaıası baqtalastyń ıadrolyq qarýynyń kirýi KSRO-ny beı-jáı qaldyrmady. KSRO ózi qoldaǵan «úmitker Kastrodan» tez nátıjelerdi talap etti. Nátıjesinde Kýba revolıýsııasy jeńiske jetti. Árıne AQSh Úkimeti Kýba revolıýsııasyn aýyzdyqtaý úshin elden qashqan mıgranttardan jasaq qurap ıntervensııa jasaýǵa tyrysty. Degenmen KSRO-da shyǵarylǵan jaqsy qarýmen qarýlanǵan revolıýsıonerler AQSh áskerlerine tek qana tótep berip qoımaı, KSRO-dan geostrategııalyq kómek retinde ıadrolyq qarý suraýǵa negiz taba aldy. KSRO bul bastamany resmı túrde qoldamaǵanymen, óziniń áskerı-teńiz kúshterin baǵyttaýǵa sheshim qabyldady. Bul daǵdarystyń ıadrolyq soǵysqa alyp kelýi múmkin ekendigin túsingen Kennedı men Hrýshev, daǵdarysqa jol bermeý úshin biri Túrkııadan, ekinshisi Kýbadan óz ıadrolyq qarýlaryn alyp ketýge kepildik berdi.

Árıne, kez-kelgen sarapshy bul daǵdarystyń analogııasyn búgingi Ýkraınadan da kóre alady. KSRO ydyraǵannan keıin esin jınap, ulyderjavalyq ambısııalary bar ekendigin jasyrmaıtyn Reseı men álemdik gegemon AQSh arasyndaǵy alǵashqy kúsh synaý Ýkraınada júzege asyp otyrǵandyǵynda eshqandaı kúmán joq. Buǵan deıingi Sırııa, Mysyr, Lıvııa nemese Abhazııa men Ońtústik Osetııada oryn alǵan daýlardyń eshqaısysy Ýkraınadaǵy qaqtyǵysqa jetpeıdi. Ýkraınadaǵy daǵdarys birnshi kezekte eki uly derjavanyń múddeler talasyna aınalyp kele jatqandyǵy belgili. O basta Iýshenkonyń bılikke kelýinen bastalǵan oıyn búgingi kúni ashyq qaqtyǵysqa aınalǵandyǵynda eshqandaı kúmán joq.

Degenmen Kýba daǵdarysy men Ýkraına daǵdarysynyń arasynda aıyrmashylyqtar da joq emes. Birinshi kezekte Kýba daǵdarysy teń dárejeli qarsylastardyń kúsh synasýy bolatyn. Qazirgi Reseı men AQSh-tyń geostrategııalyq salmaǵyn salystyrýǵa kelmeıdi. Josparly ekonomıka men naryqtyq ekonomıka arasyndaǵy daǵdarys nemese ár túrli rejımder arasyndaǵy ıdeologııalyq taıtalastyq týraly da aıtýǵa kelmeıdi. Reseı ózin naryqtyq ekonomıkasy bar memleket retinde jarııalaǵaly beri jahandyq ekonomıkanyń mańyzdy bóligine aınalǵandyǵyna eshqandaı kúmán joq. Reseı ekonomıkasynyń AQSh ekonomıkasymen talasýǵa da, ekonomıkalyq yqpal etý aımaǵyn keńeıtýge de esh múmkindigi joq. Mıneraldy resýrstarǵa negizdelgen ekonomıkanyń eń mańyzdy ereksheligi onyń álem naryǵyna táýeldiligi ekendigi belgili. Olaı bolsa sol tabıǵı resýrstardy tutynýshy men satýshynyń arasyndaǵy daý birinshi kezekte tutynýshy paıdasyna sheshiletindigine eshqandaı kúmán joq. Buǵan dálel retinde munaı men gaz baǵasynyń tómendeýin aıtýǵa bolady.

Ekinshiden, Kýba daǵdarysynda AQSh tıimsiz Úkimetti qoldasa, KSRO zulymdyqqa qarsy kúresýshi tarap retinde kórindi, ıaǵnı birinshi kezekte ult múddesin qorǵaýshy retinde kórindi. Bul joly rólder basqasha bólindi. Reseı Qyrymdy ár túrli saıası ádisterdi qoldana otyryp basyp aldy. Halyqtyq referendým nysanynda kórinis tapqan bul áreket Ýkraınadaǵy turaqsyzdyqqa alyp keldi. Shyǵys Ýkraınadaǵy orys etnosynyń ókilderi ózin Ýkraın azamattary emes, birinshi kezekte Reseı ımperııasynyń ókilderi ekendigin jasyrmady. Bir qyzyǵy resmı Kreml buǵan shekteý qoıýdyń ornyna, «Ýkraına aımaǵynda eshqashan memleket bolǵan emes» nemese «burynǵy KSRO-nyń quramyndaǵy eýropalyq bóliginde Reseı ımperııasynan basqa memleket bolǵan emes», «Qazaqstan aýmaǵynda buryn memleket bolǵan emes» sekildi málimdemelermen qozdyrdyp otyrdy. Bul Reseıdiń tipti jaqyn odaqtastarynyń arasynda Reseıge degen kózqarasty ózgertti. AQSh eshqashan Kýbanyń terrıtorııalyq egemendigine qol suqqan emes. Onyń memlekettigine kúmán keltirgen emes.

Úshinshiden, Kýba daǵdarysynyń barysynda taraptar tıisti nátıjege qol jetkizdi. Alaıda Ýkraın daǵdarysyndaǵy usynylyp otyrǵan kelissózdiń barlyq formattary osy ýaqytqa deıin óz tıimsizdigin kórsetip kele jatyr. Meıli Germanııa, Fransııa, Reseı formaty bolsyn, meıli Reseı, Qytaı, Úndistan formaty bolsyn, meıli Mınsk, meıli Astana formaty bolsyn óz tıimdiligin kórsetpeı otyr. Iаǵnı, dástúrli Birikken ulttar uıymy sekildi sheshim qabyldaý mehanızmderi óziniń tıimsizdigin kórsetip otyr. Jáı ǵana tıimsizdigin kórsetip otyrǵan joq, jańa álemdegi kez-kelgen daǵdarysta jańa tetikterdi qarastyrý múmkindigin de azaıtyp otyr. Ymyrasyz Reseıdi toqtatý úshin Eýropa qaýipsizdigi men yntymaqtastyǵy uıymynyń mehanızmderi de, Eýropa keńesiniń Parlamenttik Assambleıasy da qaýqarsyzdyq tanytyp otyr.

Tórtinshiden, Ýkraın daǵdarysy memlekettiń ulttyq múddesiniń sońǵy qatarǵa ketkendigin aıqyndap bergendeı. Ult óz tańdaýyn jasady. Iаnýkovıch Ýkraınadan ketti. Biraq memlekettiń óz tańdaýyn júzege asyrý quqyǵy osy ýaqytqa deıin bulaı taptalǵan emes. Ulttyń óz Úkimetin tańdaýy kórshi uly derjava tarapynan qoldaý tappasa, tóńkeris uıymdastyrylý múmkindigi búgingi kúngi álemdik saıasat aksıomasyna aınalyp ketkendeı. Buǵan Taýly Karabah, Prednestrove, Ońtústik Osetııa, Abhazııa elderindegi jaǵdaı mysal bola tura, eshqashan Reseı óz eline qosymsha terrıtorııa qospaǵan edi. Búgingi kúni Reseı Qyrymdy óz quramyna qosý arqyly halyqaralyq qatynastardyń jańa kezeńiniń bastalǵandyǵyn kórsetip berdi.

Besinshiden, Ýkraınadaǵy daǵdarys ıtjyǵys nátıjege ákelýi eki talaı. Sebebi, AQSh-tyń óz sharttarynan bas tartýy óz odaqtasynyń egemendigin satýmen birdeı baǵalanady. Iаǵnı AQSh tatýlyqqa tek qana Qyrym men Shyǵys Ýkraına Ýkraına quramyna qaıta enip, demokratııalyq rejım bılikte qalǵan jaǵdaıda óz mıssııasyn oryndaldy dep esepteýine bolady. Mundaı bolmasa birinshiden, AQSh álemdik tártipti belgileýshi memleket mártebesinen aırylady. Ekinshiden, Reseı sekildi ambısııasy kúshti memleketter álemdik yqpal etýdiń jańa ortalyqtaryna aınalyp, AQSh-pen keńespesten óz syrtqy saıasatyna saı áreket jasaı alady. Bul AQSh-tyń uly derjava retindegi rólin shekteıdi. Alaıda Reseı AQSh úshin qajetti qorytyndyǵa moıyn suǵa almaıdy. Sebebi, búgingi Qyrymdy basyp alý men Shyǵys Ýkraınany qoldaýǵa baılanysty saıasatynyń nátıjesinde shekken zardaptaryn halyqqa qalaı túsindiredi? Búgingi ınflıasııa, halyq jaǵdaıynyń kúrt nasharlaýy, tutyný taýarlarynyń shektelýi, altyn qorynyń kúrt azaıýyn aqtaý úshin Pýtındik Reseı Qyrymdy da óz quramynda qaldyrýǵa yntaly, Shyǵys Ýkraınadaǵy separatıstterdi qoldaýǵa da májbúr.

Altynshydan, Ýkraınadaǵy daǵdarys Eýropanyń bolashaǵyn aıqyndaıdy. Eýropa bul jeńisten óziniń qaı odaqtasqa arqa súıeýge bolatyndyǵyn baǵalaıdy. Osy ýaqytqa deıin Eýroodaq AQSh-ty qoldap keldi. Reseıge baılanysty túrli sanksııalar jarııalap, ekonomıkasyn álsiretýge septigin tıgizdi. Degenmen resmı Kreml Eýropany AQSh yqpalynan óz yqpalyna aýdarýǵa múddeli ekendigin jasyrmady. Germanııa, Fransııa, Reseı formatyndaǵy kezdesýlerdiń jıileýi - Eýropanyń bul daǵdarysty jyldam sheshýge múddeli ekendiginiń kórsetkishi. Reseı gazyn, munaıyn tutynýshy Eýropaǵa álemdik arenadaǵy daǵdarystardyń keregi joq. Onyń ústine Ýkraına - Eýropalyq memleket. Reseı de Eýropanyń bir bóligi. Bul eki el arasyndaǵy qaqtyǵys jalpyeýropalyq qaýipsizdikke keri yqpal etetindigi sózsiz. Muhıttyń ar jaǵyndaǵy odaqtastyń qoldaýy mańyzdy bolǵanmen, kórshilermen de tatý turý mańyzdy. Reseıdiń álemdik saıasatta belsendiliginiń artýy Eýropaǵa tıimsiz. Sebebi, Ýkraınadan bastalǵan yqpal etý aımaqtaryn qaıta qaraý tutas Eýropanyń máselesine aınalýy múmkin. Biraq bul daǵdarysta Eýropaǵa «óziniń kandıdaty» retinde kóringen Poroshenko myrza betin AQSh-qa burǵaly beri Eýropa «kandıdatsyz» qaldy. Iаǵnı bul geostrategııalyq oıynda Eýropa ne AQSh, ne Reseı quramynda «oınaýǵa» májbúr. Iаǵnı Eýroodaqtyń derbes eýropalyq saıasat júrgizý múmkindigi shekteýli. Sondyqtan bolar sońǵy ýaqytta Eýropa ózin arpalysýshy kúshterdiń biri emes, óz derbestiginen aırylǵan aımaq sekildi kórinedi. Bul jaǵdaıda Eýropa daǵdarystyń tez jáne Ýkraınanyń paıdasyna sheshilýine múddeli.

Jetinshiden, bul daǵdarystan utyp otyrǵan elderdiń biri - Qytaı. Sebebi munaı qunynyń arzandaýy Qytaı ekonomıkasynyń ósý qarqynyn joǵarylatsa, Reseıdiń Qytaıǵa gaz satý nıeti ekonomıkanyń budan ári qaraı arzan energııa kózderimen qamtamasyz etýine yqpal etedi. Qytaı ázirge eki jaqty da ashyq qoldap otyrǵan joq. Degnmen, óz ekonomıkalyq áleýetin áskerı qýatpen ushtastyra alatyn Qytaıdyń jańa álemdegi geostrategııalyq basymdyqqa ıe bolýy múmkin ekendigine kúmán týdyrmaıdy.

Shyńǵys Ergóbek