Adamzattyń ustazdary – túrikter

«Qazaq eli-550 jyl» shyǵarmashylyq báıgesine

Beısenbaı Bekjan Kálenuly

1492 jyly ıspandyq saıahatshy Hrıstofor Kolýmb sol kezdiń ǵylymy úshin teńdesi joq jańalyq ashty. Ol buǵan deıin Eýropa ǵylymy úshin belgisiz bolǵan jańa qurlyqqa jetti. Biraq onyń ózi Indııaǵa jettim dep oılady. Ol kezdegi Eýropa ǵylymy Batys Eýropa men Japonııa arasynda bir ǵana teńiz bar dep biletin. Al qarsy bette jatqan qurlyq pen jáne bir teńiz týraly ol kezde Eýropada eshkim de bilmeıtin. Kolýmb bul jańalyǵynyń shyn mánin bilmegen kúıi ómirden ótti. Ashqan jańalyǵyna saı qurmet kórmek túgili, ómirin qaıǵyly aıaqtady. Jańa qurlyqqa jasaǵan sońǵy saıahatynan aıaq qoly kisendeýli oraldy.

Onyń esesine, usaq saýdager Amerıgo Vespýchchıdiń joly boldy. Ol Kolýmb ashqan jolmen jańa qurlyqta birneshe-aq ret bolsa da, onyń osy issapary týraly basshylaryna jasaǵan issapar esebi onyń atyn tarıhta qaldyrdy. Amerıgo Vespýchchıdiń «Eýropa men Japonııanyń arasyn jáne bir materık bólip jatyr» degen sózi bar «Jańa álem» atty tórt bettik esebi oǵan álem tarıhynan oıyp oryn alyp berdi. Onyń bul esebin kezdeısoq kórip qalǵan pysyqaı baspager, bul jańalyqty asyǵys jarııalap jiberedi. Osylaısha tórt bettik issapar esebin jazǵan usaq saýdager, sol zaman ǵylymy úshin teńdesi joq «jańalyq ashýshy atalyp», jańa qurlyqqa aty berildi. Belgili ǵalym Ádil Ahmetov bundaı ádiletsizdikke yza bolyp, «jamannyń aıtqany kelmeıdi, sandyraǵy keledi» deıdi. Shyn mánisinde bul sandyraq emes, urlyq bolatyn. Kolýmb Amerıkany ashqanǵa deıin, Eýropalyqtar tipti Indııaǵa barar joldy da bilmese, Kolýmbtyń jańalyǵynan keıin, bir de bir saıahat jasamaı-aq, tipten kabınetten shyqpaı otyryp-aq álemniń kartasyn jasaıtyn «Uly kartograftar» shyqty. 1513 jyly túrik admıraly Pırı Reıs,

Pırı Reıs-Mýhıddın ıbn Mehmed (1470-1553)

1559 jyly túrik Hadjı Ahmed, 1587 jyly Gerard Merkatorlar jasaǵan álemniń kartalary men 1535 jyly Oronteı Fıneı (Oronteýs Fınıýs), 1590 jyly Gerard Merkator, 1595 jyly Iаn Býshmeherster bir birine baılanyssyz jasaǵan Arktıkanyń kartalary sol zamannyń ǵylymy úshin múmkin emes, tań qalarlyq jetistik. Bul kartalarda, sol kez úshin tań qalarlyq dáldikpen, qazirgi belgili Eýrazııa, Afrıka jáne Amerıka qurlyqtarynyń jaǵalaýlary, araldar, buǵazdar men kólder aına qatesiz belgilengen. Túrik admıraly Pırı Reıs óziniń kartasyn kóneden qalǵan kartalardan kóshirgenin jasyrmaı, ashyq jazǵan. Onyń kartasynda kóne zaman teńizshileriniń Atlant muhıtynda soltústikten Antarktıdaǵa deıin júzip baratyn teńiz joldary da kórsetilgen. Al Eýropalyq «Uly kartograftar», Amerıgo Vespýchchıden bastap, ómirinde kórmegen, keıde tipti áldeqashan joıylyp ketken, kórýi múmkin emes te jerler týraly tań qalarlyq dáldikpen kartalar jasap, óz atynan jarııalaıdy. Bar joǵy jarty ǵasyr buryn, Indııanyń qaıda ekenin de bilmegen Eýropalyqtar, tipti áldeqashan joıylyp ketken Arktıkadaǵy araldardyń eskishe ataýyn da kórsetedi. Sóıte tura bul kartalardy jasaǵan naǵyz «Uly kartograftardyń» esimderin kórsetpeıdi. - - - Qazir jerdiń burynǵy fızıko-geografııalyq belgilerin zertteıtin paleografııa deıtin ǵylym bar. Osy ǵylymnyń mamandarynyń aıtýynsha, Arktıkadaǵy qazirgi muzdyqtar b.d. burynǵy 1-shi myńjyldyqtyń ortasynda qata bastaǵan. Al oǵan deıin Arktıkada kem degende myń jyldaı jyly, ári qurǵaq klımat bolǵan deıdi. Osyndaı, soltústik muzdy muhıtta klımattyń aýysýy tek bul ǵana emes.

Sıbır: odnoı ız naıbolee ızvestnyh sovremennyh arheologıcheskıh nahodok dannogo regıona ıavlıaıýtsıa zamorojennye ostankı mamontov, na kotoryh sohranılas plot ı kojnyı pokrov. Ochevıdno, dlıa togo, chtoby jıvotnye zamerzlı takım obrazom, ım bylo by neobhodımo sılno namoknýt, ılı, tochnee, pogrýzıtsıa v vodý, chto ochen horosho vpısyvaetsıa v ssenarıı krýpnomasshtabnogo navodnenııa. Dobavlıaet vesomostı dannomý predpolojenııý ı tot fakt, chto vmeste s mamontamı bylı obnarýjeny ı drýgıe jıvotnye, ochevıdno, razdelıvshıe takýıý je ýchast.

Ǵalymdardyń aıtýynsha budan 9-dan 2,5 myń jylǵa deıin buryn, al keıbir ǵalymdardyń esebimen budan 6-dan 4 myń jyl buryn taǵy da osyndaı jyly klımat bolǵan. Sol sııaqty Arktıkanyń jylynýy budan 10-12myń jyl buryn da, 32-20myń jyl buryn da bolyp turǵan. «...birinshiden, sizder tek bir ǵana jerdi topan sý basqanyn bilesizder, al shyndyǵynda ondaı birneshe ret bolǵan.» Platonnyń «Krıtıı» dıalogyndaǵy egıpet abyzynyń sózinen úzindi. Ataqty keńes muhıt zertteýshisi Iа. Gakkel (1901-1965j.j) zertteýlerdiń

Arktıka atom muz jarǵyshy

nátıjesine súıenip, «Arktıda araldyq materıginiń» bolǵandyǵy týraly boljam aıtqan. Keıinirek Lomonosovtyń, Mendeleevtiń jáne

Gakkeldiń attary berilgen iri sý asty shyńdary tabyldy. Mendeleev sý asty shyńynan alynǵan jaýyn-shashyn qaldyǵynyń quramyn teksergende onyń jasy 9300 jylǵa jýyq ekendigi anyqtaldy. Al Lomonosov sý asty shyńy budan 12000 jylǵa jýyq ýaqyt buryn aral bolǵan eken. Qazirgi kezde Arktıka aımaǵynyń úlken bóliginiń tereńdigi 100 metrden 200 metrge deıin, tipti keı jerleri 40-60-aq metrdi quraıdy. Al budan 12000 myń jyl buryn bastalǵan muzdyqtardyń erýi nátıjesinde álemdik muhıt deńgeıi 150 metrden asa kóterilgeni qazir dáleldengen. Qazirgi ǵylym men tehnıkanyń jetistikteri nebir tańqalarlyq jańalyqtardy ashyp jatyr. Buǵan deıin Amerıkany 1492 jyly ıspandyq saıahatshy Hrıstofor Kolýmb ashqan dep kelgen bolatyn. Al ótken ǵasyrdyń 60-shy jyldary tabylǵan kartada Amerıkany ashqan skandınavııalyq teńizshiler Leıf pen Bıarnı bolyp tur. Bul karta Kolýmbtan 493 jyl buryn 999 jyly jasalǵanyn ǵalymdar dáleldegen. Taǵy bir derek. Osy H ǵasyrda Grenlandııada qonystanǵan vıkıngter óz mekenderine «jasyl el» dep at bergen eken. Bul ataý sol óńirdiń baý baqshaly, ný ormandy bolǵanyna oraı berilse kerek. Al qazir osy «jasyl eldiń» barlyq jerin muz qursap jatyr. Al qazir AQSh ǵalymdary Amerıkany alǵash ashqan arab teńizshileri Abdýl Rahım men Abdýlla ıbn Málik bastaǵan teńizshiler degen qorytyndyǵa kelgen Belgili ǵalym Ádil Ahmetov óziniń «Túbi túrki órkenıet» [1] atty eńbeginde mynandaı derek keltiredi: «Amerıkalyq ǵalym Frank Vaterz «Azııadan Amerıkaǵa teńiz arqyly ótý vıkıngter men Kolýmbtyń Atlant muhıty arqyly jasaǵan saparlarynan kóp ǵasyrlar buryn bastalǵan. Bul jóninde qytaı tilinde jazylǵan eń kóne klassıkalyq eńbektiń aty-«Shan Khai King». Bul kitap shamamen b.d.d. 2250 jyldary jazylǵan. Sol eńbekte «Uly Shyǵys teńizin» kesip ótip, ar jaqtaǵy 2000 mılge sozylǵan qurlyqta jasalǵan sapar sýretteledi. Kópke deıin ertegi men ańyzǵa balanyp kelgen bul eńbek osy kúngi Amerıkanyń kóz tartar jerleriniń, onyń ishinde «Uly Nurly kanon» jáne basqa jerlerdiń naqtyly geografııalyq sıpattamasy ekeni dáleldenip otyr. Mundaǵy «Uly Shyǵys teńiziniń» Tynyq muhıt ekenin, 2000 mılge sozylǵan qurlyqtyń qazirgi Soltústik Amerıka, al «Uly Nurly kanonnyń» bul kúndegi Grand Kanon ekenin baıqaý qıyn emes. Demek, budan shyǵatyn qorytyndy-qytaı jıhangerleri Amerıka materıgin bizdiń zamanymyzdan 2250 jyl buryn ashqan. Endeshe, Amerıka Azııa álemine Kolýmbtan 3742 jyl buryn belgili edi desek, asyryp aıtqandyq bolmaıdy». Al 1929 jyly tabylǵan, kıiktiń terisine salynǵan, kóne karta tipten qyzyq. Bul karta 1513 jyly ataqty túrik flotynyń admıraly Pırı Reıstiń jasaǵan kartasy bolyp shyqty. Kartada Afrıkanyń batys jaǵalaýy, ońtústik Amerıkanyń shyǵys jaǵalaýy jáne qazir keı jerleri 1500 metrge deıin jetetin, máńgilik muz basyp jatqan Antarktıdanyń soltústik beti beınelengen. Eń qyzyǵy bul kartada qazirgi muz qursanǵan Antarktıda qurlyǵy kók jelek jamylǵan, mamyrajaı jer bolyp belgilengen.

Pırı Reıstiń kartasynyń qaldyǵy.

Qazirgi bizdiń ǵylymı derekterimizshe muz jamylǵan Antarktıdanyń ózi bul karta jasalǵan ýaqyttan 300 jyldan keıin ashyldy. Sonda túrik admıraly bul málimetti qaıdan alǵan? Qazir osy Antarktıdany zerttegen ǵalymdar osy Pırı Reıstiń kartasynda kórsetilgen ólke ( Mod koroldigi) osydan 6000 jyl buryn muzsyz, kókoraı jasyl jer bolǵandyǵyn dáleldedi. Qazir Antarktıda –qalyń muz jamylyp jatqan qurlyq, alaıda ol jaqtan álige deıin muzda qatqan dınozavrlar men basqa da ertedegi janýarlar tabylyp jatyr. Antarktıdadan amerıkalyq jáne eýropalyq zertteýshiler toby muz qursaýyndaǵy qoldan turǵyzylǵan deýge bolatyn tańǵajaıyp kóne pıramıdalar taýyp, sýretke túsirgen. Bul shynymen óner týyndysy ma, joq álde erekshe formadaǵy taý shyńdary ma, onyń tarıhyn ǵylymı ekspedısııalar aldaǵy ýaqytta anyqtamaq.

1513 jyly túrik admıraly Pırı Reıs, 1532 jyly Oronteı Fıneı, 1559 jyly túrik Hadjı Ahmed, 1587 jyly Gerard Merkatorlar jasaǵan álemniń kartalary ózderiniń tańqalarlyq dáldigimen qazirgi zaman ǵalymdaryn qaıran qaldyrady. Ǵalymdar bul kartalardyń bári, kóne zamanda joǵary tehnologııaǵa qol jetkizgen órkenıet ıeleri jasaǵan kartalardan kóshirip alynǵan dep jobalaıdy. Pırı Reıs óz kartasyn jasaý úshin birneshe kóne kartalardy paıdalanǵanyn jazǵan. Olardyń keıbireýleri b.d.d. 14 ǵasyrda, al endi bireýleri odan da buryn jasalǵan eken. Osy kartany arnaıy zerttegen qazirgi zaman ǵalymdary kartany sharshylarǵa bólip, globýsqa ornalastyrǵanda, karta qazirgi zamanǵy ushaqtar arqyly túsirilgen aerofototúsirilimderge dál kelgen.

Massachýsets tehnologııalyq ınstıtýtynyń doktory Rıchard Streıchanmen birge Oronteı Fıneıdiń kartasyn tereń zerttegen AQSh ǵalymy professor Charlz Hepgýd bylaı deıdi: «Men aldymda Antarktıdanyń naǵyz kartasy jatqanyn túsindim. Karta kóneden qalǵan birneshe kartadan kóshirilgen jáne qurastyrylǵan. Pırı Reıstiń kartasy sııaqty bul karta da, qazir qalyń muz astynda jatqan Antarktıdanyń qazirgi ǵylym anyqtaǵan shekarasymen dál keledi, ári muzsyz kórsetilgen.»

Hepgýd sońynda mynandaı qorytyndy jasaıdy: «Antarktıdada erte zamanda, onyń kópshilik bóligi muzsyz kezde adamdar qonystanǵan. Oronteı Fıneıdiń kartasy osy kartany jasaǵan órkenıet ıeleriniń arǵy tegin, Soltústik jarty shardaǵy sońǵy muz dáýiriniń sońyndaǵy turǵyndar dep jobalaýǵa bolady» deıdi. Professor Charlz Hepgýd 1137 jyly «qytaı jerinen» tabylǵan, tas baǵanǵa shekip salynǵan kartanyń kóshirmesin sharshylarǵa bólip, sferalyq geometrııa ádisimen teksergende, bul kartanyń batys ǵalymdary jasaǵan kartalarǵa óte uqsas jáne solar sııaqty óte joǵary dáldikpen jasalǵanyn anyqtaǵan. Bul kartalardyń bir-birine uqsastyǵy sondaı, «ǵalymdar bul kartalardy jasaǵan adamdardyń bir-birimen baılanysy bolǵan bolýy kerek» deıdi.

1587 jyly Gerard Merkator jasaǵan álemniń kartasy.

Arktıkadaǵy araldar tabıǵı apat bastalǵanǵa deıin.

Arktıka, tabıǵı apatqa deıin.

Arktıka tabıǵı apattyń bastapqy kezeńinde.

Arktıkadaǵy tabıǵı apattyń sońǵy kezeńi.

Qazirgi bizdiń bilýimizshe eń alǵashqy órkenıet oryndary; Mesopotamııada Shýmer, Kishi Azııada Hattar, Afrıkada Egıpet budan burynǵy 5000-6000 jyldardyń arasynda paıda bolǵan. Negizgi damyǵan órkenıettiń belgileri b.d.d. 3000 jyldardyń mańaıynan bastalady. Biraq onda da olar jer sharyn sharlap, kartaǵa túsiretindeı deńgeıge jete qoımaǵan sekildi. Sonda shýmerler men egıpettikterden 1000 jyl buryn ǵalamnyń kartasyn jasaǵan kimder? Al búkil álemdik áıgili kartograftar Iаn Býshmehers( 1590j) pen Gerard Merkator (1590 j) jáne Orınt Fıneı (1535j) jasaǵan kartalar bizdiń taqyryp úshin óte qundy málimet beredi. Orta ǵasyrlardyń qurmetti kartograftary bir- birine baılanyssyz Arktıkanyń kartasyn jasaǵan. Bul kartalarda sol kez úshin tań qalarlyq dáldikpen qazirgi belgili Evrazııa men Amerıka qurlyqtarynyń soltústik jaǵalaýlary, araldar, buǵazdar, kólder aına qatesiz belgilengen. Osy kartalarda kórsetilgen qurlyqtardyń soltústik jaǵalaýlaryn, ǵalymdar kosmostan túsirilgen sýretpen salystyrǵanda olardyń tańqalarlyq dáldigin anyqtaǵan. Bul kartalarda kórsetilgen: Jańa Jer araly, Alıaskadaǵy Iýkon ózeni, Gýdzon shyǵanaǵy, Berıng buǵazy jáne t.b. ol kezde Eýropaǵa áli belgisiz bolatyn. Al eń qyzyǵy, qazir qalyń muz astynda jatqan Soltústik polıýs ózenderi aǵyp jatqan qurlyq bolyp kórsetilgen. Iа.Iа.Gakkel Arktıkadaǵy bul araldardy «Arktıda» dep atasa, G. Merkator óz kartasynda «Soltústiktegi jerler» (Severnye zemlı) dep atapty. Bul kartalarda soltústik polıýsti aınala qorshap jatqan úlken qurlyq. Ortasynda ishki teńiz qorshaǵan bıik taý bar. Kartadaǵy jazý boıynsha taý týra polıýstiń ortasynda 70km sheńberdi alyp jatyr. Taýdy aınala qorshaǵan ishki teńizden tórt ózen aǵyp shyǵyp jatyr. О́zender qurlyqty tórt bólikke bóledi. 1595 jyly Gerard Merkatordyń uly Rýdolf jarııalaǵan kartada osy tórt araldyń attary jeke-jeke kórsetilipti: 1-Svaga, soltústik batystaǵy aral; 2-Raı, ońtústik batystaǵy aral; 3-Týla, ońtústik shyǵystaǵy aral; 4-hArra, soltústik shyǵystaǵy aral.

Qazir G. Merkatordyń 1569 jyly jasaǵan Arktıkanyń zilzalaǵa deıingi tolyq kartasy; 1995 jyly jasaǵan Arktıkadaǵy zilzalanyń bastapqy kezeńi kórsetilgen kartasy; 1620 jyly jasaǵan Arktıkanyń batyp bara jatqan sońǵy kezeńi kórsetilgen kartalary tabylǵan. Merkatordyń 1569 jyly jasaǵan kartasynda Arktıka ózender bólip jatqan tórt araldan turady. Ońtústik shyǵysyndaǵy araldyń Azııa qurlyǵymen arasyn jińishke buǵaz bólip tur. Ol kartada latyn árpimen «Tas beldik» (Kamennyı poıas) dep atalypty. Ob ózeniniń teńizge quıar saǵasynda latyn árpimen «Zolotaia Baba» (baba-praded), (Zolotaıa Zemlıa predkov), (Babalardyń qasıetti mekeni) dep jazylypty.

Merkatordyń 1995 jyly jasaǵan ekinshi kartasynda Eýrazııa qurlyǵyna eń jaqyn ornalasqan ońtústik shyǵystaǵy aral bólshektenip, sý astyna kete bastaǵan. Burynǵy bir araldan qazirgi Shpısbergen, Jańa Jer sııaqty birneshe araldar bólinip, soltústigindegi negizgi bóliginiń tek soltústik beti ǵana kórsetilip, ekinshi beti ashyq qaldyrylypty. Bul araldyń bir shetinen bastap sý astyna ketip jatqan kezi deıdi ǵalymdar.

Merkatordyń 1620 jyly jasaǵan kartasynda sýǵa batqan Arktıkanyń qaldyqtary ǵana kórinedi. Al Grenlandııa araly óte úlkeıip, soltústik polıýs jaǵy anyq kórsetilmeı qalǵan.

Bul kartalarda Arktıkanyń ár túrli kórsetilýi, osy kartalar kóshirilgen bastapqy kartalardyń Arktıkadaǵy zilzalanyń túrli kezeńinde jasalyp, Arktıkanyń sý astyna ketýin túsindiredi. Bul zilzala júzdegen, múmkin tipti myńdaǵan jyldarǵa sozylǵan sııaqty. Sondyqtan bul kartalar Arktıkanyń, Gakkel anyqtaǵandaı, budan 9000-12000 jyldar burynǵy kúıin kórsetken deıdi ǵalymdar.

Bul kartalardan baıqaǵanymyz, Arktıkadaǵy araldardyń sýǵa ketýi Eýrazııa qurlyǵyna jaqyn jaǵynan bastalyp, Amerıka qurlyǵy jaǵy eń sońynan sýǵa ketip, qaldyǵy muz astynda qalǵan.

Osynyń bárin qorytyndylaı kelip, ǵalymdar mynandaı qorytyndy jasaıdy:

• Merkatordyń kartasynda kórsetilgen araldar kóne zamanda shynynda da bolǵan.
• Ol zamandarda soltústik polıýste jyly klımat ornaǵan.
• Kóne zaman adamdary joǵary órkenıetke qol jetkizip, qazirgi zamanǵy joǵarydan túsirilgen sýretterge (aerofototúsirilim) teńese alatyndaı dáldikpen kartalar jasaı alǵan.

Orta ǵasyrlardyń «Uly kartograftary» tek sol kartalardan kóshirme jasaýshylar ǵana bolǵan.

Biz qazir Amerıkany ashqan dep júrgen Hrıstofor Kolýmbtyń

ekspedısııasy Amerıkaǵa kelgende Amerıka qurlyǵynda tili de, násili de ár túrli mıllıondaǵan halyq turatyn. Sonymen qatar Kolýmbtyń serikteri Amerıka qurlyǵynan Evrazııada kezdesetin janýarlar men   qustardyń, tipti balyqtar men ósimdikterdiń qansha túrlerin kezdestiredi.

Alǵashqyda ǵalymdar Amerıka qurlyǵynyń bul ejelgi turǵyndary Azııadan Amerıkaǵa Berıng buǵazy arqyly ótken dep kelgen bolatyn. Biraq keıinnen ǵalymdar zertteı kele bul pikirdiń qate ekenine kózderi jetti.

Eger de Azııadan Amerıkaǵa Berıng buǵazy arqyly ótý múmkin bolsa, bul qatynas úzdiksiz bolyp jatýǵa tıis qoı.

Al Amerıka qurlyǵyna muqııat zertteý júrgizgen ǵalymdar Eýrazııadan Amerıkaǵa adam balasynyń qonys aýdarýy dúrkin-dúrkin bolǵanyn dáleldegen. Iаǵnı birinshi ret 40-35 myń jyl buryn, ekinshi ret 28-25     myń jyl buryn, al úshinshi ret 14-10 myń jyl buryn qonystanǵan deıdi.

Sonymen qatar Eýrazııadan Amerıkaǵa tek adamdar ǵana emes, túrli qustar , janýarlar, sý jándikteri, tipti ósimdikter de qonys aýdarǵan.

Qustardy ushyp ótedi deıik.

Adamdar men iri janýarlar Berıng buǵazymen muz qatqan kezde muz ústimen ótti deı qoıaıyq. Biraq, bul jerde de, júzdegen shaqyrymǵa sozylatyn aq qar kók muzdan ótýge olardy ne ıtermeleýi múmkin?

Al Eýrazııalyq tushy sýlarda ómir súretin sý jindikteri- balyqtar qalaı ótken. Olardyń qatqan muzben de, ne teńizdiń ashy sýymen de Azııadan Amerıkaǵa ótýi múmkin emes. О́simdikterge muhııat analız júrgizgen ǵalymdar Taımyr jarty araly men Kanadanyń Arktıkalyq arhıpelagynyń ósimdikteriniń bir-birine óte uqsas ekendigin, bul osy eki jer bólikteriniń jaqyn ýaqytqa deıin jer arqyly tikeleı baılanysta bolǵanyn anyqtaǵan.

Al Chýkotka men Alıaskanyń ózara eshqandaı da uqsastyǵy joq ekendigin anyqtaǵan.

Budan ǵalymdar áıgili kartograftar Býshmehers pen Merkatordyń kartalaryndaǵy Arktıkalyq araldar budan 10-12 myń jyl buryn, Evrazııadaǵy Taımyr jarty araly men Amerıkadaǵy Kanadanyń Arktıkalyq arhıpelagyn bir birimen tikeleı jalǵastyryp jatqan degen qorytyndy jasaıdy.

Kóne zamannyń ózinde, qazirgi zamanǵy ǵylymnyń jetistikterimen   talasa alatyndaı kartalardy jasaǵan sonda kim?

(Jalǵasy bar)