Erbolat Qoshqarbaev. Gıperbóri jáne Atylanty

Qazaq tarıhyndaǵy sensasııalar toptamasy

Erbolat Qoshqarbaev. Birinshi jazba: Ejelgi Shyǵys pen Batystaǵy QAZAQY izder

Erbolat Qoshqarbaev.Tarıhı shyndyqty TÚRKISENTRISTIK turǵydan negizdeý qajet

Bısmıllahır rahmanır rahım!

Kózi qaraqty baýyrlarym meniń birinshi jáne ekinshi jazbamdaǵy málimetterim buryn sońdy esh jerde jarııalanbaǵan tyń ári shyn jaıttar ekenine jáne olardy tek osy QAMShY.KZ-ten ǵana alǵash oqýǵa múmkindikterińiz baryn qaperlerińizge sala ketkim keledi. Osy sııaqty myna nazarlaryńyzdaǵy úshinshi jáne budan keıingi tórtinshi jazbam da sizder tarapynan alǵash oqylmaq. Bul jazbalarymnyń orys, aǵylshyn jáne basqa tilderde jazylyp ózge jurttardyń QAZAQY GIPERBО́RI men QAZAQY ATYLANTY jaıyn bilgenderine de múddelimin, Alla qalasa. Qazaqy kóre almaýshylyqty qoıyp birden oqýǵa kirispeı, aldymen jaılanyp otyryp, sál pál ýaqyt taýyp bar zeıinmen oqyǵandaryńyzdy qalar edim. Olaı bolmasa múldem oqymaı-aq qoıǵandaryńyz abzal. О́ıtkeni, Siz munda Gıperboreıa men Atlantıdanyń BIZDIKI ekenin, al bizdiń tarıhymyz sol kezeńnen bastaý alatynyn ALǴASh oqýǵa kiriskeli tursyz.

Endeshe, iske sát!

Birinshi jazbada retroekskýrs jasaı otyryp 550 jyldy beride qaldyryp, qosózen aralyǵyna tirelgenbiz. Sonda sóz etilgen «TT» quralynyń kómegimen ekinshi jazbamda Taımyr kezeńine deıin kókjıegimizdi keńeıttik. Endi osy úshinshi jazbamda «GıpAt» abbrevıatýrasymen berilgen qural arqyly Gıperboreıa men Atlantıda kezeńine de kelip jettik ...

Tarıhymyzdy neden bastaý qajet ekendigi búgingi kúnniń ózekti de ózekjardy máselesi bolyp tur. Kóptegen paradıgmalar ózgerisi sansyz oılar men kózqarastar tolqynyn terbep otyrǵany ras. Bul tolqyn esh saıabyrsymaıdy. Ol túsinikti de. Sebebi, tarıh saıasatpen astasyp ketken. Osylaı bolǵandyqtan árkim kórpeni ózine tartatyn jaǵdaı oryn alyp qana qoımaı, keıbir el atynan «maıdanǵa» shyqqan tarıh zertteýshileriniń biri, aıdy aspanǵa shyǵarýmen álek bolsa, endi biri bárin ózine tartyp, ǵaıyptan paıda bolǵan kórshilerin aıaýsyz túrde jalańash qaldyrýǵa tyrysyp baǵýda.

Bul bólimde men tarıhı jaıttardy áriden jáne sál ózgeshe turǵydan qaraýǵa tyrystym. Baıqap qarasańyzdar bul bólimde de jetkilikti aksıomatıkalyq derekterdi keltirdim. Sondyqtan oıǵa qonymda birshama derekter qysqasha ǵana berilip otyr.

Shyndap arshyp alatyn bolsa ǵylymdaǵy kóptegen derekter mıfterden turady. Mıfti óz aldyna kún tártibine qoıylyp, júıeli túrde nazar aýdarýǵa shaqyryp turatyn jadýal dep túsinsek te bolady. Ol kóptegen oılar men gıpotezalar týyndata otyryp ǵylymı jańalyqtar ashýǵa úndep turǵan shyndyqtyń jasyryn aısbergi sekildi. Kezinde ańyz ben ertegi sanalǵan ushatyn kilemder men jeti qat kók, atsyz arba men sıqyrly aına: ushaqtar men ǵaryshty ıgerý, avtokólikter men teledıdar retinde búgingi kúnniń shyndyǵy bolyp otyrǵan joq pa. О́zge ǵylymdardy qosa alǵanda medısına da, quqyq ta ǵylym retinde qalyptasqany úshin eń aldymen ańyzdarǵa qaryzdar. Mysalmen aıtsaq, ańyzsyz Femıda da, sala retinde qalyptasqan Gıgıena da joq bolar edi.

Osyndaı astarynda búkpesiz shyndyq jatýy bek múmkin ańyzdar qataryna bizdiń zamanymyzdan buryn joıylyp ketken Gıperbóri men Atylanty órkenıeti jaıyndaǵy boljamdardy jatqyzamyz. Bul oraıda tyń málimetterdi ǵana keltirýge nıettendim. Gıperboreıa men Atylanty jaıyndaǵy búkil ańyzdy tizbekteýden aýlaqpyn. Oqý quralynyń negizgi maqsaty ol emes. Ol jóninde ondaǵan myń tom eńbekterdiń qatarynda qazaq tilinde, mysal úshin aıtsaq, bir ǵana S. Qondybaıdyń  «Gıperboreıa: tús kórgen zaman shejiresi», «Qazaq mıfologııasyna kirispe», «Qazaq dalasy jáne german táńirleri», «Arǵyqazaq mıfologııasy» syndy kóptegen keleli eńbekteri bar.

Ádettegideı, óte qysqa tujyrym jasap aıtar bolsam Gıperbóri (Gıperboreıa) eli prototúrkiler mekeni bolyp tabylady. Bul jerde nazarlaryńyzdy buryp turǵan onyń ataýynan esh shoshýǵa bolmaıdy. Gıper sózi: áýelgi, erekshe, shetkeri, ásire úlken sekildi kóptegen maǵynalardy bildiretin bolsa, boreıa sózi esh alyp qospasyz týra maǵynasynda «bóri» degen uǵymdy bildirse kerek. Buǵan shek keltirgenniń ózinde boreıa sóziniń batys jurtshylyǵy túsinip júrgendegideı máni de qazaqy «boran» maǵynasynda alynǵan. Ejelgi grek ańyzdary boıynsha da Boreı – soltústik «boranynyń» qudaıy bolyp tabylady. Basqa esh nársege júginip qajeti joq! Osy bóri men boran sózderiniń ózi-aq Gıperboreıa ataýynyń túrkilik mánin salystyrmaly túrde 100%-ǵa týra kórsetip tur. О́zge elder de qarap qalmaı Gıperboreıany ıemdengisi keledi. Reseı ǵalymdary boreıanyń oryssha «býrıa» sózimen jáne «Borıs» esimimen baılanysyn alǵa tartyp, onyń alǵashqy orys órkenıeti ekenin aıtqysy kelip júr. Bul tipti kúlki shaqyrady desek, artyq aıtpaımyz. Ár birden soń býrıa sóziniń ózi bizdiń boran degen sózden alynǵan bolsa, al Borıs esimi bizdiń sımvolymyz sanalatyn «barys» sózinen bastaý alady.

Osylaısha Gıperboreıa borandy mekenniń arǵy shetindegi bizdiń arǵy atalarymyzǵa etene tanys bórili meken bolǵan. Bul oılar qurǵaq sóz úndestigine bola aıtylyp otyrǵan joq. Gomerdiń Ilıadasyn eske túsirsek osynaý bórili mekenge yntyq Apollondy ylǵı da bóriler qorshap júripti-mys. Bunyń ózi osynda kórsetilgen jaıttardy naqtylaı túsetindeı. Gıperbóri turǵyndarynyń esimderine nazar salsaq ta olar taza túrki esimderi. Abarıs, Arısteı esimderine toqtalatyn bolsaq Abarıs, ApARYS bolyp ta, aBARYS bolyp ta túsiniledi. Arısteı bolsa, ol – ARYStaı. Osy mysaldan-aq úsh birdeı arys pen barys ataýlary tizbektelip tur ǵoı! Budan ótken qandaı dálel kerek endi... Jaqsy, onda Gomermen ǵana shektelmeıik. Ejelgi grek aqyny dep atalyp júrgen Alkeı de shyǵarmalary men gımnderinde Gıperbóri men Atylanty jaıyn sóz etedi. Osy jerdegi aıtpaǵym, osy Alkeıdiń óziniń túrki ekendigi. Alkeı, ol – ózimizdiń Álkeı. Álbette, tize berse mundaı derekter shyǵa beredi.

Soltústik muzdy muhıt bastapqyda 1650 jyly geograf Varenıýstyń usynýymen Gıperboreı muhıty^[1] dep atalǵan. Keıingi jyldary ózimizdiń saq babalarymyz esimine baılanysty Skıf muhıty (Oceanus Scythicus), Túrki muhıty (Oceanes Tartaricus) dep atalyp júrdi (Batys derekteri men kartalaryndaǵy túrkilerdiń, tatarlardyń «tartarlar» dep belgilengenin eske túsireıik)^[2]. Budan artyq qandaı dálel kerek! Alaıda, ádettegideı saq pen túrki esimin tarıhtan óshirý nıeti muhıt atyn Soltústik muzdy muhıt dep ózgertýge alyp keldi. Bul muhıt birqatar elderde Arktıka muhıty dep te atalady. Osy turǵydan qazirgi sátte muhıttyń ataýyn orysshadan tikeleı aýdarmaı qazaq tilinde tıisinshe ataǵanymyz – bórili, borandy mekendegi ata-babalarymyzdyń amanatyn oryndaǵanymyz bolyp sanalar edi. Osyǵan baılanysty men muhıt ataýyn «Teriskeı Túrki muhıty» nemese Aryqty muhıty dep ózgertýdi usynar edim. Teriskeı Túrki muhıty degenimniń máni túsinikti bolsa kerek. Al Aryqty dep otyrǵan sebebim, Arktıka sóziniń «Aryq» sózinen bastaý alǵanynyń, sóıtip Aryqty sózi Arktıka sózine ulasqandyǵynyń ýájdemesi. Aryq degenimiz ne? Aryq qalaı paıda bolady? Aryqta ne aǵady? Bul saýaldardyń jaýabynyń barlyǵy aryqtyń sý jyljıtyn jylǵa ekenin, onyń sýdyń oıyp ketkeninen paıda bolatynyn, aryqta sý aǵatynyn kórsetedi. Al qarapaıym tilmen úlken de keń aryqty «ózen» dep ataıtynymyz belgili. Olaı bolsa bizdiń qurylyqta Teriskeı Túrki muhıtymen baılanysatyn aty da zaty da túrkilik Enesaı sekildi iri segiz ózen, «segiz aryq» baryn eskersek Arktıka – Aryqty emeı nemene? Aryqty sekildi Aryqtyq degen sóz de buǵan suranyp tur. Tilimizdegi qyryqtyq naýqany, naryqtyq ekonomıka tirkesteri tártibimen Arktıka jaqta, ıaǵnı «Aryqtyda», Aryqtyq muhıt uǵymy da ómir súrýge quqyly. Muhıt ataýy bulaısha atalmaǵannyń ózinde de bul tirkes kók muz qursaýyndaǵy muhıttyń, kók túrikter tilinen shyqqanyn aıqyndap tursa kerek. Eń shetki, shetkeri, polıar jaqta degen oılardy bildirgendikten de Aryqty máninde, «ary», «ary jaqta», «arǵy jaqta» alysta degen maǵyna men muz kesepatynan aryǵan jerden qonys aýdarǵan aryqazaqtar qunary qashqan jerdi «aryq» atap ketýi de ǵajap emes. Qalaı bolǵanda da bul bizge jat emes ...

Teginde bóriler jerindegi halyqtyń búgingige beımálim jetistikteri qatarynda medısınasy men quqyǵy da joǵary deńgeıde bolǵan dep aıtýymyzǵa bolady. Olar uzaq jasaý qupııasyn bilgen. Shamamen 1000 jyldaı ǵumyr keshken. Salaýatty ómir salty basty orynda turǵan. Tolqy (Tolka) men Enesaı ózeni jaǵalaýynda olımpıada sekildi sporttyq oıyndar men jarystar ótkizilip turǵan. Asklepııdiń Apollonnyń uly ekendigi de bórili eldiń medısınasy jaıynda kóp nárseni aıtyp turǵandaı. Bórili elde óz jazba mádenıeti joǵary deńgeıde qalyptasqan. Áıtpese, Hıron men Asklepıı medısına jaıyndaǵy bilim negizderin jazyp qaldyrmas edi. Ejelgi grek geografy Feopont jazbalary boıynsha Gıperbóri men Atylanty arasynda ózara yntymaqtastyq jaıyndaǵy quqyqtyq turǵyda resimdelgen kelisimder de bolǵan.^[3]

Búginde urpaqtary «qaıta túleý» kezeńin basynan ótkerip otyrǵan arǵy atalarymyzdyń bórili mekeni shamamen osydan 25-22 myń jyldar buryn qurdymǵa ketti. Ol órkenıet ǵalamat jer silkinisi nemese asteroıdpen soqtyǵysý saldarynan júrgen topan sýdan jáne sýdyń muzǵa aınalýynan joıylyp ketse kerek. Al qazir ol órkenıet ornalasqan jer aýmaǵy qazaqtyń Aryqty sózinen týyndaǵanyna esh kúmán týdyrmaıtyn Arktıda, Arktıka atalady. Endi aryqtan ótip Atylanty jaıyna keleıik.

Atylantyny, ıaǵnı Atlantıdany tilimizben úndestire Atylanty dep aıtyp otyrmyn. Bulaısha aıtpasqa láj joq. Sebebi, áli kúnge eıin Atlantıda uǵymy naqtylanbaǵan jáne ol sózdiń shyǵý tegi anyqtalmaǵan. Onyń aıqyn bola qalýy da ekitalaı. Olaı deıtin sebebim, sonaý Platon zamanynan beri onyń Tımeı men Krıtıı shyǵarmalaryndaǵy dıalogynda sóz bolǵan Atlanttar mekeni 2500 jyldaı ýaqyt zerttelip keledi. Áli de zerttele bermek. Tipti osy másele «atlantologııa» degen úlken salanyń qalyptasýyna da ákelip otyr.

Ár túrli derekter Atlantıdanyń ýaqyt kezeńin de, ornalasqan aýmaǵyn da naqtyly kórsete alǵan joq. Olarǵa qaraı otyryp Atlantıkalyq kezeńdi shamamen b.d.d 100000 - 10000 jyldar aralyǵy dep kórsetkenimiz durys bolar. Álbette, Atlantıdanyń qashan paıda bolýyn aıtý múmkin emes bolmaǵandyqtan, eń bolmaǵanda onyń qaı kezge deıin ómir súrgendigine toqtalyp kóretin bolsaq bul máselege baılanysty atlantologtar arasynda qalyptasqan birneshe kózqarasqa tap bolamyz. Birinshi kózqarastaǵylar Platonnyń aıtqandaryn ustanyp Atlantıda b.d.d. 9500 jyldarǵa deıin ómir súrgenin aıtady. Ekinshi kózqaras jaǵyndaǵylar Atlantıdanyń joıylý kezeńin b.d.d. 1550 – 1226 jyldar aralyǵy dep kórsetedi. Úshinshi pikirdegiler bul ýaqytty b.d.d. 8499 jylǵy 5 maýsym dep kórsetse, tórtinshi pikir bul kezeńdi b.d.d. 9750 – 8570 jyldar aralyǵynda kórsetedi. Al besinshi kózqarasty ustanatyndardyń pikiri múldem erekshe. Olar tipti Atlantıdanyń paıda bolǵan ýaqytyn da belgilip qoıypty. Olardyń pikirinshe Atlantıda 12 mln. jyl buryn paıda bolyp, 1 mln. jyl buryn joıylǵan eken.^[4] Bul bes kózqarastyń ózi daýly jáne basqa da pikirler qanshama. Bul jerde Atlantıda qashan paıda boldy, qashan joıyldy, qaı jerde boldy jáne t.b. máselelerdi taldaý maqsat etilip otyrǵan joq. Tek joǵaryda sóz bolǵan Gıperbóri men osy Atylanty bolǵandyǵynyń shyndyqqa janasatynyna jáne ekeýiniń de túrkilik máni bar ekenine nazar aýdarýdy ǵana maqsat ettim. Ańyzdardaǵy kóptegen mekenderdi adamzat qııalynyń jemisi dep sanaýǵa bolady. Mysaly: Soltústik Amerıkada bolǵan dep tujyrymdalatyn Astlan ǵajaıyp mekeni, altyn men kúmisten salynǵan qala – Eldorada, Úndi muhıty men Tynyq muhıty astynda qalýy múmkin jeruıyq meken – Lemýrııa, Tıbet taýlarynda bolýy múmkin adam jany tazaryp, baqytqa keneletin meken – Shambala. Bulardyń barlyǵy da «bos» bolmaǵanymen de qııal jáne ýtopııa. Al Solon, Platon, Álkeı, Geradot, alashtyq Dıdar (Dıodor Sısılııskıı), Úlken Plınıı, Poseıdonıı, Strabon, Prokl jáne t.b. tarıhı tulǵalar sóz qylǵandaı Gıperbóri men Atylanty bolǵandyǵy shyndyqqa birshama janasady.

Atylanty bálkim muhıtta nemese Pıreneı túbeginde, bálkim Kaspıı men Aral teńizinde. Ol jaǵy árıne belgisiz. Ol jóninde bizdiń basylymdar da ún qosyp jatyr. Bir basylymda mynadaı oılar keltirilipti: «Kezinde grekterdiń nanymyna sáıkes amazonkalar men kentavrlar mekendegen qazaq dalasyn eshkim de zerttegen joq. Áıtpese bir emes birneshe altyn­ adam taby­lyp jatqan ulan-ǵaıyr dalada nebir qupııa saqtaýly.­ Aral teńiziniń taban­ynan birneshe qalanyń orny tabyldy. Áli de tabylady. Odan qaldy, osy teńizdegi «Barsakelmes» aralyndaǵy adam mıyna syımaıtyn tylsym jaıttar taǵy bar. Bál­kim, atlantıdatanýshylardyń basyn qatyrǵan Atlantıda Araldyń tabanynda jatqan shyǵar ...».^[5]

Atylantynyń quqyqtyq jaǵyna kelsek bul eldiń on eki patshasy alty jylda bir ret Poseıdon saraıynda májilis quratyn. Olar qabyldaǵan zańdar altyn men mys qospasynan jasalǵan erekshe metall – orıhalk quımalarynda basylyp shyǵarylatyn. Sot isteri qaralarda úlken rásim jasalyp, on buqa ákelinip laýazymdy tulǵalar ant bergen soń onyń bireýi qurbandyqqa shalynatyn. Bul oraıda barlyq qulshylyq otqa baǵyshtalatyn.^[6] Bul jerden otty qaster tutatyn, Táńirge qulshylyq qylǵan babalarymyzdyń bolmysymen úılesetin uqsastyqty ańǵarýymyzǵa bolady. Uqsastyqtar men analogııalar bunymen ǵana shektelmeıdi. Eýropasentrıster belden basyp ótip jatqan toponımder men adam attarynyń túrkilik bolǵanyny bylaı tursyn, taza qazaqy ekeni kúmán keltirmeıdi. Grek atanyp júrgen prototúrkiler Platon men Dıdar (Dıodor) mysyr jáne ellın tilderimen mánin ózgertpegende barlyq ataýlardyń qazaqy ekeninde esh shúbá bolmas edi. Osylaı bolǵannyń ózinde Atylantydaǵy «Tartar» jeri ózgelerdi kóp oılarǵa jetelegenimen túrkiler úshin túsinikti. Atlantıda kezeńinen atalyp bul kúnge deıin Espanııa men Shotlandııa jerlerindegi Iberııa, Tartess, Elba, Olbanı, Etrýrııa toponımderinen de: Ybyraı, Tartys, Úlbi, Alban, Ertúrik ataýlaryn ońaı tanımyz. О́zgeriske ushyraǵannyń ózinde taza qazaqy adam attary birden kókeıge qona ketedi. Atlantıda ataýynyń máni de áli kúnge jumbaq kúıinde. Gıpotezalar óte kóp jáne olardyń eshqaısysy Atlantıda mánine jaqyn jýymaıdy. Biz de oı qosar bolsaq birinshiden, Atlantıda ataýy «atyl» etistiginen alynýy da múmkin. Atylan túbiri Arsylan, Arystan bolýy múmkin. On eki patshanyń alty jyl saıyn «Ant» beretinin eskersek, «atyl ant», «asyl ant», «batyl ant» tirkesterinen de quralýy ábden múmkin. Ekinshiden, eger Atylanty Kaspıı ne Aral teńizi túbinde qurdymǵa ketse, onda Edil, ıaǵnı Etıl, Itıl, Atıll, Atılla ataýlarymen baılanysty bolýy múmkin. Úshinshiden, Atylanty ataýyn Atlas patsha esimimen, Atlas taýlarymen baılanystyryp júrgender turǵysynan kelsek, onda Atylanty ataýy da, sonymen bir mezgilde Atlas taýlarynyń ataýy da «Atalas» sózinen alynýy ábden múmkin. «Alan» sózi de jasyryn turýy yqtımal. Ata-babalarymyz júrip ótken súrleý dep qorytyndy jasap otyrǵan Atylanty mekeniniń astarynda, tilimizdegi qasterli ataýlar: Atajurt, Ata qonys, Atameken sózderiniń bastaýy bolyp turǵan «ata» sózi jatýy da yqtımal. Zerdeler kóz bolsa bul oılarymnan tııanaqty qorytyndy shyǵary anyq. О́ıtkeni, eki jarym ǵasyrǵa jýyq ýaqytta da arhaızmge aınala qoımaǵan Atlantıda, ózine áli talaı nazar aýdartady jáne osyndaǵy qazaqsha maǵynasy da nazarda bolady. Tipti, osy oılarymnan kórinip otyrǵan, grek sózi dep aıtylyp júrgen negizgi maǵynasy úlken, kóne, eski degendi bildiretin «arhı» (arhıv, arhıepıskop, arheolog, arheologııa t.b.) túbirsóziniń (prıstavkasynyń) ózi «arǵy» degen qazaq sózi ekeni kimdi oılantypty? Atylantylyqtar esimderine zer salsaq ta qazaqy boıaýdy ańǵaramyz: Atlas (Atalas), Ýran (Uran), Gadır (Qadyr) jáne t.b. Osy tusta on eki patshanyń biri Qadyr (Gadır) asa joǵary qyzyǵýshylyǵymdy týǵyzǵany jasyryn emes. Ispanııanyń ońtústigindegi Kadıs qalasy men osy attas taıpa bar ekeni nazar aýdararlyq bolǵanymen, qyzyǵýshylyǵymdy oıatqan nárse múldem basqa edi. Ol Solon málimet qylyp keltirgendeı «qoıdyń egesi» retinde túsindiriledi. Osy jerden qazaqy dúnıetanymdaǵy qoıdyń piri Shopan atany da kórgendeı bolamyz. Zertteýshi O. Gýsýlıak Atlantıda jaıyndaǵy bir eńbeginde «Kýrer IýNESKO» (1990 j., №7) jýrnalyndaǵy Hose M. Satrýstegı degen etnograftyń derekterin negizge alyp Pıreneı túbeginiń bask halqynyń ańyzyn mysal etip keltiredi. Ol ańyz boıynsha jalǵyz kózdi, aıaǵy qısyq bir malshy kún raıynyń qataldyǵyna shamdanyp, naýryz aıyna til tıgizipti. Buǵan nazalanǵan Naýryz kek qaıtarmaqqa bekinedi. Alaıda aıdyń sońǵy kúni bolǵandyqtan, ol Sáýirden eki jarym kúndi surap alyp, dúleı daýyl soqqyzǵan eken. Daýyldy borannan jylǵalar tolqyp, ózender arnasynan asyp bir kózdi shopannyń búkil otary qyrylyp qalady. Eń bolmaǵanda sońǵy tuıaq qalsyn dep jarmasqandaǵy, úrke qashqan qoı múıizi tıip shopan jalǵyz kózinen de aırylady.^[7] Oılanyp kóretin bolsaq biz úshin sonaý jerdiń bir qıyryndaǵy bask halqyndaǵy qoı otary men Naýryz aıy jónindegi ańyz jáne onyń Atlantıdamen baılanysty bolǵany taza qazaqy dúıetanym bolmysymen úndesip turǵany tań qaldyrmaı qoımaıdy. Jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziler shaǵy – naýryz aıyna qarata, qazaq ta «Sáýir bolmaı táýir bolmaıdy» degen. Onyń ústine basqa aı emes, naýryzda baq-bereketin arqalap keletin Qydyr Atanyń, Qyzyr Atanyń (Qadyr) Pıreneı men Atylanty jaqta júrgeni qalaı? Bul jaıttyń ózi ǵana Atylantynyń sózsiz arǵy qazaqtardyń mekeni bolǵanynan habar berip tur. Atylanty órkenıeti bálkim Naýryz daýylynan joıylyp ketken shyǵar. Arǵy tegi qazaqy bolǵan german taıpalaryndaǵy ańyzdardan da Qadyr esimin baıqaımyz. Sondaı ańyzdyń birinde Odın (Otyn) degen shaman qudaıdyń Hodre atty uly Baldr (Baldyr) degen qudaıdy óltiretini aıtylady. Hodreniń kózi kórmeıtini jáne ol kezde ottyń qasterli bolǵany da aıtylǵan.^[8] Olaı bolsa Odın – ot beretin Otyn, Hodre (Hıodra) – Qadyr, al Baldr – Baldyr emes pe! Atylanty muhıt desek, Baldyr sýda – muhıtta, al ańyz Atlantıdamen baılanysty. Ottyń qasterli bolǵanynan, ańyzda shaman-baqsy júrgeninen táńirshildik elementterin baıqaımyz. Naýryzda Qyzyr keledi dep ot, shyraq jaǵatyn joralǵynyń qazaqta áli de bar ekenin joqqa shyǵara almaımyz. Ejelgi keltter men fınn halyqtarynda da Aed degen qaharman bar. Bul jerdegi Aed (aed) sózi «ot» degen maǵynany bildiredi eken. Endeshe, dúnıetanymymyz da tilimiz de basqa halyqtarǵa etalon bolyp tur emes pe. Qadyr beınesi danııalyqtar támsilderinde de Haddıng degen bir kózdi aqsaqal keıpinde aıtylady. Bul jerde Haddıng bir kózin danalyqqa aıyrbastap alǵan dep kórsetiledi.

Aqıqat ekeni aıqyn bul joldardan tilderin myń burap keltire almaǵan eýropalyqtardyń qazaqtyń Qadyr esimin myń qubyltyp: Kadıs, Hodre, Hıodra, Hıodr, Haddıng, Gadır degenderi úshin sókpeı-aq qoıalyq. Sebebi, ózimizdiń de Qydyr, Qyzyr, Qadyr, Qadir esimderin qoldanatynymyz ras. Bul jerde Islam dini eń keıingi din bolǵandyqtan Qadir túnine baılanysty jaılardy keltirmeı otyrmyn. Bul jalǵyz men emes, úlken ǵylymı ınstıtýt nazar aýdarýǵa turarlyq másele bolýy kerek edi.

Qadyr esimimen úndes keıipkerleri bar ańyzdar Mysyr elinde, Japonııada, Teriskeı túrkilerinde de (amerıkandyq úndisterde) kezdesedi. Mysyrda, Qadyr Atlant atalyp kókti qulatpaı tirep turǵan Atlas taýy keıpinde somdalady. Japon ańyzdaryndaǵy Hoderı men Hoorı jaıyna kelsek, Hoderı «mazdaǵan ot» – balyqshylar men teńiz qudaıy bolsa, Hoorı «otty sóndirýshi» - ańshylyq pen taýlardyń qudaıy bolypty. Ańyzda Hoorıdiń Hoderıdi jeńetini aıtylady. Bul jerde aldyńǵy siltemedegi eńbektiń avtory, Hoorıdi Atlant, al Hoderıdi Gadır (Qadyr) dep joramal jasaıdy.

Qalaı bolǵanda da Gıperbóri de, Qyzyrly meken Atylanty da qazaqy-túrkilik meken. Al Atlantynyń qalaı qurdymǵa ketkenin aıtýdyń bul jerde mańyzy az. Sebebi, bul taqyryptardy qozǵaýdaǵy maqsatym este joq eski zamanda da qazaqy-túrkilik izder bolǵandyǵynan habardar etý ǵana. Al aldyńǵy bólimde bul oılarym eýropasentrızmge qarsy turýdan týyndaǵan adekvattyq qarama-qarsy qadamǵa alyp kelgendigin aıttym. Dáleldeýdi qajet etpeıtin aksıomalyq jaıttar bola tura, áý basta josparlanǵan qysqasha tarıhı jaıttar ulǵaıyp bara jatqandyqtan, bul jaǵdaı avtordy aldaǵy ýaqytta arnaıy jeke kitap daıyndaýǵa jeteleı otyryp, tarıh turǵysyndaǵy málimetter bul jerde yqshamdalyp berilýde. Osylaısha, Atylanty jaıly oılarymyzdy aıaqtaı otyryp ol jóninde kezinde oralymdy oılarymen bólisken zamandasym, artyna tushymdy dúnıeler qaldyryp ketken tulǵa Ámirhan Balqybektiń^[9] oılaryn da ortaǵa sala keteıin. Á. Balqybek Atylantynyń qurdymǵa ketýine topan sý júrýi, zilzala men janartaý atqylaýy sebep bolýyn joqqa shyǵarmaı, óz paıymdaryn Táýrat jazbalary men Quran súrelerimen negizdeıdi: «Olarǵa apat ámirimiz kelgen sátte, ol jerdiń ústin astyna keltirdik. Son­­­daı-aq ústerine erekshe ázirlenip qyzdyrylǵan tas jaý­­dyr­dyq», - degen hud súresin mysalǵa keltiredi. Atylanty sózindegi At ne Ad túbirlerin negizge ala otyryp, grekshe atalýy ózgeriske túsýi múmkin ekendigin kórsete otyryp Atylanty turǵyndary Quranda kórsetilgen «Ǵad» qaýymy bolýy múmkin ekendigin de kórsetedi. Á. Balqybek oılaryndaǵy nazar aýdarýǵa turarlyq salystyrmaly derek: uzyn boıly dep sıpattalyp júrgen atylantylyqtar bolmysynyń Qurannyń «Aǵraf» súresinen kórinis tabatyny: «Sol ýaqytta Alla senderdi Nuh qaýymynan keıin orynbasar qylyp, ári tulǵa jaratylysynda da artyq qyldy». Quranda aıtylǵan Ǵad qaýymyn tarıhı shyndyqtan izdeı otyryp Á. Balqybek qurannyń aqıqat ekendigine kóz jetkizedi. Ol Ǵad qaýymyn – b.d.d HÚIII-HII ǵ.ǵ. ǵumyr keshken, Grekııa men Mysyrdyń záre qutyn qashyrǵan adýyndy memleket Hat (Het) memleketi bolýy múmkin degen batyl qorytyndy jasaıdy. Á. Balqybektiń bul baılamdarynyń da qısynǵa keletinin atap ótsek bolady. Ǵylymı basylymdarda Het ımperııasynyń túrkilik bolǵany jónindegi dálelder birnenshe márte jarııalandy. Avtor da osy pikirde.

Perý halyqtarynyń bir ańyzy boıynsha Alla-sıýıý jerindegi Kachapýkara músinge tabynyp ketken Iаmkvısapa turǵyndarynyń beıbereket ketýinen doldanǵan Tonapa qudaı músin men tóbeni de jermen-jeksen etip olardyń jerin úlken kólge aınaldyryp, halqyn sýǵa ketiripti-mys.^[10] Bul da Atylanty joıylýy jaıyndaǵy bir mıf. Bul jerde ańyz jelisinen bólek ondaǵy ataýlarǵa nazar aýdaryp otyrmyn. Tonapa, Kachapýqara, Alla-sıýıý (Allany súıý, bálkim Ala saı) ataýlarynyń qazaqy-túrkilik ekeni sezilip-aq tur.

Mine oqyrman tek qana eýropasentrıstik kózqarasqa tosqaýyl qoıyp túrkisentrıstik ıdeıany negizdeýge bola aıtpaq bolǵan bir ǵana oıym basqa da tórkindes oılar týyndatyp otyr. Tarıhı shyndyqty adekvatty túrde zerdeleý turǵysynda jazylyp otyrǵan bul paıymdarym resmı, ǵylymı tarıhqa az da bolsa kómegin tıgizip jatsa – bul tarıhı ádilettiliktiń saltanat qurýy faktileriniń biri bolar edi.

Osylaısha 12 myń jyl buryn, bálkim odan buryn izin joǵaltqan Gıperbóri men Atylanty atty prototúrkiler órkenıetiniń tamyry seń jibip, muz qursaýynan bosap shyqqan soń qaıta ózek jiberip, jaıqalyp baryp, eýropasentrızmniń qoıý bulty tumshalaǵan soń qaıta sola jazdaǵandaı edi.

Gıperbóri men Atylanty qurdymǵa ketip qaıta túlegen PROTOTÚRKI órkenıetinen: PROTOqazaq, BASqazaq, ATAqazaq, AǴAqazaq, BABAqazaq, ALǴYqazaq, ARǴYqazaq, ARHIqazaq, TÚPqazaq, TÚPKIqazaq, TÚRKIqazaq órkenıetinen qalǵan bir jurnaq bolsa, ol ekinshi jazbamda kórsetkenimdeı, sózsiz TAIMYR ataýy bolsa kerek. Taımyrdan órbigen bir butaqtan polıar boılaı jaǵalaı júrgen prototúrkilerdiń bir bóligi Pıreneı tusyna kelse, teriskeıge qaraı jaıylǵan butaq órkenin Amerıka qurlyǵyna jiberse kerek-ti. Negizgi ózekti butaq Eýrazııa tórinde, úsh Altaı kóginde jaıqalǵan. Osylaısha, bul kezeńde, bálkim 22 myń jyl buryn Teriskeı túrkileri (Amerıkandyq úndister) jańa qonystaryna ornyqsa, Sibir^[11] men Shýmer túrkileri qos ózen mańyna ornalasady.

Taımyr jaıynda qysqa ǵana jazyp otyrǵanymnyń máni osy bir ǵana sóz arqyly búkil túrki bolmysynyń aıqyn bolyp turǵandyǵynda. Taımyr sózi birinshiden, qazaqsha «TAMYR» maǵynasyn bildiredi. Bórili meken men Aryq (Arktıka) jaǵasynan tereńge boılaı bastaǵan qazaqy-túrki alyp báıtereginiń tamyry bul. Ekinshiden, denemizge qan júgirtken qan «tamyry» maǵynasyn bildiredi. Úshinshiden, Aryqtyǵa toǵysqan aryqtardyń (ózenderdiń) Jer Ananyń «qan tamyry» ekendigin kórsetip turǵan qazaqy-túrkilik ataý. Tamyrdan órbigen negizgi eki butaq jaıyn Alla qalasa tórtinshi jazbada óte qysqasha sóz etpekke nıettimin.

[1] ru.wikipedia.org

[2] Pospelov E. M. Geografıcheskıe nazvanııa mıra: Toponımıcheskıı slovar. — 2-e ızd., stereotıp.. —M.: Rýsskıe slovarı, Astrel, AST, 2001

[3] subscribe.ru: Istorıcheskıe sledy zagadochnyh gıperboreev

[4] www.historiar.ru: Proıshojdenıe ı gıbel Atlantıdy. Datırovka sýshestvovanııa ı gıbelı Atlantıdy

[5] www.halyk-gazeti.kz: Qupııaǵa toly Atlantıda qaıdasyń?

[6] www.redov.ru: Lıýıs Spens .Atlantıda. Istorııa ıscheznývsheı sıvılızasıı

[7] atlantida.livejournal.com: Oleg Gýsýlıak. Taına ımen atlantov

[8] atlantida.livejournal.com: Oleg Gýsýlıak. Taına ımen atlantov

[9] Á. Balqybek. Qasqyr qudaı bolǵan kez. A. «Turan». 2008

[10] www.redov.ru: Atlantıda. Istorııa ıscheznývsheı sıvılızasıı

[11] Sibir men Shýmer úndestigin O. Súleımenov zertteýlerinen bile alasyzdar