Sheteldegi qazaqtyń uly tulǵalaryna da qurmet kórsetilý kerek

Búgingi tańda álemniń 40 memleketinde 5 mıllıonǵa jýyq qazaq ırredentteri men dıasporasy turyp jatyr degen boljam bar. Alaıda, naqty sany tolyq emes. Nelikten olardy ırredentter men dıaspora dep bólip otyrmyz, sebebi, qazir úkimet tarapynan da, jeke ǵylymı ortadada shetel qazaqtaryn jalpylaı qazaq dıasporasy atap júr. Bul durys emes. Sebebi, ekeýi eki basqa maǵana beretin uǵym. Dıaspora sózi grek tilinen aýdarǵanda «shashyraý»-degen mán beretinin bilemiz. Demek, týǵan jerinde qýdalaýǵa ushyrap, kúsh qoldanylýy saldarynan basqa elderge qonys aýdarýdy meńzeıdi. Árıne kásibı, mamandyq jáne eńbek turǵysynan da basqa elderge qonys aýdarǵandardy osy sanatqa jatqyzýǵa bolady. Al, ırredent ıtalıan tilinen shyqqan sóz bolyp, maǵynasy,  q o ǵ a m d y q - s a ıa s ı ózgeristerge baılanysty shekara bólinisi boıynsha ózge memleket ıeliginde qalyp qoıǵan    ata-babalarynyń tarıhı otany sanalatyn aımaqta ómir súrip, turyp jatqan azamattar degendi bildiredi. Olaı bolsa, Qytaı, Mońǵolııa, Reseı jáne Ortalyq Azııa elderindegi qazaqtar ırredentter sanatyna saıady. Al alys shetelderde turatyndar dıasporalar bolyp sanalady.

Irredentter men dıaspora týraly tarqatypty aıta bersek, áńgime naýany basqa arnaǵa burylyp keteri anyq. Bizdiń aıtpaǵymyz, meıli ırredentter álde dıaspora bolsyn barlyǵy da qazaqtar, ózimizdiń qany bir, tarıhy men taǵdyry bir aǵaıyndar. Olardyń Qazaqstannan ózge tarıhı otany joq. Onyń ústine qazaq deıtin halyqtyń álemdegi jalpy sany da kóp emes, elimizdegi 11 mln 1 myń 739 qazaqqa shetelde júrgen 5 mln shamasyndaǵy qazaqty qosqanda, jalpy dúnıejúzi boıynsha 16 mln qazaq bar. Bul halyq sany kóp elderdiń bir ǵana iri qalasynyń halqy. Al jer aýmaǵymyz boıynsha jer sharyndaǵy 200 memlekettiń ishinde 9 orynda turmyz. Teńsizdik pe? Árıne, bir qaraǵanda solaı oı týdyrady. Osyny bilgen kez-kelgen jat nıetti kúshter elimizdiń tutastyǵyna qaýip tóndirýge daıyn júr. Oǵan qarsy qoldanar eń kúshti qarýdyń biri sheteldegi aǵaıyndardy kóptep qonys aýdartý nemese olarmen túrli saladaǵy baılanysty nyǵaıtý bolyp tabylady. Desede, el arasynda osy máselege kelgende óte az sandy jergilikti turǵyndardyń jańsaq pikirge baryp júrgenine kýá bolyp kelemiz. Biz olarǵa aıtarymyz: Qazaqstannyń olarǵa kórsetken azdy-kópti qarjylyq kómeginen el qazynasy ortaıyp qalmaıdy, túıeni túgimen jutyp jatqan jemsaýy zorlardyń alǵany, oralmandarǵa bergenen álde qaıda kóp ekeni anyq. Odan soń, el úkimetiniń oralmandarǵa kórsetken kómegi aınalyp kelgende ózine jasaǵan kómegi dep baǵalaýǵa bolady. Sebebi, oralamandarǵa Qazaqstan qandaı kerek bolsa, oralman qandastarymyz da elimiz úshin sondaı qymbat. Shet qonyp, qıyr jaılap júrgen alash balasynyń Qazaqstan degende emeshegi ezilip otyratynyn bilemiz. Olar jete almaı, usharǵa qanaty bolmaı otyr. Olardyń bul kóńil kúıin:

         Beý Almaty, seni kórý armanym,

         Barmaq bolyp qansha taldy qarmadym.

         Bireý meni jetelese, men soǵan,

         Arnar edim bar qyzyǵyn jalǵannyń.

         Ne desede men de oı joq azatyn,

         Bar qazaqtyń júregi sen soǵatyn.

         Mendik jalǵyz júrek bir kún toqtar-aý,

         Taýysa alamaı saǵan degen taǵatyn.

-dep jyr joldarymen kómkerýge bolady. Mine aǵaıyn olardyń qazaq eline degen ińkar kóńiliniń bir tamshysy osy.

Qazirgideı aýmaly-tókpeli geosaıası jaǵdaıda, oralmandardyń sany men áleýetin jete baǵamdaı almaı otyrmyz. Olardy baǵalamaý degenimiz meniń paıymdaýymsha:

- Qazaq memleketiniń túpkilikti qasıeti men sıpatyna keri-aǵar kelý;

- Qazaqstannyń qazirgi kezdegi tól múddesimen sanaspaý;

- Qazaq eliniń bolashaǵyna nemquraıly qaraýmen birdeı.

Elbasy N.Nazarbaev: «...qazaqtar bet-betimen taratylyp, bir halyq, bir ult, bir el ekenin atymen umytatyndaı kúıge jetkizildi. Jer betinde otarshyldyq kórmegen halyq kemde-kem, alaıda, bir ǵasyr ishinde qazaqtaı toz-toz bolǵan halyq joq shyǵar» -dep halqymyzdyń qasiretti tarıhyna ashyq ári naqty baǵasyn bergen. El úkimeti shetelden kelgen qazaqtarǵa múlde jaǵdaı jasamaı jatyr-dep aıtý kúpirshilik. Jaǵdaı jasalyp jatyr. Alaıda, túıtkildi tustar da barshylyq. Olardyń da aldaǵy ýaqytta óz jónin tabar degen úmitimiz mol. Osy jerde el men eldi jaqyndastyrýda, shekaranyń ishi men syrtyndaǵy qazaqtardy baılanystyrýda, myna bir máselege mán berýimiz kerek sııaqty. Ol - sheteldegi qazaqtardyń ishinen shyqqan áıgili tarıhı tulǵalalaryna, qoǵam qaıratkerlerine, batyrlary men baǵlandaryna, ǵalymdary men óner adamdaryna, sport sheberlerine elimizdiń azamattarymen teń qarap, olarǵa da qalalardaǵy kóshe attaryn, mektep attaryn jáne basqa da qurmetti ataqtardy berý máselesi. Olar meıli qaı jerde eńbek etsin bári bir qazaq halqy úshin ter tókti, qýǵynǵa tústi, jan berdi. Eger bar joǵy 16 mln qazaqty bólip jarmasaq, onda olar da elimiz úshin kúresti dep esepteýge bolady. Olardyń eńbegin ózi turǵan eli baǵalamasa da, bizdiń eldiń baǵalaýy kerek-aq. Bul óz-ózimizdi syılaý, qadirleýdiń bir kórinisi bolmaq. Qazaqtyń "óz-ózińdi syılasań, jat janynan túńiler"-degen ataly sózi osy úshin aıtylsa kerekti.

Bul turǵyda Almaty men Astana sekildi alyp qalalardyń, tipti oblys ortalyqtarynan da sheteldegi áıgili qazaq azamattary úshin eskertkish ornatýda oılastyratyn jumys. Onyń ústine Almatydaǵy ortalyq murajaıda da sheteldegi qazaq mádenıeti men tarıhyna, ekonomıkasyna bir zal arnalsa artyq bolmas edi. Estýge qaraǵanda bir ǵana Almatyda eki myńǵa jýyq atyn ózgertýdi kútip otyrǵan kósheler bar kórinedi. Osy kóshelerdiń birazyn sheteldegi qazaq halqynyń uly tulǵalary men baǵanaǵy aıtqan ırredentter mekendep otyrǵan, ejelden beri qazaq topyraǵynyń bir pushpaǵy sanalyp kelgen jer attaryn kóshe aty retinde usynýǵa bolady. Sol arqyly urpaqtan-urpaqqa jat qolynda qalǵan jerlerdiń ata-baba qonysy ekenin ósıettep ketkenmen birdeı salmaqty bolar edi. Mysaly, Ile ózeni, onyń bas aǵystary sanalatyn Kúnes, Tekes ózenderin de, Qara ertis, onyń salalary Qaba, Býyrshyn, Qyran ózenderin de, Altaı taýy, onyń bir silemi Báıtik taýyn da, Táńirtaýy, onyń silemderi sanalatyn Eren qabyrǵa taýy, Boǵda shyńy, onyń syrtynda Tarbaǵataı taýy, Qulyndy dalasy t.b. geografııalyq jer ataýlaryn Almatynyń kóshelerine bersek qandaı jaqsy bolar edi.

Qalaı aıtsaqta, kezinde Qazaq jerine jete almaǵan, biraq jetýdi ańsaǵan, jete almasa da, Almatynyń ósip-órkendeýine syrttaı tilekshi bolǵan azamattar jetkilikti.

         Beý Almatym kórgen úshin túsimde,

         Seni ańsap, sarǵaıǵanym úshin de.

         Jete almaǵan úmitimniń ishinde,

         Jasyrynǵan óksikterim úshin de.

         Baqyttymyn, baqyttymyn Almatym,

         Bul pánıde seniń baryń úshin de!

Osylaı bar ǵumyryn ortaq uly Otannyń gúldenýine arnaǵan, Almatyny ańsap ótken, ózi bolmasa da, júregi -Almaty bolǵan uly qazaq dalasynyń bar bolýyn, tiri bolýyn, iri bolýyn jan-dúnıesimen qalaǵan azamattar men olar mekendegen dalanyń asyldyń synyǵyndaı bir bólshekterine búgingi Qazaq memleketinen bir kóshe nemese basqa bir nysannyń aty berilýi tarıhı jáne tabıǵı zańdylyqtyń saltanat qurýy bolmaı ma?

Qaster Sarqytqan – Abaı atyndaǵy QazUPÝ dosenti,

ekonomıkalyq-áleýmettik geografııa

ǵylymdarynyń kandıdaty